درخت حوزه‌های تخصصی

از آنجایی که ادبیات در شکل گیری فرهنگ اسلامی ایران نقش اصلی و عمده داشته است، با نگاهی به جایگاه ادبیات در هنرهای سنتی میتوان به نحوی به ارتباط این هنرها با ویژگیهای فرهنگی پی برد. ادبیات ایران به ویژه شعر فارسی علاه بر ویژگی روایی بودنش، همواره وسیلهای برای مفاهیم حکمی و عرفانی بوده است. تاثیر مستقیم شعر و ادبیات فارسی بر نگارگری به عنوان یکی از هنرهای اصیل ایرانی، در تمام ادوار تاریخی و به ویژه در اوج درخشش این هنر در دورهی صفوی دیده میشود. در این دوره چون دورههای پیش از آن، نگارگری علاوه بر ترسیم وقایع داستانها و توضیح متون منظوم، رسالت نشان دادن اسرار منعقد در اشعار و متون را با استفاده از نمادها بر عهده داشته است. در دورهی صفویه چندین نسخهی ادبی منظوم به دستور پادشاهان صفوی مصور گردیده است. در این میان خمسهی شاه تهماسبی که از آثار نفیس و نادر دورهی حاکمیت شاه تهماسب است، از ارزش هنری بالایی برخوردار است. این نسخه نگارههایی بسیار زیبا و با شکوه دارد که سبک مکتب تبریز به کار رفته در آنها به خوبی توانسته است خیال انگیزی شعر نظامی را به نمایش بگذارد. این نسخه به خط محمود نیشابوری و دارای 14 نگاره است و در تدوین آن مهمترین هنرمندان دوران، از جمله سلطان محمد و آقا میرک، میرزا علی تبریزی و میر سید علی نقش داشتهاند. این نسخهی نفیس و ارزشمند هم اکنون در موزهی بریتانیا نگهداری میشود.این مقاله که موضوع آن بررسی تاثیر شعر به عنوان کلامی مخیل و شوراننده1 با تمرکز بر نسخهی «خمسه شاه تهماسبی» است، اهداف زیر را دنبال میکند: -1دستیابی به مضامین و ساختار شعر نظامی-2شناخت تاثیر گذاری شعر نظامی بر خلاقیت و نبوغ هنرمند در تصویر آرایی خمسهی نظامیسؤالاتی که در این مقاله پاسخ داده می شود: -1رابطهی ادبیات و نگارگری در زمان صفویه چگونه است؟-2ویژگیهای بصری و مضمونی نگارههای خمسهی شاه تهماسبی کدامند؟-3این عناصر بصری و مضمونی به چه میزان متاثر و برگرفته از شعر نظامی است؟-4آیا نگارههای خمسهی شاه تهماسبی صرفاً روایتگر شعر نظامیاند یا اسرار نهفته در آن و خلاقیت هنرمند را نیز به نمایش می گذارند؟روش گرد آوری مطالب، از طریق اسناد و مدارک و روش تنظیم مقاله به شیوهی توصیفی- تحلیلی انجام پذیرفته است.

نگارگری مکتب اصفهان را می توان آخرین مکتب نگارگری سنتی و اصیل ایرانی قلمداد کرد که توانست در مقابل عوامل عدیده بیرونی که معلول شرایط حاکم بر جو آن زمان بوده مقاومت کرده و اصالت های بی بدیل نگارگری ایرانی را حفظ کند. نگارگری مکتب اصفهان هنری انسان مدار یا به تعبیری انسان محور است که سیطره شکل انسان در آن بدون شک مدلول شرایط ویژه ای است. نگاه انفعالی برخی منقدین؛ انسان محوری آن را به مصادیق ناصوابی از جمله: نگاهی مادی گرایانه و زمینی به انسان؛ شهوت پرستی؛ شاهد بازی منفی؛ ارضاء حس تفرد و تشخص سفارش دهنده خصوصاً شخص حاکم و بنابراین غالب بودن وجه شاهانه و نمایش ابعاد روانشناسانه افرادی که بعضاً چهره خویش را سفارش می دادند، نسبت می دهند. در مقاله اخیر پس از مرور روال تکامل شکل انسان در نگارگری ایرانی، پارادوکس های موجود در روند بررسی شکل انسان به عنوان عنصری ممتاز در نگارگری مکتب اصفهان به چالش کشانده می شود سپس با استناد به دلایل عمده و ملحوظ در عناصر الهام بخش آن یعنی عرفان اسلامی_ ایرانی، قرائت های بعضاً نادرستی که در این خصوص ابراز داشته اند را نقد کرده و نهایتاً آن عامل اساسی و تعیین کننده که علت اصلی حضور شکل انسان در نگارگری مکتب اصفهان می باشد را در خاستگاه واقعی اش یعنی عرفان اسلامی_ایرانی جستجو کرده و آشکار می سازد.

