علی خانی

انباشت حجم عظیمی از داده های گوناگون در فضای اینترنت، شبکه های اجتماعی و سِرورهای شرکت های بزرگی مثل: گوگل، فیس بوک و توئیتر موجب شد که تمام دانش بشری به طور یکپارچه برای همگان دسترس پذیر باشد. جمع آوری داده های کلان و پیاده سازی الگوریتم های مشخّص روی آنها، درعمل، به استخراج دانش بشری توسط ابزارهای خاصّ، مانند چت جی پی تی (ChatGPT) انجامیده و نتایجی با کمترین خطاها به دست آمده است. گاهی آنچه امروزه در باره هوش مصنوعی (Artificial intelligence) گفته می شود، بیشتر نگاهی افراطی و تهدیدآمیز است و واقعیت عینی ندارد. گفتنی است که هوش مصنوعی ابداعات جدیدی را شکل داده، دامنه فعّالیت، توانمندی و رفاه انسان ها را توسعه می بخشد و از مشکلات جامعه امروزی می کاهد؛ ولی این طور نیست که این فنّاوری نوین، جایگزین انسان یا مشاغل مربوط به او شود؛ بلکه سخن درست، این است که بگوییم هوش مصنوعی، فرصت های تازه ای را پدید می آورد و شکل مشاغل و کارها را به گونه ای شگفت تغییر می دهد. بنابراین، هرگز نباید تصوّر کرد که هوش مصنوعی، نابودکننده بشر و مشاغل مرتبط با آدمی است؛ بلکه تغییردهنده شکل و روش اجراء آنهاست و درواقع، به نوعی روند دستیابی به نتایج را آسان تر نموده و حتّی با حضور خودش، مشاغل جدیدی را ایجاد کرده و توانایی انسان را در عرصه های مختلف وسعت داده است. از این دست مباحث که بگذریم، یکی از دغدغه ها و توصیه های همیشگی رهبر حکیم و فرزانه انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله العظمی خامنه ای، مقوله هوش مصنوعی است. توجّه جدی و قانونمند به فضای مجازی، استفاده از ابزارهای روز دنیا، پرهیز از غفلت و بی توجّهی نسبت به مسئله هوش مصنوعی، لزوم ارتقاء رتبه علمی کشور در حوزه هوش مصنوعی، دستیابی به استقلال علمی در زمینه فنّاوری های نوین و فعّال و اثربخش بودن در این عرصه، از جمله محورهای فرمایشات مقام معظم رهبری در زمینه فنّاوری های امروزی، به ویژه هوش مصنوعی است. نظر به اهمّیّت بحث هوش مصنوعی و سفارش ها و تأکیدهای مستمرّ رهبر معظم انقلاب در باره این مسئله جهانی، لازم دیدیم که سخنان معظم ٌله را در این مورد بکاویم و نکات مطرح شده در فرمایشات ایشان را یادآور شویم.

«تا همه ظرفیت اندیشه خلّاق آدمی به کار نیفتد، امید کشف معارف الهی و ژرفای آموزش های اهل بیت(ع) برآورده نخواهد شد. ابزار فنّی و دانش جدید، کمک خوبی در این راه شمرده می شوند. شما جوانان فاضل و کارآمد، از اینکه خواسته و توانسته اید با استخدام کامپیوتر در این راه گامی بردارید، خداوند تعالی را سپاس گزارید و در ادامه راه، فقط رضای او را مقصود قرار دهید و برای گشوده شدن سرچشمه های دانش و معرفت، از او مدد بخواهید. امید است کار متواضع شما، با قبول الهی رفعت یافت و در این سرآغاز، فرجامی رضایت بخش و شفابخش داشته باشد.» فراز فوق، سخن ماندگاری است که رهبر معظم انقلاب اسلامی در اوایل شکل گیری و تأسیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، آن را در بازدید از دستاوردهای نور مرقوم نمود. امید است که این بیان نورانی، همواره چراغ راهِ این مرکز افتخارآفرین قرار گیرد و بیش از پیش، محصولات ارزنده و تولیدات کاربردی و مفیدی را تقدیم جامعه اسلامی و علاقه مندان معارف الهی نماید. از جمله این تولیدات نرم افزاری، نسخه جدید جامع تفاسیر نور است که در اواخر سال گذشته با حضور بزرگان، اساتید، قرآن پژوهان و علاقه مندان به قرآن کریم، در سالن اجتماعات مرکز نور رونمایی شد. در این مراسم، حجّت الاسلام والمسلمین دکتر اکبر راشدی نیا معاون محترم پژوهشی، حجّت الاسلام والمسلمین دکتر محمدحسین بهرامی رییس مرکز نور و آیت الله محمدی گلپایگانی رییس دفتر مقام معظم رهبری سخنرانی نمودند. در ادامه، سخنان این عزیزان را جهت استفاده خوانندگان گرامی، ارائه می نماییم.

