محمد باغستانی کوزه گر

مدارس نظامیه به سبب سبک مدیریتی ویژه تا مدت ها نقش مهم و ماندگاری در تحول جریان مدیریتی علم در تمدن اسلامی برجای گذاشتند. با این فرض که تحول جریان مدیریتی نظامیه ها به سبک مدیریتی حاکم بر آن ها در زمان خواجه نظام الملک (مقت .485ق) وابسته بوده، پرسش این مقاله چیستی سبک مدیریتی نظامیه ها در زمان صدرات خواجه و واکاوی تأثیر آن بر جریان مدیریتی حاکم بر علم در جهان اسلام و تمدن اسلامی است. مبنای مدیریتی خواجه نظام بر محدودیت فعالیت های علمی آن مدارس به یک مذهب خاص کلامی (اشعری) و فقهی (شافعی) استوار بود. دستاورد و پیامد این مبنای مدیریتی به ترتیب «پیشرفت و ارتقای ساختار و کیفیت امکانات نظام آموزشی» در عرصۀ مدیریت بیرونی حاکم بر علم و «زوال علوم و کاهش توان ابداع، خلاقیت و نوآوری» در عرصۀ مدیریت درونی حاکم بر علم بود.

عدالت و تمدن به عنوان دو پدیده مرتبط با زندگی اجتماعی بشر، از موضوعات مورد توجه نخبگان جوامع از روزگاران کهن تا کنون بوده اند. با اینکه عدالت خواهی از خواسته های همگانی در جوامع بشری بوده و زمینه جنبش های اعتراضی در میان عموم مردم و تکاپوهای فکری در میان متفکران را موجب شده، اما تمدن خواهی و تمدن اندیشی به طور ویژه در میان نخبگان مطرح بوده است. مسأله پژوهش حاضر، بررسی کاربرد واژگان عدالت و تمدن و نسبت سنجی میان آن دو در قرآن است. دستاوردهای این پژوهش در چهار نکته به فشردگی عبارت اند از 1- میان دو واژه از نظر لغوی و اصطلاحی، نسبت عموم و خصوص مطلق و به عنوان دو پدیده اجتماعی، عموم و خصوص من وجه برقرار است. 2- در قرآن واژه عدالت به دلیل عامه فهمی آن پرکاربرد، و واژه تمدن به دلیل خاصه فهمی کم کاربرد است؛ هرچند مصادیق مفهوم تمدن به فراوانی کاربرد داشته است. 3- استفاده از قالب بیان حقوق انسان در آیات سه سال نخست بعثت، مایه آگاهی بخشی ژرف به مخاطبان درباره عدالت و نیز مفهوم ملازم آن یعنی تمدن شده است. 4- رابطه تمدن و عدالت در قرآن از گونه زایشی افزایشی است؛ به این معنا که پیدایش تمدن، زمینه زایش مراتبی از عدالت و عدالت گستری است که بر کیفیت تمدن مؤثر بوده و این تأثیر متقابل میان این دو پدیده اجتماعی در جوامع انسانی همیشگی است.

با تأسیس حکومت عباسیان و ثبات سیاسی، خلفای عباسی به تشویق و ترغیب هنرمندان و گسترش هنر در زمینه های گوناگون همت گماردند. وزیران عباسی که خود خوشنویسان زبردست و ماهری بودند زمینه سامان بخشیدن به خطوط اداری را در دارالخلافه فراهم آوردند و در سایه توجهات آنان و کاهش دغدغه های اقتصادی هنرمندان، خوشنویسان مطرحی در این عصر پا به عرصه ظهور نهادند. این پژوهش بر آن است که با مطالعه متون تاریخی تأثیر وزیران دربار عباسی در گسترش و پیشرفت هنر خوشنویسی از عصر خلافت سفاح تا پایان خلافت الراضی (132-329 ق) را مورد بررسی قرار دهد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که وزیران در این دوره اغلب از میان کاتبان دربار به وزارت خلفای عباسی منصوب می شدند و با در دست داشتن قدرت سیاسی و حمایت اقتصادی از هنرمندان خوشنویس و تربیت آنان زمینه های خلق خطوط ظریف و بدیعی را در قرون سوم و چهارم ه.ق فراهم آوردند. روش کار در این پژوهش از نوع توصیفی –تحلیلی است و با تکیه بر متون تاریخی سامان یافته است.

