سید علینقی ایازی

رشد و تعالی و طی کردن مسیر کمال در شرایط امروز، نیازی مسلم و قطعی برای جوامع شمرده می شود و این امر جز با طراحی و تدوین خط مشی حرکت به سوی پیشرفت محقق نخواهد شد، ازاین رو تدوین خط مشی پیشرفت از دیرباز مد نظر بسیاری از فرهیختگان بوده است. اندیشمندان در جوامع اسلامی نیز از این قاعده مستثنا نبوده و متناسب با فرهنگ اسلامی، می توانند با بهره گیری از قرآن به عنوان یگانه منبع کلام وحی، بدین امر بپردازند. نوشتار پیش روی در صدد است تا به شناسایی انواع کنش های اجتماعی به عنوان یکی از متغیرها در فرایند پیشرفت مبتنی بر آموزه های قرآن بپردازد و در این مسیر، از طریق روش شناسی تحقیقات کیفی و مکانیزم نظریه زمینه ای، به مطالعه قرآنی پرداخته است. در تئوری زمینه ای از سه نوع کدگذاری متمرکز، محوری و گزینشی برای طبقه بندی داده ها استفاده می شود. بر این اساس، ابتدا مفاهیم و مقولات مرتبط از آیات قرآنی استخراج شده و چگونگی ارتباط آنها با هم نیز بیان شده و در نهایت منجر به شکل گیری نظریه ای در زمینه انواع کنش های اجتماعی در فرایند پیشرفت شده است. این دسته از کنش ها شامل کنش های کنترلی، اصلاحی، مشارکتی، انسجامی و عاطفی است که در تعامل با هم، نوع زمینه پیشرفت را مهیا می سازد.

بی تفاوتی اجتماعی نوعی آسیب اجتماعی و مانع مشارکت اجتماعی است و عوامل متعددی از جمله سبک زندگی، باورهای مذهبی و... بر آن تأثیر می گذارد. مطالعه حاضر تأثیر  زیارت مشهدالرضا (علیه السلام) بر بی تفاوتی اجتماعی دانشجویان دانشگاه آیت الله العظمی بروجردی را مطالعه و بی تفاوتی دانشجویان را در دو بازه زمانی قبل و بعد از زیارت مشهدالرضا (علیه السلام) بررسی کرده است. جامعه آماری پژوهش کلیه دانشجویان دانشگاه بودند که در سال تحصیلی 94-95  به حرم امام رضا (علیه السلام) مشرف شده اند که 200 نفر به طور تصادفی انتخاب شدند. روش تحقیق پیمایش با ابزار جمع آوری اطلاعات، پرسش نامه بود. برای اندازه گیری اعتبار، از روایی محتوایی و برای تعیین پایایی از روش آلفای کرونباخ استفاده شد. نتایج آزمون تفاوت میانگین ها نشان داد بی تفاوتی اجتماعی افراد در دو بازه زمانی قبل و  بعد از زیارت، در حدّ قابل ملاحظه ای تغییر یافته است. همچنین، نتایج نشان داد بین زیارت مشهدالرضا (علیه السلام) و میزان بی تفاوتی اجتماعی رابطه معکوس، بین آنومی و بی تفاوتی اجتماعی رابطه معنادار مثبت و بین بی تفاوتی اجتماعی و اثربخشی اجتماعی، رابطه معکوس وجود دارد. متغیرهای مستقل تحقیق توانستند 49درصد از تغییرات متغیر وابسته تحقیق را تبیین کنند.نمایند.

ماهیت و گفتمان نظام جمهوری اسلامی، الگوی اقتصاد مقاومتی را برای توسعه و پیشرفت ضروری می نماید. بدین منظور این نوشتار تلاش عرصه های مختلف زندگی فردی و اجتماعی را بر اساس این الگو مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و مبانی تقسیم بندی آن را مورد بررسی قرار دهد. قلمرو روشی مقاله مبتنی بر مختصات روش کیفی است که با استفاده از مکانیزم تئوری زمینه ای تحلیل شده است. در این مسیر، زمینه ها و موانع مؤثر بر شکل گیری اقتصاد مقاومتی، مورد کاوش قرار گرفته است. درباره زمینه های مؤثر بر شکل گیری اقتصاد مقاومتی بر سه عامل اساسی حمایت های اجتماعی، امنیت و دانش تأکید شده است و آیات مناسب هر یک و زیرمجموعه های آن استقراء شده است. پس از ذکر زمینه های بسترهای مؤثر در شکل گیری اقتصاد مقاومتی، از موانع تحقق اقتصاد مقاومتی یاد شده است. این موانع به طور کلی به دو دسته؛ حرام خواری: ربا، رشوه، زیاده خواهی در مصرف، ثروت اندوزی، اسراف، اتراف و نارسایی فرهنگی: وجود روحیه ناسپاسی، تکذیب رهبران دینی، بخل تقسیم می شوند.