با توجّه به برگزاری آیین رونمایی نرم افزار «جامع اصول فقه - نسخه3» در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و انعکاس آن در این شماره از فصلنامه ره آورد نور، ضروری می نمود تا نوشتاری را به معرّفی تفصیلی این محصول اختصاص دهیم. ازاین رو، نگارنده با استفاده از بخش «درباره برنامه» این نرم افزار، متن حاضر را تنظیم و تدوین نموده است که امید است مورد استفاده علاقه مندان و پژوهشگران اصول فقه قرار گیرد.مقاله پیش رو، مشتمل است بر پیشینه و اهمّیّت دانش اصول فقه و معرّفی محتوای علمی و قابلیت های تحقیقاتی نسخه سوم نرم افزار «جامع اصول فقه».

جهاد دارای شاخه های متعددی است که در یک دسته بندی کلی به جهاد در عرصه سخت و جهاد در عرصه نرم تقسیم می شود. امروز در زیر مجموعه جهاد نرم، «جهاد تبیین» یک فریضه است. «جهاد تبیین» یک فریضه ی قطعی و یک فریضه ی فوری است و هر کسی که میتواند باید اقدام کند. منتها این جهاد نیز مانند هر جهاد دیگری دارای فرماندهانی است که باید شایستگی های خاصی را دارا باشند. در مقاله حاضر با استفاده از روش تحلیل مضمون و با بهره گیری از نرم افزار MAXQDA تلاش شده است شایستگی های فرماندهان جنگ نرم در جهاد تبیین احصا شود. ابزار گردآوری داده ها در این پژوهش مصاحبه از خبرگان بوده است، به این منظور تا رسیدن به اشباع نظری مصاحبه ها ادامه یافت که در مجموع با 10 خبره مصاحبه صورت پذیرفت. پس از تحلیل مصاحبه های صورت پذیرفته تعداد 680 مضمون اولیه به دست آمد که پس از پالایش653 عدد مضمون پایه شکل گرفت. سازماندهی مضامین پایه در قالب 10 مضمون سازمان دهنده صورت پذیرفت و در نهایت مضامین سازمان دهنده در قالب 3 مضمون فراگیر شایستگی های دانشی، شایستگی های گرایشی و شایستگی های رفتاری دسته بندی شدند.

برهان تمانع یکی از براهین مهمّ کلامی در اثبات یگانگی خدا و نفی تعدّد اله است. درباره این برهان و چگونگی دریافت آن از آیه شریفه ﴿لو کان فیهما آلهه إلّا الله لفسدتا﴾ نگرش یکسانی وجود ندارد. متکلّمان و فلاسفه در تبیین تلازمِ میان «تعدّد آلهه» و «فساد» در این آیه و نیز در دلالت این برهان بر توحید ذاتی یا ربوبی، دیدگاه های متفاوتی دارند. ملّا شمسا گیلانی در رساله «التوحیدیّه»، برهان مستفاد از آیه یاد شده را ناظر به توحید ذاتی واجب تعالی می داند و معتقد است تعدّد و تکثّر واجب الوجود بالذات مستلزم «فساد» به معنای «عدم تحقّق ممکنات» است. تصحیح حاضر برای نخستین بار، بر مبنای هشت نسخه خطّی موجود در کتابخانه های ایران صورت پذیرفته است. بدین منظور نسخه کتابخانه مجلس (شماره 1823) که کهن ترین نسخه به شمار می آید اساس نسبی تصحیح بوده و شیوه تصحیح بینابین برگزیده شده است.