به تصویر کشیدن سیمای پیامبر و امامان (علیهم السلام) و تعالی تلألؤ آن ها در شمایل نگاری یکی از مضامین تصویرآراییِ نگارگری روایات دینی است که همواره مورد توجه هنرمندان بوده است. نسخه ی خطی حبیب السیر که کتابی تاریخی و نوشته مورخ شیعی است، شامل نگاره هایی از رخدادهای تاریخی حقانیت شیعه است. این نگاره ها در بردارنده ی مضامین، نقش ها و نمادهای شیعی همچنین شمایل نگاری تصویر پیامبراکرم (ص) و ائمه ی معصومین (ع) است و حوادث و رویدادهای تاریخی شیعه را بر اساس روایات شیعی به تصویر می کشد. در این میان، کتاب مذهبی و اسلامی بحارالانوار یکی از مهم ترین کتاب های جامع حدیث و رخدادهای شیعه است که مجموعه ای از آموزه ها و تعالیم شیعی را در برمی گیرد؛ بنابراین این پژوهش می کوشد با بررسی تصویرآرایی و شمایل نگاری پیامبر و ائمه ی اطهار در نسخه ی خطی حبیب السیر در ارتباط با روایات ذکرشده در بحارالانوار وجوه روشنی از سیمای درونی آنان را به تصویر بکشد و در پس آن، به تحلیل و واکاوی کاربرد مفاهیم و نمادهای شیعی در این نگاره ها بپردازد. روش پژوهش توصیفی_ تحلیلی است و روش گردآوری اطلاعات به شیوه ی مطالعه ی منابع کتابخانه ای. دستاوردهای پژوهش نشان می دهد که تا زمان صفوی در نگاره های مذهبی به علت نبود مخالفت، چهره های انبیا و اولیاء به تصویر کشیده می شد اما بعد این دوران به علت مخالفت علمای دینی چهره ها پوشانده شده اند و هنرمندان با استفاده از نمادهای دینی سعی در نشان دادن تصویر والایی از پیامبر و ائمه ی معصومین (ع) داشتند. همچنین با تطبیق روایات حوادث شیعی بحارالانوار در تصویرسازی و شمایل نگاری نگاره های حبیب السیر می توان به برداشت تصویری و نمادین هنرمند از رویدادهای شیعی دست یافت. اهداف پژوهش بررسی تصویرآرایی و شمایل نگاری پیامبر و امامان شیعی در نسخه ی خطی حبیب السیر. تحلیل و واکاوی کاربرد مفاهیم و نمادهای شیعی مرتبط با مضامین بحارالانوار در نگاره ها. سؤالات پژوهش مضامین مطرح شده در نگاره های حبیب السیر عموماً چیست؟ چگونه می توان از بررسی گزارش ها و جمع بندی های بحارالانوار به اصول حاکم بر روایت تصویری پیامبر و امامان شیعه (علیهم السلام) در نگارگری نگاره های حبیب السیر دست یافت؟ آیا تسلط فرهنگ شیعی در آفرینش نگاره هایی حبیب السیر تأثیرگذار بوده است؟ حضور علی (ع) به عنوان مظهر شیعه در این نگاره ها تا چه حد گسترده است؟

شورا در اسلام سابقه ای دیرین دارد.، مشورت منطبق با قرآن و سیره پیامبر(ص)در شکوفایی تربیتی و اخلاقی مسلمانان نقش مهمی داشته، نوع نگرش به شورا و کارکرد آن اسباب رشد و بالندگی جامعه و در برهه هایی موجب اختلاف و انحراف بوده است، قرآن بر شورا امر کرده و با شرایطی آن را یک اصل بر می شمارد. این مقاله افزون بر بیان جایگاه شورا و اصول حاکم بر مشورت، به توصیف نقش تربیتی و اجتماعی آن بر اساس عملکرد شورایی پیامبر (ص) و ائمه می پردازد و با تکیه بر اسناد و روایت ها به تحولات شورا در دوره خلفا پرداخته تا آثار این تحول و انحراف از اصول ترسیم شده اسلام، در اقدامات اخلاقی و تربیتی حاکمان اموی را آشکار سازد