یکی از درخشان ترین ادوار نقاشی ایرانی مربوط به عصر صفوی بوده و مکتب اصفهان آ‎غازگر تحولاتی جدید در این عرصه به شمار می آید. تجزیه و تحلیل نقاشی این دوران نه فقط امکان شناسایی شیوه های هنری این عصر و تصویری از تکامل تدریجی نقاشی را فراهم می آورد، بلکه: با هر بار اندیشیدن و بازاندیشی در مورد آثار هنری این دوران، امکان شناسایی زوایای ناشناخته و پنهان این عرصه نیز فراهم می آید. این مقاله در مورد نگاره هایی که یک ویژگی منحصر به فرد دارند بحث می کند: تمام آنها دارای نقش مهرهای شاه عباس اول هستند. در بررسی این آثار، دستیابی به بهترین نتیجه از انتخاب نگاره هایی حاصل می شد که در محدوده یک مکتب و در زمانی مشابه خلق شده بودند. در این راستا آثار سه تن از برجسته ترین نقاشان این عصر به نام های محمدی، محمد قاسم و رضا عباسی مطالعه گردید. پس از بررسی مشخص شد که اگرچه حضور این مهرها می توانند به تاریخ خلق اثر اشاره داشته باشند، اما نمی توان در این مورد به نتیجه گیری قاطعی دست یافت. از این رو مطالعه انتساب های موجود بر حاشیه تصاویر نیز می توانست اطلاعات جدیدی در مورد هنرمندان مذکور ارائه دهد. از جمله اینکه: نیمه اول قرن هفدهم از نظر استاد متنوع و غنی بوده و دیگر با یک شخصیت محوری «رضا عباسی» تفسیر نمی شود.

قصص الانبیا، قصه های نقل شده درخصوص حوادث و شاخصههای مهم زندگی پیامبران در کتاب آسمانی مسلمانان، قرآن است. هدف اصلی نقل این روایات، دعوت انسان ها به سوی خداوند و نگاهی عبرت آمیز به گذشتگان می باشد. نقل این داستان ها به وسیله هنرمندان نگارگر، خوشنویس و مفسران قرآنی، در مقابل هجوم تبلیغات هنرمندان دیگر بلاد، که نقاشی را جایگاهی برای تبلیغ ادیان خود قرار داده بودند، بدان جهت بوده است تا با استفاده از مضامین مذهبی و روایات قرآنی، تفکر و بینش دینی مسلمانان را در سراسر بلاد مسلمانان گسترش و تحکیم بخشند. در ابتدا این مضامین بدون تصویر در نسخ ادبی مسلمانان مورد استفاده قرار گرفت. در دوره های بعد با کمک تصویرسازی و هنر تزیین کتب و نسخ خطی، این نسخه ها مزین به تصاویری جهت بهتر نمایان ساختن مفاهیم ادبی، گشت. در این مقاله سعی بر آن است تا به بررسی نسخه های مختلف قصصالانبیا و داستان های نقل شده قرآن در آنها، با موضوع پیامبران اولولعزم بپردازد.سؤالاتی که در این مقاله پاسخ داده می شود: -1 جایگاه بررسی نسخه خطی قصصالانبیا در مطالعات ادبی ایران چیست و چه تعداد از این نسخه تاکنون به دست ما رسیده است؟-2 مضامین مورد استفاده در این نسخه کدام است؟-3 پیامبران اولوالعزم در نگارههای نسخهی قصصالانبیا چه جایگاهی دارند؟و در پاسخ به این پرسش ها، اهداف زیر مورد نظر بوده است: -1 دستیابی به مضامین نگاره های موجود در نسخه خطی قصص الانبیا -2 شناسایی و تحلیل نگارههای قصص الانبیا براساس مضامین و داستان های پیامبران اولوالعزمشیوهکار در این مقاله بهصورت کتابخانهای و جمعآوری مطالب و تحلیل و تفسیر نگارهها بر اساس مطالب و یافتههای دورههای تاریخی میباشد.