رابطه مثبت بین ریسک و بازده زیربنای تئوری های کلاسیک مالی است اما پژوهش های صورت گرفته حاکی از رابطه متفاوت و متناقض بین این دو متغیر است. نظریه های مالی رفتاری، نتایج متفاوت به دست آمده را به احساسات سرمایه گذاران در بازار سهام نسبت می دهند. در این پژوهش تأثیر احساسات سرمایه گذاران حقیقی با شاخص BSI بر رابطه بین ریسک و بازده در 103 شرکت بورس اوراق بهادار تهران بررسی گردیده است. همچنین این رابطه در بین سهام رشدی و ارزشی؛ شرکت های با ارزش بازاری بالا و پایین و شرکت های دارای قیمت سهام بالا و قیمت سهام ارزان، نیز بررسی شده است . واریانس شرطی سهم ها با استفاده از مدل های گارچ استخراج گردیدند و فرضیه های پژوهش نیز با روش داده های ترکیبی آزمون شدند. نتایج نشان می دهد که احساسات تأثیری بر رابطه بین ریسک و بازده در کل نمونه، در شرکت های بزرگ، سهام رشدی و شرکت های با سهام دارای قیمت بالا ندارد اما احساسات این رابطه را در سهام ارزشی، شرکت های کوچک و شرکت های با قیمت پایین، تشدید می کند. همچنین احساسات منجر به تضعیف رابطه مثبت بین ریسک و بازده در شرکت های با ارزش بازاری بالا می شود. بر اساس یافته های پژوهش، سرمایه گذاران باید هنگام ایجاد پرتفوی خود بر اساس واریانس، علاوه بر در نظر گرفتن احساسات سرمایه گذاران، به ویژگی های سهم از لحاظ ارزشی و رشدی بودن، ارزش بازاری شرکت و نیز قیمت سهام شرکت توجه نمایند.

کتاب ارزشمند نهج المسترشدین فی اصول الدین از جمله تألیفات کم حجم و مختصر علّامه حلّی (م726ه.ق) است که به تعبیر خود او، جهت استفاده جویندگان یقین نگاشته شده است[1]. به سبب اختصار و جامعیّت این کتاب نسبت به مسائل کلامی، شاگردان و متکلّمان عصر علّامه و نیز عالمان امامی دوره های بعدی، اهتمام ویژه ای به شرح و تفسیر این اثر کلامی موجز داشته اند. کتاب معراج الیقین فی شرح نهج المسترشدین نوشته فرزند علّامه حلّی، محمّد بن حسن معروف به فخرالمحقّقین (م771ه.ق) یکی از این شروح است که با تحقیق آقای طاهر السلامی از سوی المرکز الاسلامی للدراسات الاستراتیجیّه وابسته به عتبه مقدّسه عبّاسیّه در سال 1436ه.ق در شمارگان هزار نسخه منتشر شده است . در نوشتار حاضر، پس از اشاره به مطالبی درباره کتاب نهج المسترشدین و شروح آن به ویژه معراج الیقین، به ارزیابی و نقد تصحیحِ یاد شده از این اثر می پردازیم.

