مطالعات تاریخی جنگ

  گیلان تا پیش از برآمدن صفویان از استقلال نسبی برخودار بود و به دست حکومت های محلی اداره می شد. حاکمان محلی گیلان با حکومت های خارج از مرزهای گیلان به ویژه صفوی و عثمانی روابط سیاسی و اقتصادی داشتند. حکومت های محلی گیلان به ویژه کیاییان در به قدرت رساندن صفویان نقش مؤثری داشتند؛ از این رو صفویان در آغاز با آنها به مدارا و تسامح رفتار کردند، اما پس از انتقال پایتخت صفویان به قزوین، استقلال سیاسی آنها مخصوصاً روابط آنها با عثمانیان را تاب نیاوردند و گیلان به یکی از عرصه های ستیز بین عثمانی و صفوی تبدیل شد. پرسش اصلی مقاله بر چرایی و چگونگی منازعه بین دولت های عثمانی و صفوی بر سر گیلان است. این نوشتار با بررسی منابع تاریخی و تحلیل آنها نشان داده است عثمانیان و صفویان برای به دست آوردن برتری مذهبی در گیلان و تسلط بر منابع اقتصادی به ویژه صنعت ابریشم و راه تجاری بین المللی آن با یکدیگر رقابت می کردند تا اینکه در نهایت با فتح گیلان به دست شاه عباس، بیشتر مردم گیلان به تشیع دوازده امامی گرایش یافته و منافع اقتصادی و تجاری گیلان، تماماً در اختیار صفویان قرار گرفت.  

خلفای عباسی قرن ها با کنترل و تأمین امنیت عراق و سرزمین های اطراف آن، مرکز خلافت خویش را به منطقه تجاری امن تبدیل کردند. این رونق اقتصادی وامدار چند عامل بود: دوری از مخالفان حکومت و پایگاه های آنان؛ نزدیکی به حامیان خویش؛ موقعیت جغرافیای سیاسی بغداد در نزدیکی به دو رودخانه ی بزرگ دجله و فرات. این رودخانه ها و آبراهه های متعدد آن، برای عباسیان دو استفاده مهم داشت: 1.استفاده تجاری؛ 2.استفاده نظامی. البته مهمترین کاربرد رودخانه ها برای عباسیان، استفاده های نظامی و استراتژیک برای سرکوب شورشیان داخلی و خارجی بود. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی- تحلیلی تاریخی با اتکاء به شیوه ی گردآوری اطلاعات از منابع تاریخی، در پی پاسخ گویی چند پرسش است: اهمیت نظامی رودخانه های عراق عرب برای خلافت عباسیان چه بود؟ و آنان چه راهبردها و شیوه های جنگی در رودخانه های عراق داشتند؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که رودخانه های عراق از جمله دجله و فرات برای عباسیان به چند دلیل حائز اهمیت بودند: تسلط بر راههای تجاری و ارتباطی، و دوری از مراکز مخالفان حکومتی. آنان برای غلبه بر این شورشیان از شیوه های تهاجمی و بازدارنده ی مختلفی بهره می گرفتند از جمله: شبیخون زدن، سیستم های جاسوسی و اطلاعاتی، تهاجمات ناگهانی، خدعه و نیرنگ، به کار بردن علائم و پرچم ها، و جنگ روانی.  

  با آغاز جنگ جهانی اول دو کشور روس و انگلیس درصدد گسترش قدرت نظامی خود در ایران برآمدند. انگلیسی ها پلیس جنوب را تأسیس کردند و روس ها هم بریگاد قزاق را به سطح دیویزیون ارتقا دادند. به دنبال انقلاب اکتبر و به قدرت رسیدن بلشویک ها در روسیه، قوای روس خاک ایران را ترک کردند و انگلیسی ها درصدد گسترش نفوذ در شمال ایران و قفقاز و پر کردن خلاء حاصل از خروج روس ها برآمدند، این در حالی بود که دیویزیون قزاق تحت فرماندهی استاروسلسکی خود را حافظ منافع روسیه درشمال ایران می دانست. هدف پژوهش حاضر پاسخ به این سوال است که انگلیسی ها برای گسترش نفوذ خود در شمال ایران به چه اقداماتی دست زدند و در این رابطه به چه شکل با دیویزیون قزاق برخورد کردند؟ مقاله با روش توصیفی تحلیلی به بررسی موضوع پرداخته و به این نتیجه رسیده که انگلیسی ها تلاش کردند از طریق قرارداد 1919 کلیه قوای نظامی ایران از جمله دیویزیون قزاق را در اختیار خود گیرند اما بواسطه مقاومت استاروسلسکی در برابر آنان و همچنین گسترش خطر پیشروی بلشویک ها به داخل ایران، صلاح کار را در خروج قوای خود از ایران، اخراج افسران روس از دیویزیون قزاق و سپردن رهبری آن به فرماندهان ایرانی مورد اعتماد دیدند.

