آژیده مقدم

هلیل رود، همچون دیگر رودهای بزرگ، جوامع کشاورز شکل گرفته در جوار خود را عمیقاً تحت تأثیر قرار داده است. اگرچه نام نگهبان این رودخانه عظیم در هیچ متنی به جا نمانده، اما به باور نگارنده نامش را باید در «حریر» جست. این وام واژه در زبان عربی گونه کوتاه شده«هری[ر] رود» بود که به عنوان صفت در توصیف لطافت و موجدار بودن ابریشم چینی به کار رفته است. با انباشت محصول، که در طول زمان به استقرار دائمی جمعیت های اولیه کشاورز انجامید، امکان بهره وری از زمان اضافه در اختیار انسان پیش از تاریخ قرار گرفت. در سایه این فرصت جدید او توانست در جهان پیرامونش بیندیشد و حاصل آن تعمق، دستاوردهایی برای بهتر زیستن بود که با گذر زمان شتاب گرفت. از دوران آغاز کشاورزی تا هزاره های چهارم و سوم پ.م، جهش فرهنگی چشمگیر بود. افزایش آگاهی انسان نیاز به تدبیری جدی داشت تا به ثبت و حفظ داده های روزافزون یاری رساند. در این میان، خطوط دارای بنیان هندسی در چهارچوب جدی تری عمل می کردند زیرا هندسه با محاسبه ارتباط دارد. نگارنده با واکاوی نشانه های گِل نبشته های تپة کُنار صندل جنوبی در جیرفت و خطوط ایلامی زنجیره ای و آغازین، به الگوی بنیادین یک نظام هندسی منسجم دست یافته است که قادر به بازآفرینی نشانه هایی ست که با علائم کهن ترین خطوط متعلق به فرهنگ های همجوار در جهان باستان اشتراک ساختاری بنیادی دارند. نظریه «جدول مادر (Master Grid) » تاریخ نگارش را در منطقه به عقب تر باز گردانده و نقش بنیادی ایران را نه تنها در حوزه ابداع خط که در بنیان گذاری برخی دیگر از دستاوردهای مهم فرهنگی بیش از پیش نمایان کرده است .

با خارج شدن زبان های ایرانی میانه از ساختار تصریفی زبان های ایرانی باستان، تغییراتی در آن ها روی داد تا عملکرد اجزای ازمیان رفته یا ضعیف شده این زبان ها به نحوی توسط اجزایی دیگر جایگزین شود. از جمله این تغییرات تقویت نقش حروف اضافه در کنار شکل گیری گونه هایی جدید از آن ها بود. ساختارهای اضافی در دوره میانه شامل گروهی اند که مستقیماً از دوران باستان به میانه رسیدند و نیز مجموعه ای دیگر که در دوره میانه و از ترکیب حروف اضافه با یکدیگر و یا با دیگر عناصر زبانی، مانند اسم، صفت، قید و یا حروف ربط شکل گرفتند. به این طریق، در این دوره تعیین نقش مقوله نام در جمله، که پیشتر بر بنیاد تغییر حالت های صرفی قرار داشت، تاحدزیادی توسط این حروف مشخص شد. بررسی گونه های مختلف این ساخت ها در کتیبه های پهلوی ساسانی، کتاب های پهلوی زرتشتی و پارسی میانه ترفانی موضوع این مقاله است.

پارسى باستان و اوستایى دو زبان خواهر از مجموعه زبان هاى ایرانى باستان اند که آثارى از آن ها به دست ما رسیده است. ویژگى برجستهء این زبان ها تصریفى بودن آن هاست، بدین معنى که نقش دستورى آن دسته از اجزاى زبان که تحت مقولهء "نام " طبقه بندى مى شوند، از طریق حالت هاى هشتگانهء صرفى تعیین مى شود. حالت هاى صرفى هر یک داراى مفاهیم و عملکردهاى متنوعى اند که بدون آگاهى از آنان، درى زبان امکان پذیر نخواهد بود. واژه هاى صرف شده علاوه بر این که در اکثر موارد خود مى توانند به طور مستقل به نقش دستورى شان در جمله اشاره کنند، گاهى با حروف اضافه نیز همراه مى شوند. موضوع این مقاله بررسى حالت "رایى، یکى از مهمترین و پربسامدترین حالت هاى صرفى در زبان پارسى باستان است.