حمیدرضا آریان فر

با انعقاد عهدنامه ایران و عثمانی در تاریخ 21 ذیقعده 1292 وضعیت قضایی اتباع ایران در امپراتوری عثمانی و از جمله مصر مشخص شد. اساس این معاهده بر اصل معامله متقابل با اتباع دو کشور بود. با سقوط عثمانی در پایان جنگ جهانی اول و وقوع انقلاب کبیر 1917م، تمرکزگرایی و مقابله با خطر کمونیسم در دستور کار کشورهای منطقه قرار گرفت. با پیدایش فضای جدید، در تاریخ 20 اردیبهشت 1307 دولت پهلوی همه امتیازهای قضایی اتباع خارجی را در ایران لغو کرد. پس از لغو کاپیتولاسیون در ایران و مرجع قراردادن محاکم عدلیه ایران، طبیعی بود کشور مصر که در سال 1301ش به استقلال رسیده بود، خواستار لغو حقوق ممتاز قضایی اتباع ایران در آن کشور شود؛ بنابراین با توجه به سیاست جدید دولت ایران در لغو کاپیتولاسیون و با اشاره دولت ایران به ضررهایی که از کاپیتولاسیون دیده و تبلیغاتی که در همه جا علیه آن کرده بود، نمی­توانست اجرای آن را در کشوری دیگر بپذیرد؛ پس در جواب تقاضای دولت مصر برای انعقاد قرارداد جدید، نخستین معاهده دوستی میان دو کشور در تاریخ 7 آذر 1307 به تصویب رسید که از جمله مفاد آن لغو امتیازهای اتباع ایران به ویژه بازرگانان ایرانی در مصر بود.

در زمان رضاخان،آلمان باتوجه به اهمیت منطقه خاورمیانه ، تصمیم گرفت تا با انعقاد قراردادهای تجاری و اقتصادی منافع خود را تامین کند، قرارداد پستی و هواپیمایی از قراردادهایی بود که در سال 1304 (ش) با کمپانی یونکرس آلمان بسته شد. عملکرد این کمپانی در مقطع حضور ده ساله اش در ایران سبب گسترش نفوذ آلمان در صنایع کشور و توسعه حمل و نقل هوایی ایران شد.

انقلاب صنعتی با تغییر در شیوه تولید، در صنایع سنتی ملل تأثیرات شگرفی بر جای گذاشت. متأثر از تحولات صنعتی، نساجی ایران در چالش با تولید ماشینی قرار گرفت؛ این تحولات به تدریج سلیقه جامعه ایران قاجاری به ویژه دربار، اشراف و دیگر طبقات جامعه به استفاده از منسوجات ماشینی را نیز تغییر داد. در این دوره، متغیرهایی همچون تنوع در طرح، نقش و رنگ، کاهش قیمت در مقایسه با تولیدات دستی، تغییر سلیقه طبقات مختلف جامعه و توسعه تجارت ناشی از قدرت سیاسی و اقتصادی اروپا، به رواج و گسترش کاربرد منسوجات ماشینی و کاهش مصرف تولیدات وطنی و در نتیجه رکود در بسیاری از شاخه های نساجی داخلی انجامید. در این مقاله با روش تاریخی و شیوه ای تحلیلی و بهره مندی از منابع کتابخانه ای و با اتخاذ چارچوب نظری وابستگی، به این پرسش پاسخ داده می شود که چه عواملی در ایجاد چالش نساجی داخلی موثر بوده است؟ و نتایج آن در رکود نساجی داخلی چه میزان بوده است؟ با تکیه بر نظریه وابستگی، مؤلفه های صنعتی متأثر از قدرت سیاسی و اقتصادی اروپا، نگاه سنتی حاکم بر مناسبات و عدم توانایی در تغییر شیوه تولید و وابستگی حکومت قاجار در ایجاد چالش در نساجی و در نتیجه افول تدریجی بسیاری از شاخه های نساجی و بیکاری صنعتگران نقش داشته است. این یافته ها دلالت بر آن دارد که رها شدن از این وضعیت در گرو تغییر در شیوه تولید، قطع وابستگی به ساختار نظام سرمایه داری و توجه به الگوی توسعه درون گرا بوده است.

مِهرپرستی یکی از آیین های کهن ایرانی است که پیشینه آن برپایه اسناد و اطلاعات موجود، دست کم به هزاره چهارم ق. م می رسد. پژوهشگران معتقدند که این آیین را گروه هایی از قبایل آریایی به ایران آورده و سپس گسترش داده اند. نفوذ مِهرپرستی یا مِهرگرایی چنان بود که بعضی از باورها و آداب آن با ظهور زرتشت به تدریج به آیین زرتشتی وارد شد، طوری که در چند کتیبه از دوره هخامنشیان به اهورامزدا، مِهر و ناهید سوگند یاد شده است. باتوجه به گسترش این آیین در نقاط مختلف فلات ایران و حتی اروپا، بسیاری از مظاهر آن همچنان موجود و قابل مطالعه است. مسئله اصلی این پژوهش چگونگی معماری و ساختار فضایی نیایشگاه های مِهری (میترائیسم) است. به این منظور چهارده نیایشگاه مِهری در محدوده جغرافیایی ایران باستان بررسی و مستندنگاری شده است. روش پژوهش تاریخی و براساس مطالعات کتابخانه ای و میدانی (باستان شناختی) است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که نیایشگاه های مِهری ساختار فضایی صخره ای و زیرزمینی دارند و در کنار رودخانه ها و چشمه ها ساخته شده اند. طاق های این نیایشگاه ها گهواره ای و مزین به نقوش ستارگان است و در سقف آنها روزنه هایی کوچک با تزئیناتی ساده وجود دارد.

در دوره صفوی برخی از وجوه ساختاری و عملکردی مناصب حکومتی دچار دگرگونی هایی شد و در جریان آن برخی از نهادها به منظور اجرای قوانین شرع توسعه و تکامل یافت و برخی به سبب کثرت وظایف، توسط پادشاهان صفوی تفکیک و به نهادهای مختلف واگذار گردید. ازجمله نهاد حسبه که از مؤسسات وابسته به دستگاه قضایی و بر پایه احکام دینی و عرفی جامعه، در دوران اسلامی با فراز و نشیب هایی ادامه یافته بود، در این دوره با تغییراتی که در ساختار حکومتی و مذهبی رخ داد، دستخوش تحولات بسیاری گردید و بسیاری از وظایف آن به دیگر نهادها و مؤسسات جدیدالتأسیس واگذار شد. در این مقاله تلاش شده است براساس منابع تاریخی و با روش توصیفی تحلیلی، تحولات یکی از مهم ترین نهادهای حکومتی، هم زمان با روی کار آمدن حکومت شیعی مذهب صفوی و تأثیر دین مداری پادشاهان این سلسله در وظایف و کارکردهای این نهاد مورد بررسی قرار گیرد. مهم ترین یافته های پژوهش حاضر نشان دهنده انجام برخی وظایف نهاد حسبه توسط شاهان صفوی و واگذاری کارکردهای گسترده آن (برخلاف دوره های گذشته) بین دیگر نهادهاست. نتیجه این تحولات در پایان این دوره، محدود شدن اختیارات این نهاد همراه با تغییرات اساسی در کارکردهای آن بوده است.