حافظ پژوهی

نگاه و توجه به روایت، یعنی نگاه نمایشی به شعر از «افسانه »ی نیما آغاز شد. نیما با انتشار «افسانه» عنوان کرد که می خواهد شعر را به ساحت نمایش نزدیک کند. حافظ توانسته است از عناصر روایت شناسی برای پویایی بیش تر شعر خود استفاده کند. در بررسی روایت باید به چند عنصر اساسی توجه کرد که می توان آن ها را چنین نام برد:

امروزه در نتیجه کوشش های حافظ پژوهان و انتشار آثار حافظ شناسانه، عرفان حافظ مورد قبول همگان قرار گرفته وکس را یارای کتمان این حقیقت آشکار نیست. آمار شصت درصدی شروح عرفانی شعر حافظ نشان می دهد که غبار افراط و تفریط های یکسونگرانه تا حدود زیادی فرونشسته است. با این حال به سبب این که حافظ عارفی نکته سنج و شاعری متفکر، مبتکر و دانشی مردی ژرف اندیش است، اصطلاحات عرفانی در دیوانش چون دیگر کتب عرفانی طبقه بندی شده ومَدرسی نیست؛ زیرا پیش و بیش از انگیزه ی تعلیم و آموزش آموزه های تصوف وعرفان، هنرنمایی و اندیشه ورزی در کانون توجه اوست و اندیشه ها و تجربه های عرفانی خویش را به شکلی زیباشناسانه و پرنیانی دراسلیمی های تودرتوی زلف سخنش پیچیده است. از این رو با توجه به دلایل زیر ردیابی مفاهیم معرفتی و اصطلاحات عرفانی معمول در دیوان او، دیریاب به نظر می-رسد؛ با این که مبانی عرفان حافظ از اغلب مشرب های پیشینیان نسب برده، در برخی نظرگاه ها متفاوت است؛ به گونه ای که برخی اصطلاحات صوفیانه مورد نقد، طنز و طعن او قرارگرفته و پیوسته کوشیده است فاصله ی خود را با صوفیان رسمی حفظ کند تا آلوده ی ظاهرسازی ها و ریاکاری های آن ها نشود. دیگر این که روح معنوی حاکم بر شعر حافظ و زبان عرفانی آن به دیوانش ویژگی های یک متن عرفانی را داده است؛ اما شعر او از دانش ها و موضوعات بسیار وگوناگونی نیز بهره گرفته است که همین ژرف اندیشی های حکیمانه به شعرش ابعاد دیگری بخشیده که مستلزم دقت در درک و برداشت درست است. دلیل دیگر دیریاب بودن شعر حافظ این است که شعر او به سبب داشتن جنبه های نمادین و زبان اشارت که پوشیده گویی و عدم صراحت از ویژگی های بارز آن است، یک متن تأویل پذیر به حساب می آید و تفسیر آن به شواهد و قرائن درون متنی و بینامتنی نیاز دارد. ایهام از دیگر دلایل دیریابی شعر حافظ و از ویژگی های ذاتی شعر او است. شعر وی با ایهام وجوه مختلفی به خود می گیرد؛ به گونه ای که با بیان یک وجه ممکن است مطلب تمام و پایان یافته تلقی نشود وگاهی یک واژه یا یک اصطلاح کاربردها وابعاد گوناگون دارد.

فرمالیست روسی بین سال های 1915تا 1930 شکل گرفت و رشد کرد. براساس آموزه های این مکتب مسائل بیرونی متن مانند ساختار جامعه ای که اثر ادبی در آن به وجود آمده است، مسائل روانی و تاریخی از مسائل فرعی است و در بررسی یک اثر ادبی نباید آن ها را به عنوان فرایندی تأثیرگذار در نظر گرفت. بنا بر اعتقاد آنان، ادبیات یک مسأله ی زبانی است و لذا می توان گفت که اثر ادبی یکی از انواع زبان هاست و باید به آن از دید زبان شناسی نگریست(بشیری و خواجه گیری، 1390: 74). به این معنی که توجه آنان تنها بر ویژگی هایی بوده است که موجب ادبی شدن اثر ادبی می شوند، آنان فرم و شکل اثر را از محتوای آن جدا می دانستند. « اینان زبان را نظامی تلقی می کردند که از اندام های مرتبط به یکدیگر تشکیل شده است»(صفوی، 1380: 53). در حقیقت، خواننده ی آگاه به مسائل زبانی و زیبایی شناسی با خواندن و شنیدن یک متن ادبی، لذتی دو چندان می برد و با دریافتن شیوه ها و ایجاد ارتباط بین صورت های آوایی، واج ها، صامت ها و مصوت های به کار رفته در متن می تواند جنبه هایی از معانی مورد نظر نویسنده را دریابد.

با وجود شهرت فراوان نظریه پردازانی چون گوردن ویلارد آلپورت (۱۸۹۸ - ۱۹۶۷م)، کارل گوستاو یونگ (۱۸۷۵ – ۱۹۶۱م)، کارل راجرز(۸۱۹۰۲ - ۱۹۸۷) و آبراهام هَرولد مَزلو (۱۹۰۸ - ۱۹۷۰م) در روان-شناسی آکادمیک، فریتز پرلز (1893 – 1970م) رهبر بزرگ مکتب گشتالت(Gestalt) در میان توده های مردم شهرت فراوان یافته است و الگوی او با عنوان انسان سالم(The ""Here and now"" person ) هم اکنون طرفداران بسیار دارد.

زمان time) ) در ادوار مختلف و از جنبه های متفاوت فلسفی، فیزیکی، روانی، حیاتی و ... تعریفات گوناگون و مختلفی دارد؛ از جمله گفته اند که « زمان محیطی است عمومی که همه ی وقایع در آن به توالی یا ظاهرا به توالی رخ می دهد. همه ی دوره های مشخص و محدود زمان اعم از گذشته، حال یا آینده جز اجزایی از زمان واحد و تمام چیزی نیستند. به تعبیر مبهم عامه و ذوق سلیم، زمان چیزی است که به طرف آینده حرکت می کند. وقایع و تغییرات اشیاء در زمان و برعکس روی می دهد ، به وسیله ی فرایند تغییرات است که ما بر زمان وقوف داریم و آن را اندازه می گیریم» (دایره المعارف فارسی:1/1178).

نوستالژی، احساسی است که به صورت عمومی، طبیعی و ذاتی در میان افراد بشر بروز پیدا می کند. این اصطلاح که در روان شناسی به آن پرداخته شده، درادبیات منظوم و منثور نیز وارد شده است. نوستالژی یا غم غربت در واقع حالت غم و اندوهی است که در هنگام مرورخا طرات گذشته به انسان دست می دهد. این حالت غم واندوه عموما با لذتی همراه است که انسان را در سکر و مستی فرو می برد. عواملی نظیر خاطرات دوران کودکی، ایام جوانی، از دست دادن عزیزان، اعضای خانواده، دوستان و... به نحوی که باعث مرثیه، گریه و اندوه شود؛ هم-چنین دوری از وطن، مهاجرت، غم دوران پیری، تفکر در مورد مرگ، حسرت و دردمندی از گذشته که با شکایت وگله از زمانه و روزگار همراه است و آن چه که در برگیرنده ی مسائل روحی و روانی است، همه و همه در ایجاد نوستا لژی و غم غربت دخالت دارند.