حافظ پژوهی

پس از حملهه ی غزان و مغولان به خراسان و نواحی دیگر ایران بزرگ، جامعهه ی فارسی زبان، در زمینه های مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دستخوش دگرگونی شد، . از جمله حکومت مرکزی مسلط و فراگیر از میان رفت و طبقات حاکمه جابه جا شدند.؛ گروه هایی با سابقهه ی فرهنگی و تمایلات قومی و تاریخی متفاوت به قدرت رسیدند.؛ مرکز و مقر حکومت که سال ها شهرهایی از خراسان بود، تغییر یافت و این خود خاندان های مدافع حکومت را تغییر داد و کم و بیش، سنت های فرهنگی و سازمان های اجتماعی تازه ای را وارد صحنه کرد.؛ بسیاری از حوزه های آموزشی، حتی بعضی از شاخه های علوم محدود شد و گاهی رو به فراموشی گذاشت. در گیر و دار این احوال، مسأئلهه ی شعر، به خصوص شعر درباری و تبلیغاتی که بازار خود را در سایهه ی اهل قدرت می دید، به تدریج متحول شد و از وجوه مختلف با شعر دوره های نخستین متمایز گردید.

سال ها پیش، استاد گرامی ما، در یکی از ساعات درس «متون نظم فارسی» روی تخته سیاه کلاس با گچ سفید این بیت را نوشت: بادامِ دو مغزست کُه از خنجر الماس/نا داده لبش بوس، سراپای فسان را و از دانشجویان خواست بیت را معنی کنند. پاسخ ها هیچ یک مناسب معنی مورد نظر نبود. بعد که خود استاد معنی را گفت، معلوممان شد که نه بادام دو مغز آجیل عید در کارست، نه جنگلی واقع شده که خنجری لازم باشد و نه کسی لب دیگری را بوسیده است. پس از نیم ساعت صرف وقت که ایشان معانی تشبیهی شعر را تجزیه و تحلیل فرمودند و در این کار، از قعر گل سیاه تا اوج زحل، از برای توجیه و تشریح بیت شاهدهای زیبا آوردند، . نخستین نکته ای که فوری دستگیرمان شد، تلفظ کلمه ای بود که ما می پنداشتیم «که» رابط است و فهمیدیم که بی ربط بود. باید «کُه»: می خواندیم: مخفف کلمه معروف «کوه».

شعر حافظ چه راز و رمزی را در جان مایهه خویش نهان دارد که این گونه خیل مشتاقان را به سوی خویش می کشاند و دیوان اشعارش هر سال در شمارگانی فرامیلیونی، و در شکل و شمایل گوناگون و قد و قواره های مختلف به بازار کتاب عرضه می شود. این همه شرح های نوشته شده بر بیت ها و غزل ها و بر کل دیوان، دلالت بر کدام ویژگی شعری او دارد؟ این رمزناکی که شعرش را تا این حد شرح طلب کرده، در صورت کلام او تعبیه شده و یا در معنای آن نهفته است ، یا در هر دو ؟ شعر او چه تفاوت بنیادی و ماهوی و یا صوری و عرضی با شعر دیگر شاعران ما دارد که با چنین رویکرد شرح طلبانه ای روبه رو شده است ؟

حافظ از معدود شاعرانی است که نوشتن شرح و تفسیر بر شعرش، تنها چند سال پس از درگذشت وی آغاز شده است. آذری طوسی در جواهرالاسرار، و فاروقی، و عبیدالله احرار و دوانی کازرونی در سده نهم، تفسیرهایی بر چند بیت و غزل حافظ نوشته اند. (رک.نک: فتوحی، ۱۳۸۸: 103۱۰۳). این روند تا امروز با افت و خیزها و رویکردهای گوناگون ادامه یافته است و شاید بتوان گفت که بیشترین شرح و تفسیر شعر در میان شاعران ایرانی، به غزل های بکر و بدیع حافظ اختصاص دارد. این جانب پیش از این در کتاب فرهنگ شرح های حافظ و مقاله «شرح های حافظ» در جلد نوزدهم دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به تفصیل، تاریخچه و چند و چون شرح شعر حافظ از سده نهم هجری تا پایان سال 1380 ۱۳۸۰ را نشان داده است. (نک:رک. باقری، 1387۱۳۸۷).

