معصومه امینیان

مصرّحهالأسماء از فرهنگ های دوزبانه عربی به فارسی در قرن نهم هجری قمری است. این فرهنگ از نظر لغات، معانی و تلفّظ های خاص و کمیاب حائز اهمّیّت است. در این پژوهش بیش از صد نمونه از این نوع واژه ها، همراه با شواهد اندک شمار آن ها از متون دیگر، بر اساس داده های پیکره های زبانیِ قابل دسترس، با توضیحاتی چند، ارائه شده است. این لغات به ترتیب بر اساس شاذ بودن در متون کهن، دارا بودن تلفظ های کمیاب، داشتن معانی نادر، کاربرد ویژه آن ها در فرهنگ حاضر و تبعیت از فرهنگ های پیشین دسته بندی شده اند. یافته های این پژوهش در مصرّحهالأسماء نشان دهنده بسامد و کاربرد لغات خاص، دگرگونی های آوایی آن ها و تحوّلات زبانی در این قرن است. همچنین ضبط برخی از واژگان این فرهنگ می تواند به خوانش و ضبط درست لغات مبهم متون کهن دیگر کمک کند. در این پژوهش، بستر مناسبی برای محقّقان حوزه های لغت شناسی، معناشناسی، فرهنگ نویسی، سبک شناسی و واژه گزینی و ... فراهم آمده است

بحرالجواهر فرهنگی است در علم پزشکی کهن از محمّد بن یوسف هروی که در اواسط قرن دهم هجری تألیف شده است. این فرهنگ آمیزه ای از دو زبان عربی و فارسی است و شامل مباحث و مواردی است که با دانش پزشکی پیوند دارد. این کتاب دارای ۵۹۲۶ مدخل است و از نظر گستردگی و تنوّع مطالب و تعریف های مفصّل می توان آن را نوعی دانشنامه مختصر پزشکی قلمداد کرد و جزو اوّلین دانشنامه ها در این زمینه برشمرد. این کتاب ویژگی های حائز اهمیّتی دارد و در بسیاری از کتاب ها و مقالات، به عنوانِ منبعی موثّق، مورد استفاده نویسندگان و پژوهشگران قرار گرفته امّا علی رغم این اقبال، تاکنون تصحیح منقّحی از آن صورت نگرفته و ویژگی های محتوایی و فواید زبانی آن مغفول مانده است. مهم ترین ویژگی های بحرالجواهر عبارت است از: اعتبار بخشیدن به تعاریف با استناد به ده ها کتاب معتبر پزشکی و گاه غیرپزشکی؛ نقل آراء و اقوال اطبّا و دانشمندان؛ بهره بردن از فرهنگ های معتبر عربی و فارسی؛ استشهاد به ابیات، آیات و احادیث و امثله؛ نگرش انتقادی به نظریات و آراء اطبّا و حکما و ضبط آن ها؛ کاربرد لغات گویشی هروی؛ آوردن معادل های فارسیِ شاذ و کمیاب، ترکیبات بدیع، گونه های دیگر لغات، صورت های معرّب و افعال بسیط و مرکّب نادر. این پژوهش سعی دارد ویژگی های محتوایی و فواید زبانی بخش فارسی این اثر را، به عنوانِ یک متن علمی کهن فارسی از قرن دهم هجری، بررسی و نکات تازه ای را درباره جنبه های ناشناخته آن ارائه کند.

از کمال الدّین محتشم کاشانی (935-996ق) هفت اثر زیر عنوان «هفت دیوان» بر جا مانده که تا کنون در قالب مجموعهٔ آثار و یا به صورت برگزیده بارها به چاپ رسیده است. در این پژوهش با مقایسهٔ هشت چاپ، که مهم ترین و کامل ترین چاپ هایِ آثار محتشم به شمارند، با دو نسخه از قدیم ترین نسخ خطیِ آثار شاعر (هر دو مورَّخ 1088ق)، ابیاتی که در اغلب چاپ ها نادرست ضبط شده تصحیح، و درباره اشکالات آنها توضیحاتی داده شده است.

قانون ادب، تألیف ابوالفضل حُبَیش بن ابراهیم تفلیسی، مفصّل ترین فرهنگ عربی به فارسی از قرن ششم هجری است. آثار تفلیسی از چندین منظر، به ویژه شناخت بهتر ویژگی های گویش های غرب ایران، حائز اهمیت است. از میان این آثار قانون ادب گنجینه ارزشمندی از لغات و ترکیبات فارسی کهن با ۶۰۰۰۰ مدخل عربی است. بنیاد فرهنگ ایران این فرهنگ را در سال ۱۳۵۰ در سه مجلّد، به کوشش و تصحیح زنده یاد غلامرضا طاهر، به چاپ رسانید. متأسفانه با درگذشت استاد غلامرضا طاهر تدوین و چاپ فهرست الفبایی مدخل های عربی و نمایه واژگان فارسی، و احتمالاً اصلاح و ویرایش مجدّد قانون ادب میسّر نشد. علاوه بر نبود فهرست های لازم در متن چاپی که مراجعه به آن را دشوار کرده است، خوانش های نادرست، ضبط ناقص برخی لغات (به ویژه لغات نادر)، تغییر لغات و تلفّظ آن ها، تغییر رسم الخط دست نویس ها، ضبط نشدن حرکات برخی لغاتِ مشکول، ضبط نشدن تعدادی از لغات و معانی دست نویس فرهنگ نیز در این چاپ دیده می شود. پژوهش حاضر حاصل مقابله متن چاپی قانون ادب با دست نویس اساس مصحّح و نُه دست نویس دیگر و مطابقت موارد اختلاف با فرهنگ های در دسترس است. برخی موارد همراه با توضیحات، شواهدی از آثار دیگر تفلیسی و متون نظم و نثر کهن و پیشنهادهای نگارنده ارائه گردیده است.