قلعه ها سازه های مستحکمی محسوب می شدند که در گذرگاه های تاریخی، متناسب با شرایط، موارد استفاده های متنوعی پیدا می کردند. سیر تاریخ ایران نیز نشان می دهد دژها و قلعه ها با کاربردهای متنوع مورد استفاده ساکنان قرار داشته اند. تهاجمات دامنه دار به ایران و لزوم در اختیار داشتن سازه های دفاعی با دوام زمینه ای را فراهم ساخت تا احداث بناهای جدید و یا ترمیم سازه های دفاعی قبلی در اولویت قرار داشته باشند. دوره صفویه نیز به دور از این شرایط نبود. به همین دلیل ساخت قلعه های جدید و بازسازی استحکامات قدیمی مورد توجه جدی کارگزاران حکومتی قرار گرفت. به لحاظ فراوانی تعداد قلعه ها و کاربردهای متنوع آن ها در دوره صفویه، این نوشتار در صدد است تا برخی از مهمترین عرصه های کارکردی قلعه ها را مورد بررسی قرار دهد. سوال اصلی پژوهش عبارت است از این که قلعه ها در دوره صفویه از چه اهمیت و تنوع کارکردی برخوردار بودند؟ نتایج بررسی نشان می دهد در این دوره قلعه ها به عنوان یک ابزار دفاعی کارآمد در مرزها مورد توجه حکومت بوده اند. علاوه بر این از قلعه ها به عنوان محلی امن برای حفاظت وسایل ارزشمند و نگهداری زندانیان استفاده می شد. هم چنین در مواردی به لحاظ امنیت مطلوب، محلی برای استقرار حاکمان بودند.  

با احیاء تولید و تجارت فرش ایران در نیمه دوم قرن 19م./ 13ق.، سرمایه داخلی و خارجی در این رشته تولیدی به کار افتاده، منجر به سرمایه گذاری تجار و شرکت های داخلی و خارجی در صنعت فرش کشور گردید. با گسترش این سرمایه گذاری ها و ایجاد کارگاه های قالی بافی در اواخر قرن مذکور و اوایل سده 20م./ 14ق.، نه تنها تولید فرش از رونق برخوردار گردید، بلکه تجارت این کالا نیز رشد قابل توجهی پیدا کرده، جنبه جهانی یافت. این روند علیرغم وقوع جنگ جهانی اول (1914-1918م./ 1332-1336ق.) و نوسانات حاصله، تا اواخر دوره قاجار ادامه یافت. جستار حاضر با هدف بررسی وضعیت تولید و تجارت فرش ایران همزمان با جنگ جهانی اول، در نظر دارد با روش توصیفی-تحلیلی و بر اساس مستندات موجود، به این پرسش پاسخ بدهد که وقوع جنگ جهانی اول، چه تاثیری بر تولید و تجارت فرش کشور داشته است؟ یافته های پژوهش نشان می دهد، با آغاز جنگ و ناامنی های حاصل، علاوه بر آن که فعالیت تولیدی شرکت های سرمایه گذار تعطیل گردیده، تولید فرش در داخل کاهش یافت، با مسدود شدن راه های تجاری بین المللی و بروز مشکلات در صادرات فرش به خارج از کشور، همچنین آشفتگی اوضاع اقتصادی کشورهای واردکننده فرش و کسادی بازارهای فرش، صادرات این کالا نیز بسیار تنزل یافت.    

مشارکت پدیده ای است که می توان آن را فرآیند سهیم شدن در تصمیمات، اقدامات و درگیری های فرد در یک وضعیت گروهی دانست که با هدف به انجام رساندن مقصود گروه، اندیشه و اقدام می نماید. این پدیده در ایران به سبب وجود گروه های مختلف قومی و مذهبی، شرایط ویژه ای دارد و میزان همدلی و همکاری گروه های مختلف مردم، در شکل گیری مشارکت نقش مهمی دارد. جنگ ایران و عراق از جمله مقاطع مهم تاریخ ایران است و انگیزه گروه های مختلف مردم از مشارکت در آن، قابل تامل و بررسی است. زرتشتیان نیز از جمله اقلیت های دینی مشارکت کننده در این جنگ بودند که در این پژوهش، انگیزه ها و زمینه های مشارکت آنان براساس نظریه «کنش اجتماعی» تالکوت پارسونز، مورد بررسی قرار گرفت. پرسش اصلی این پژوهش بر این مبناست که براساس نظریه کنش اجتماعی، مشارکت زرتشتیان در جنگ ایران و عراق از چه زمینه های فکری و فرهنگی برخوردار است؟ در این پژوهش از روش توصیفی-تحلیلی بهره گرفته شده و براساس نتایج بدست آمده، مشخص شد که نظام فرهنگی دین زرتشت و نیز احساس وظیفه و رضایت قلبی زرتشتیان سبب کنش مشارکت از سوی آنان در جنگ بوده است.