هدف اصلی: یکی از مکاتب اثرگذار در عصر حاضر مکتب حضرت امام خمینی (ره) است. افراد فراوانی تحت تأثیر این مکتب حرکات خود را انجام داده اند و برخی از آن ها به علت گستردگی و نفوذ حرکت خود دارای مکتبی ذیل مکتب حضرت امام ره هستند که از جمله این افراد شهید حاج قاسم سلیمانی است که مقام معظم رهبری تأکید دارند که ایشان را تحت عنوان یک فرد ندیده و به عنوان یک مکتب ببینیم. این تحقیق، مؤلفه های مکتب شهید سلیمانی در نگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی را مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. روش پژوهش: پژوهش حاضر با استفاده از روش تحلیل مضمون، بیانات مقام معظم رهبری در رابطه با مکتب شهید سلیمانی را مورد مطالعه قرار داده است. یافته ها: در مجموع تعداد 164 مضمون اصلی از بیانات معظم له استخراج شده است که ذیل 6 مضمون سازمان دهنده جای گرفته اند. این 6 مضمون عبارتند از: ویژگی های شهید، اقدامات شهید، برکات این شهادت عظیم، وظیفه مردم، ایام الله و نهاد انسانی نیروی قدس. در نهایت این 6 مضمون سازمان دهنده ذیل مضمون فراگیر مکتب حاج قاسم سلیمانی جای گرفتند. شبکه مضمامین حاصله، مولفه های مکتب شهید سلیمانی در نگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی را نشان می دهد.

از جمله مهمترین مسائل در هر کشور و سازمانی مسئله کنترل است که در مدیریت راهبردی از آن به کنترل راهبردی یاد می شود. آنچه که امروزه در سیاست های راهبردی و کلان بسیار مورد نیاز است مدل کنترل راهبردی می باشد که به ابعاد مختلف مسئله کنترل توجه نموده و بتواند نقاط راهبردی را کنترل کند. در زمینه کنترل راهبردی مدلهای مختلفی تا به امروز طراحی شده است. در پژوهش حاضر مدل های کنترل راهبردی طراحی شده در دسترس که 22 مورد می باشد مورد بررسی قرار گرفت، تا بتوان به مدلی ترکیبی برای کنترل راهبردی در سطح کلان دست یافت. انتخاب و مطالعه مدلها توسط روش فراترکیب (فراتلفیق) صورت پذیرفت که دارای هفت گام اساسی می باشد. از مجموع 22 مدل بررسی شده 129 مولفه شناسایی شد و در نهایت از مجموع کار انجام شده یک مدل ترکیبی جامع که مدلی سیستمی است ارائه شد. این مدل دارای ورودی، فرآیند، خروجی، پیامد و بازخورد است و هر یک از بخش-های سیستم، خود دارای زیر مجموعه هایی است که در مدل نهایی بیان شده است.

باتوجه به اینکه فرهنگ حاکم بر جامعه و سازمان های جمهوری اسلامی ایران، فرهنگ اسلامی است و مدیریت در هر سازمان و جامعه ای به فرهنگ آن بستگی دارد، ما نیازمند آن هستیم که وظایف و نظامات مدیریت اسلامی را در سازمان های کشور حاکم کنیم. فرهنگ اسلامی در سازمان های دفاعی کشور که با فرهنگ جهاد و شهادت گره خورده اند، نمود بیشتری دارد، لذا سازمان ها و نهادهای دفاعی کشور نیازمند نظامات اسلامی در بخش های مختلف هستند که یکی از این حوزه ها، حوزه کنترل است. دررابطه با مدل های کنترل اسلامی پژوهش های متعددی انجام پذیرفته است که یکی از موارد اخیر آن مدل کنترل راهبردی علوی است، ولی تاکنون اهمیت و عملکرد مولفه های این مدل ها در یک سازمان دفاعی موردسنجش قرار نگرفته اند. سوال پژوهش حاضر این است که هریک از مولفه های کنترل راهبردی علوی در کدام ربع ماتریس اهمیت-عملکرد قرار می گیرند و توصیه های راهبردی متناظر با ماتریس اهمیت عملکرد برای سازمان موردمطالعه چیست؟ مولفه های مدل کنترل راهبردی علوی با استفاده از روش تحلیل اهمیت-عملکرد در سازمان دفاعی موردمطالعه تحلیل شدند که از 128 مولفه این مدل، 28 مورد در ربع تمرکز، 36 مورد در ربع استمرار کار خوب، 29 مورد در ربع اولویت پایین و 35 مورد در ربع اتلاف منابع قرار گرفتند. باتوجه به 4 ربع ماتریس اهمیت-عملکرد، به مدیران سازمان دفاعی پیشنهاد شد که  روی مولفه های قرارگرفته در ربع اول تمرکز کنند و عملکرد را افزایش دهند، عملکرد در مولفه های ربع دوم و سوم نیاز به تغییر خاصی ندارد و عملکرد در مولفه های ربع چهارم نیاز به کاهش دارد.