در هزاره نوین، بازگشت به سیاست گرایی کلاسیک و وجود احزاب سیاسی- مذهبی کارآمد، یکی از مهمترین شاخص های توسعه اجتماعی در مقیاس ملی و عاملی اثرگذار در ثبات و شکوفایی ملت های مختلف در عرصه سیاستگذاری های بین المللی به شمار می آید. از این رو، هدف پژوهش حاضر تحلیل پیشران های کلیدی مؤثر بر شکل گیری جریان سیاسی- مذهبی روشنیه در شبه قاره هند با رویکرد آینده پژوهی می باشد. روش تحقیق به کار گرفته شده، توصیفی- تحلیلی، مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای، پیمایش های میدانی و نرم افزاری است. جامعه آماری پژوهش حاضر عبارت از مجموعه افراد و متخصصانی که پیرامون شکل گیری جریان های سیاسی- مذهبی در حوزه جنوب شرق آسیا و شبه قاره هند می باشد که از دانش و تجربه کافی برخوردار بوده و به دلیل عدم امکان دسترسی به همگان، با استفاده از روش گلوله برفی، تعداد 40 نفر به عنوان نمونه آماری، جهت ادامه مطالعات، انتخاب شدند. نتایج نشان داد که میزان صحت و اعتبار داده های پژوهش در قالب شاخص پُرشدگی با ضریبی نزدیک به (98%) مورد تائید قرار گرفت. همچنین، توزیع متغیرهای پژوهش، نشان از سهم قابل توجه و کلیدی عناصری با اثرگذاری متوسط (282) در حالت مستقیم و 4650 در وضعیت غیرمستقیم است. متناسب با آن، الگوهای آتی قابل تحقق در سه گروه سناریوهایی با مطلوبیت بالا(وضعیت سبز)، قابل قبول(وضعیت زرد) و بحران(وضعیت قرمز)، ارائه شدند.

  مسجد، مهم ترین نماد معماری مذهبی در تمدن اسلامی، به عنوان مظهر اندیشه و روح حاکم بر محیط، همواره جایی را در قلب شهر به خود اختصاص داده و از بهترین مایه ها و آرایه ها بهره مند شده است. در سده سیزدهم هجری قمری، مسجدسازی به دو صورت مرمت مساجد جامع و ساخت مساجد نوین اتفاق افتاد و با تأثیر از تحول هنرهای تزیینی، دچار تغییراتی در ظواهر شد. از جمله اُرُسی سازی، به عنوان هنری متشکل از منبت کاری، گره چینی، شیشه بری، قواره بری و...، در مسجدهای شهری جلوه کرد. نقش آفرینی روی درها و طاق های چوبی مساجد تهران به شکل منبت و گره چینی رواج یافت و هنرمندان چیره دست، در تعدادی از بناهای مذهبی با کمک هنر قواره بری و منبت کاری، پهنه چوب بی جان را به صحنه مانای اشکال چشم نواز مبدل نمودند. سنجش، تطبیق سبک و طراحی دو نمونه از آرایه های چوبی در دو مسجد سلطانی و مسجد شیخ عبدالحسین در تهران، نکات ناگفته ای درباره تحول هنر کار با چوب و روند تحول منبت کاری در معماری معاصر ایران بیان می دارد. ماهیت تحقیق حاضر، نظری-کاربردی و از نظر اهداف، از نوع کیفی با رویکرد تطبیقی است که از روش گردآوری داده ها و تحلیل کیفی، گرافیکی و نظرات کارشناسان نیز بهره برده است. پرسش اصلی در این پژوهش آن است که بر اساس بررسی تطبیقی دو نمونه سازه، ویژگی های سبک شناختی آرایه های چوبی مساجد دوره قاجار کدام اند؟ بر اساس یافته های پژوهش، درهای این دو مسجد، دارای سه ویژگی سبک شناختی سنتی، التقاطی و غربی بوده و در هر دو نمونه، شاخصه هنر چوب، تلفیق خلاقانه نمادهای منبت کاری سنتی و الصاق طرح های بیضی و ترنج بر روی کارهای ابداعی است؛ امری که گویای تحول در هنر کار با چوب در دوره قاجار است و طی آن، تزیین رویه چوب با اشکال هندسی، همانند آرایه سازی دیوارها با گچ و کاشی، در معماری تزیینی ایران رایج شد.

