مریم نظری علی آبادی

آنچه در پیش رو دارید، خلاصه‌ای است از فعالیت‌ها، برنامه‌ها و تحقیقات مرتبط با سواد اطلاعاتی که در قار‌‌‌‌ه‌های مختلف جهان صورت پذیرفته است. این اطلاعات مبتنی بر مشاهدات فردی و بررسی متون است و منتخبی از بررسی‌ها را ارائه می‌دهد. بخش اعظم برنامه‌‌‌های مندرج در این مقاله ـ بویژه در حوزه آموزش عالی ـ  در سال‌های اخیر آغاز شده‌اند و اثرات و پیامدهای آن‌ها به طور منظم مورد ارزیابی قرار نگرفته است. از این مرور مختصر می‌توان دریافت که نیاز به جامعه باسواد اطلاعاتی، در سراسر جهان احساس می‌شود.

این مقاله به معرفی روش طراحی، ساختار و اجزای درگاه اطلاعاتی سواد اطلاعاتی می‌پردازد که به عنوان منبع اطلاعات پشتیبان درس سواد اطلاعاتی برای دوره‌های تحصیلات تکمیلی، طراحی و به صورت الکترونیکی، منتشر شده است. این درس محصول پژوهشی است که با پشتیبانی مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران در سا‌‌ل‌های 83-1381، به مرحله اجرا درآمد. منابع اطلاعاتی مندرج در این درگاه اطلاعاتی با پیروی از مجموعه توانمندی‌های سواد اطلاعاتی در قالب هفت بخش جداگانه گردآوری،‌ سازماندهی، و در بخش‌های مرتبط ـ برای پشتیبانی اطلاعاتی دانشجویان و دیگر  فراگیران ـ منتشر شده‌اند.

کتابخانه‌های کانادا برای ایجاد هماهنگی میان سیستم‌های اشتراک منابع خود، چارچوبی کلی را مشخص کرده‌اند. این سیستم‌ها امکان دسترسی به اطلاعات را برای شهروندان کانادایی و افرادی فراهم می‌آورند که نیاز آنها از طریق فعالیت‌های اشتراک منابع کتابخانه‌های کانادا برطرف می‌شوند. این مقاله به ارائه اطلاعاتی  در خصوص چند و چون این چارچوب و استراتژی‌ای می‌پردازد که کانادایی‌ها در خصوص اشتراک منابع درپیش گرفته‌اند.

ایجاد امکان‌ دسترسی‌ مستقیم‌ به‌ خدمات‌ کتابخانه‌ها و بهره‌مندی‌ از خدمات‌ آنها به‌ عنوان‌ روش‌ پیشنهادی‌ برای‌ تکمیل‌ روش‌ «امانت‌ بین‌ کتابخانه‌ها»، حدود پنج‌ سال‌ پیش‌ از سوی‌ مرکز اطلاعات‌ و مدارک‌ علمی‌ ایران‌ پیشنهاد و در قالب‌ «طرح‌ تعمیم‌ خدمات‌ کتابخانه‌های‌ تخصصی‌ به‌ افراد غیر عضو» طی‌ سال‌های‌77ـ1374 به‌ صورت‌ آزمایشی‌ به‌ مرحله‌ اجرا درآمد. بر اساس‌ این‌ طرح‌، افراد زیر پوشش‌ می‌توانستند با ارائة‌ کارت‌ عضویت‌ در طرح‌، به‌ کتابخانه‌ها مراجعه‌ و از کلیه‌ خدمات‌ آنها در محل‌ استفاده‌ کنند و در صورت‌ نیاز با ارائه‌ کارتی‌ به‌ نام‌ کارت‌ امانت‌، کتاب‌ مورد نیاز خود را برای‌ مدتی‌ به‌ امانت‌ گیرند. این‌ طرح‌ با زیر پوشش‌ قرار دادن‌ 190 کتابخانة‌ وابسته‌ به‌ 64 دانشگاه‌ و مؤسسة‌ پژوهشی‌ زیر پوشش‌ وزارت‌ فرهنگ‌ و آموزش‌ عالی‌، که‌ در مجموع‌ دارای‌212/391/5 جلد کتاب‌ بودند، تمهیداتی‌ را برای‌ دسترسی‌ مستقیم‌ حدود 772/36 دانشجوی‌ تحصیلات‌ تکمیلی‌ و 565/15 عضو هیئت‌ علمی‌ رسمی‌ و رسمی‌ آزمایشی‌ زیر پوشش‌ به‌ این‌ منابع‌ را فراهم‌ آورد که‌ در مجموع‌، در طول‌ اجرا ی‌ آزمایشی‌، 020/19 جلد کتاب‌ در سطح‌ 148 کتابخانه‌، 54 دانشگاه‌ و موسسة‌ پژوهشی‌ موجود در 31 شهر کشور توسط‌179/7 دانشجوی‌ تحصیلات‌ تکمیلی‌ و 520 عضو هیئت‌ علمی‌ مورد استفاده‌ قرار گرفتند. این‌ مقاله‌، به‌ بررسی‌ عملکرد این‌ طرح‌ در طول‌ اجرای‌ آن‌ با توجه‌ به‌ میزان‌ ارتباط‌ دانشگاه‌ها و موسسه‌های‌ پژوهشی‌ زیر پوشش‌ طرح‌ از نظر تبادل‌ کتاب‌ با یکدیگر با در نظر گرفتن‌ پراکندگی‌ آنها در سطح‌ شهرهای‌ کشور، گرایش‌ موضوعی‌ و زبان‌ کتاب‌های‌ مبادله‌ شده‌،تراکم‌ میزان‌ مبادلات‌ در ماه‌ها، فصل‌ها و سال‌های‌ مختلف‌ و میزان‌ خسارت‌های‌ وارد شده‌ در حین‌ اجرای‌ طرح‌ می‌پردازد. برای‌ سهولت‌ توصیف‌ و تحلیل‌ داده‌های‌ موجود در گزارش‌، از جدول‌ و نمودار نیز استفاده‌ شده‌ است‌.