یکی از چالشهای مهمّ فراروی گفتمان مهدویت، مسئله «یأس و ناامیدی» از ظهور و قیام منجی موعود، به جهت طولانی شدن غیبت است. این چالش زمانی جدّیتر میشود که در برخی روایات، فرا رسیدن زمان ظهور منجی موعود با تحقق یأس و ناامیدیِ مردم پیوند خورده است. این روایات در ظاهر با روایت علوی «انتظروا الفرج و لا تیأسوا من رَوح الله فإنّ أحبّ الأعمال إلی الله انتظار الفرج» که مبیّن پیوند مبنایی آموزه انتظار فرج با اصل قرآنیِ «حرمت یأس از رَوح الله» است، منافات دارد. پرسش اصلی این است که این روایات را چگونه باید تبیین نمود که با اصل مذکور منافات نداشته باشند؟ پاسخ این پرسش در گرو تبیین ارتباط مبنایی و معنایی انتظار فرج با اصل قرآنی حرمت یأس از روح الله است. توجه به تأکید تعالیم دینی بر مطلوبیت امید به رحمت الهی که موجب حرکت، پویایی و مجاهده در راه حق است و نیز، نهی از یأس و ناامیدی که سکون، رخوت و مسئولیتگریزی را به دنبال دارد، در کنار روایات پرشماری که به ترسیم سیمای حقیقی منتظران ظهور منجی موعود پرداخته و انتظار فرج را ملازم با حرکت، تلاش و مجاهده در راه حاکمیت حق و عدالت میداند، ارتباط مذکور را مبیّن میسازد. بر این اساس، روایاتی که ظهور منجی موعود را مقارن با تحقق یأس و ناامیدی میدانند هرگز به معنای جواز یأس و ناامیدی نبوده بلکه میتوان این روایات را بدین معنا دانست که ظهور منجی موعود زمانی خواهد بود که مردم از همه حکومتها و سیاستها برای اجرای کامل عدالت در جهان، ناامید شوند و به اندازهای از رشد معرفتی و فکری برسند که درک کنند تنها حکومت منجی موعود است که میتواند تأمینکننده عدالت حقیقی باشد.

درصورت عدم وجود کنترل صحیح، سازمان از برنامه های خود منحرف خواهد شد. باتوجه به اینکه کنترل در هر سازمانی ریشه در فرهنگ سازمان و جامعه دارد، نیاز است که نحوه کنترل، متناسب با بوم همان سازمان باشد. در جمهوری اسلامی ایران نیاز داریم که برای کنترل از مفاهیم اسلامی استفاده نماییم. دراین راستا یکی از بهترین منابع، بیانات امیر مؤمنان علی علیه السلام است که به طور خاص در دو کتاب «نهج البلاغه» و «غررالحکم و دررالکلم» جمع آوری شده است. در این تحقیق با استفاده از روش تحلیل مضمون که یکی از مهم ترین روش های کیفی است و با بهره گیری از نرم افزار MAXQDA 10 انجام شده است. این زمینه، بیش از 2800 مضمون اولیه، شناسایی شد که پس از پالایش نهایی به 2718 مورد رسید. از این تعداد 1088 مضمون اولیه مربوط به نهج البلاغه و 1630 مورد مربوط به غررالحکم و دررالکلم است. مضامین اولیه درقالب 133 مضمون اصلی دسته بندی و سپس 133 مضمون اصلی درقالب 38 مضمون سازمان دهنده سازماندهی شد. 38 مضمون سازمان دهنده نیز درقالب هشت مضمون فراگیر قرار گرفتند. این هشت مضمون عبارتند از: ویژگی های نیروی انسانی، انواع کنترل، اصول حاکم بر کنترل، تنبیه و تشویق، ضرورت کنترل، بسترسازی، آفات کنترل و پیامدها. درنهایت همه مضامین، ذیل مضمون فراگیر کنترل اسلامی از دیدگاه امام علی علیه السلام قرار گرفتند.