یکی از موضوعاتی که دامنهة گسترده و دفتر «پربرگی» در تحقیقات «حافظ پژوهی» یا «حافظ شناسی» در حوزه مقالات دارد، مبحث «شرح ابیات دیوان حافظ» است. از دلایل رویکرد فراوان نویسندگان به این موضوع، می توان به «ایهام» یا به قول برخی محققان، «دیریابی» و «دشواری» موجود در این ابیات اشاره کرد؛ به گونه ای که باعث شده گاهی دربارهة شرح بیتی از دیوان حافظ مقالات متعددی نوشته شود. در برخی از این مقاله ها تنها فقط به شرح یک بیت حافظ شرحپرداخته شده است و در برخی شرح دو بیت یا بیشتر. برخی از این نوع شرح ها در به شکل مقاله نیستند؛ بلکه یادداشت هایی در حاشیه ابیات استهستند،؛ مانند یادداشت های دکتر زرین کوب با عنوان «در حاشیهة دیوان حافظ» که در آن به شرح تعدادی قابل درخور توجهی از ابیات پرداخته شده است.؛ یا حاشیه هایی که در چاپ های متعدد دیوان حافظ آورده شده و سپس به صورت کتابی مجزا چاپ شده اند ( یادداشت های قاسم غنی) یا حاشیه هایی که برخی همچون انجوی شیرازی در حاشیه دیوان حافظ متصحیح خود نوشته اند که البته این گونه حواشی، بیشتر در قالب تذکر یا نظر نویسنده یا مصحح پیرامون درباره بیت ( گاهی واژه ای، و گاه قرائتی و گاه توضیحی) است تا شرح کامل. با این حال تعدادی از این نوع حواشی که ذیل درباره برخی ابیات جنجالی آمده، مفصل است؛ مانند:

مدت هاست که دیوان کامل لسان الغیب حافظ در غرب منتشر شده است. در عصر رمانتیک آلمان و در زمان حیات گوته (۱۷۴۹تا۱۸۳۲) علاقه و گرایش به ادبیات مشرق زمین شدت و رونق یافت و با گسترش توجه به ادبیات جهانی عنایت بیشتری به نویسندگان کلاسیک ایران و به خصوص حافظ شد. در عصر حاضر نیز بزرگان ادب و ایران شناسان آلمانی زبان از خدمت به فرهنگ و زبان هر دو ملت دریغ نورزیدند و مطالب ارزنده ای در این زمینه منتشر نمودند. در این مقاله سعی بر ارائه تصویر کلی از کتاب:“Hafis, Gedichte aus dem Diwan” نوشته پروفسور بورگل (Bürgel) داریم. هدف اصلی مقاله «بررسی شرح غزلیات حافظ» در کتابچه مذکور است که با کمک یونسکو در سال ۱۹۸۸ در آلمان و در سری «آثار آسیایی» به چاپ رسیده است.

در آغاز سخن اشاره می کنم که منظور نگارنده از جواب گویی به طور مشخص، دو نوع نظیره گویی و نقیضه گویی از روی اشعار حافظ است و این که جد یا هزل بودن نگاه و بیان آفریننندهة متن پسین ، به ترتیب دو شیوهة جواب گویی را در سنّتِ شعر فارسی رقم زده است. بر این اساس، چنانچه رابطه ای بینامتنی و آگاهانه با رویکردی جدی به سرمشق صورت گرفته باشد، از شیوه های اقتراحِ طبع یا جواب به صورت نظیره سازی است و اگر با بیانی آمیخته با فکاهه نویسی و نیشخند نسبت بهدربرابرِ متن پیشین، همراه شده باشد، از شیوه های بیان طنز و نقیضه است. چنین استقبال و سنّت دیرینه ای ضرورتِ رویکردِ هرمنوتیک را در مواجهه با میراث فرهنگیِ پس از حافظ خاطرنشان می کند.

درباره خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی از زمان تولد شعرش و شکوفایی نامش تاکنون بسیار گفته اند و نوشته اند و بسیار تر هم خواهند گفت و نوشت و به قول خودش: «پیوسته شد این سلسله تا روز قیامت.». حافظ «شاعر روز» نیست، «شاعر همیشه» است و شعرش به قول امروزی ما «تاریخ مصرف» ندارد. تا واژه آشنا و مهربان عشق و شعر و مهربانی و ادب و فرهنگ و زیبایی وجود دارد، شعر حافظ بر سر زبان ها جاری و بر خامه ها و قلم ها ساری خواهد بود. شعر حافظ از زمان خودش تاکنون همیشه و همواره با دل و جان و عصب و رگ و پی و لحم و شحم و خون و ورید این ملت- و همه فارسی زبانان – پیوستگی و آمیختگی داشته و خواهد داشت.

بیستم مهرماه جلالی، خبر ساده است؛ اما پیش پاافتاده نیست. آشناست؛ اما تکراری و مبتذل نیست. بیش از یک دهه است که بیست مهر رنگ و بوی حافظ دارد. خرسندی از همه اتفاقات خوب این روز، مرا بر آن داشت تا به بهانه چند پرسش، منظومه فکریِ خواجه را بازنگرم؛ این بار از زاویه «معنای زندگی» که ماه هاست در آن مستغرقم. اینک یادداشت حاصل این بازنگری را به اعضای خانواده حافظ و خوانندگان عزیز دفترهای حافظ پژوهی پیشکش می کنم.