گرایش به انواع هنرها در میان خلفای عباسی ، وزرا و طبقات مختلف جامعه با کم شدن واتمام فتوحات و بهبود قدرت و ثروت جامعه اسلامی، افزایش یافت. خاندان برمکیان با تکیه بر میراث فرهنگی و تمدنی خویش سهم عمده ای در رشد و گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی داشتند. این مطالعه به صورت توصیفی- تحلیلی و با استناد به منابع کهن تاریخی، نقش خاندان برمکی و فضل بن ربیع را در هنر موسیقی موردبررسی، تجزیه وتحلیل قرار می دهد. نتایج به دست آمده نشان داد که یکی از مهم ترین عوامل مؤثر در پیشرفت هنر موسیقی در عصر عباسی وجود وزرایی چون خاندان برمکیان و فضل بن ربیع در دربار است برمکیان به پشتوانه فرهنگ و تمدن غنی خود تلاش چشمگیری در حمایت از موسیقیدانان داشتند. آنان از نظر اقتصادی و معنوی از هنرمندانی چون ابراهیم موصلی و شاگردانش ، همینطوراز کنیزان موسیقیدان و خواننده حمایت میکردند و موجب خلق آثار موسیقیایی ، اختراع و معرفی چندین مقام جدید و کتابهایی در زمینه موسیقی گردیدند.

در میان تمدن پژوهان، یکی از مظاهر مهم تمدن ها در همه ادوار تاریخی، پیدایش دولت ها بوده و هستند و طبعاً اقدامات بنیان گذاران آنها در شیوه تأسیس و سپس حکمرانی است که می تواند کمیت و کیفیت زیست تمدنی جامعه در آن دوره تاریخی و در قلمرو آن دولت را نشان دهد. مسأله این پژوهش با این فرض که دولت طاهری در عهد طاهر و پسرش عبدالله (230-205 ق) در خراسان، به دلیل برپایی متفاوت و سبک حکمرانی ویژه و اقدامات پرشمار در مسیر حفاظت از این ویژگی و امتیاز، بر کمیت و کیفیت جامعه خراسانی افزوده است، چیستی معیار سنجش این ادعاست. در بررسی انجام شده که با روش توصیفی-تحلیلی صورت پذیرفته، این نتیجه حاصل شد که تدوین یک مرامنامه حکمرانی توسط طاهر، مؤسس این سلسله و پایبندی پسرش عبدالله به اجرای آن، ضمن اثبات ادعای برپایی متفاوت در قیاس با دیگر دولت ها در جهان اسلام، تبیین معیار روشن عدالت اندیشی در بندبند محتوای مرامنامه توسط طاهر و عدالت گستری در همه ابعاد حکمرانی شناخته شده در عهد عبدالله، سنجه و ترازوی مناسبی فراهم آورده که با توجه به ارتباط واقعی میان عدالت اندیشی و بینش تمدنی و عدالت گستری و کنش تمدنی، می توان ادعای کمیت و کیفیت تمدنی برتر داشتن جامعه خراسانی را در این دوره اثبات کرد و آن را در حوزه برقراری امنیت عمومی، کارآمدی دولت از طریق شایسته سالاری و رونق عمران و آبادانی و ساخت و اصلاح زیرساخت های رشد اقتصادی نشان داد.