پس از اصل توحید، «نبوت» جایگاه ویژه و نقش تعیین کننده ای در نظام فکری و اندیشه دینی دارد. متکلمان مسلمان در مقام تبیین مفهوم نبی، به مؤلفه هایی چون هویت بشری، هویت واسطه ای و هویت اِخباری نبی اشاره کرده اند. متکلمان امامیه، بیش از متکلمان معتزلی و اشعری، به تعریف نبی اهتمام داشته اند و ازاین رو این مؤلفه ها در آثار کلامی امامیه با صراحت بیشتری واکاوی شده است. در این میان، تصریح متکلمان مسلمان در تبیین هویت نبی، به «بشر بودن» او، بیان کننده اهمیت این بُعد از حقیقت نبوت است. سر توجه ایشان به این هویت بشری، ازآن رو است که بشر بودن پیامبران، با بسیاری از مسائل کلامی در حوزه «نبی» و «نبوت»، ملازم و مرتبط است؛ از جمله: «امکان وحی الهی به پیامبران»، «برتری پیامبران بر فرشتگان»، «امکان عصمت پیامبران»، «رویکرد اختیارگرایانه در عصمت پیامبران» و «اسوه و الگو بودن پیامبران».

تاکنون در پژوهشهای حوزه ارزیابی و مدیریت عملکرد دستگاه های فرهنگی کشور، بیشتر به ارزیابی عملکرد کارکنان یا مدیریت عملکرد سازمانی مبتنی بر الگوهای رایج توجه شده و بر تأمین انتظارات و توقعات رهبران دینی، بویژه مطالبات و انتظارات مقام معظم رهبری، کمتر توجه شده است. هدف این پژوهش مشخص کردن شاخصها و معیارهای سنجش و ارزیابی عملکرد دستگاه های فرهنگی است. به همین منظور مجموعه سخنرانیهای مقام معظم رهبری بین سالهای 1368 تا 1393 مرور، و نکات مرتبط با موضوع در حوزه های کلان سیاستگذاری، اجرا و نظارت بر دستگاه های فرهنگی، استخراج، و در هشت مضمون سازمان دهنده و 130 مضمون اصلی، دسته بندی شد. در این پژوهش از روش تحلیل مضمون استفاده شده است. مضامین سازمان دهنده این تحقیق عبارت است از: هدایت جامعه به سوی فرهنگ اسلامی و ارزشهای انقلابی، تحکیم اعتقاد مردم به کارامدی نظام اسلامی، تعالی فرهنگ عمومی، رویارویی با فرهنگ مهاجم، کارامدی مدیریت فرهنگی کشور، استفاده از هنر در تعالی فرهنگ، هویت ملی ایرانی، خودباوری و تولید علم. به دلیل متفاوت بودن مأموریتها و وظایف هر یک از دستگاه های فرهنگی کشور در این تحقیق تلاش شده است معیارها و شاخصهای عمومی، اساسی و راهبردی که می توان بر پایه آنها عملکرد دستگاه های فرهنگی را مورد نقد و ارزیابی قرار داد، شناسایی و مشخص گردد.

هدف این پژوهش یافتن اولویتهای راهبردی تحول در نظام آموزش و پرورش از دیدگاه امام خامنه ای است. منابع انسانی تحول آفرین، فرهنگ اسلامی تعلیم و تربیت، محتوا و روش تربیتی، متولیان، مؤثران تحول آفرین و برنامه ریزی راهبردی فحوای کلیدی برای خط مشی های نظام تعلیم و تربیت حاصل از واکاوی دیدگاه های رهبری نظام جمهوری اسلامی ایران است. نقشه تحول در آموزش و پرورش بر اساس یافته های پژوهش بخش انتهایی مقاله را شکل می دهد.