سرمایه اجتماعی در هر نظامی، بر اعتماد و صداقت بنا شده است و به هر میزانی که این اعتماد افزایش یابد، میزان سرمایه اجتماعی افزایش خواهد یافت. اما اگر اعتماد متقابل کم رنگ شود و مردم به همدیگر اعتماد نداشته باشند، این مسئله در تقابل با سرمایه اجتماعی قرار می گیرد. قرآن به عنوان فرهنگ مکتوبِ جامعه مسلمانان می تواند در جهت شناسایی عوامل و آثار و تبعاتی که این نارسایی را ایجاد کرده است، ارائه طریق نماید. سؤال اصلی تحقیق، چیستی عوامل اجتماعی، تعاملات و آثار ضعف صداقت (دروغ) در آموزه های قرآن است که به منظور تأمین هدف، شناسایی عوامل مؤثر بر ضعف صداقت و واکاوی ریشه های آن، دستیابی به زمینه ها و شرایط وقوع ناراستی و شناخت تبعات و آثار آن، از روش تحلیل محتوای کیفی استقرایی استفاده شده است. این مطالعه به شش عامل دروغگویی از میان آموزه های قرآن دست یافته که با تعاملات فریبکارانه توجیه سازهای گفتاری، ادبیات اقناعی و ابراز و تهییج احساسات و عواطف دروغین صورت می گیرد و دارای پیامدهای فرافکنانه، آسیب پذیر و همراه با تکرار دروغ و رسواکننده است.

نظریه پردازی در حوزه علوم انسانی، ارتباط تنگاتنگی با روش شناسی دارد. از همین منظر، تعامل مطالعات قرآنی با روش های نوین، می تواند منجر به ظهور نظریّات جدیدی در حوزه قرآن پژوهی شود. کاوش در روش شناسی کیفی مطالعات قرآنی و به طور مشخص روش نظریه زمینه ای، به این پرسش پاسخ می دهد. فرایند بکارگیری روش کیفی نظریه زمینه ای در قرآن پژوهی چگونه است؟بدین منظور مراحل این روش، در مطالعه موردی «موانع عدالت اجتماعی در قرآن»، ترسیم شده است تا به این پرسش پاسخ دهد.موانع عدالت اجتماعی در قرآن مبتنی بر نظریه زمینه ای چیست؟بر این اساس، این نوشتار با بکارگیری روش های نوین داده پردازی در مطالعات قرآنی، به منظور کشف نظریات و دیدگاه ها در عرصه موانع عدالت ورزی، به تبیینی از انواع آفات فکری و اخلاقیِ فردی و جمعی در مقوله وجود روحیه عدالت گریزی با احصاء مفاهیم؛ تجاوزگری، ترک حمایت اجتماعی، سرقت، افزون خواهی داوری ناعادلانه، فرار از جهاد و مقوله فرهنگ ستم با احصاء مفاهیم گمراهی، تفرقه افکنی، اشاعه ناهنجاری ها و دوستی با کفار محارب، دست یافته که در یک تعامل پیوسته و در ارتباط با هم مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و الگوی موانع تحقق عدالت را شکل داده و شرایطی را ترسیم کرده که عدالت به عنوان یک آرمان و رؤیای ناکجاآبادی تغییر گفتمان داده است.

کنش های اخلاقی به دلیل اولویت هدف رسالت و ارتباط تنگاتنگش با پیشرفت اجتماعی، دارای اهمیت هستند. لذا شناسایی و تحلیل اجتماعیِ این دسته از کنش ها از میان آیات وحی، هدف این پژوهش است و به تأثیر کنش های اخلاقی در تولید سرمایه اجتماعی در فرایند پیشرفت، مبتنی بر تعالیم دینی پرداخته و به این پرسش ها بر اساس آموزه های قرآن پاسخ می دهد. کنش های اخلاقی چه تأثیری در شکل گیری پیشرفت اجتماعی دارند؟ کنش های اخلاقی چگونه مولّد سرمایه اجتماعی بوده و بر پیشرفت تأثیرگذارند؟ این دسته از کنش ها دارای چه مختصات، مصادیق و ابعادی هستند؟ آثار و پیامدهای این دسته از کنش ها چیست؟ با استفاده از روش تحلیل محتوای استقرایی، آن دسته از کنش هایی که در گسترش تعاملات اجتماعی مطلوب و پیشرفت آفرین بوده، مورد بررسی و تتبع و تحلیل اجتماعی قرار گرفته اند. از راستگویی، امانتداری، وفای به عهد، ایثار، تواضع، استغفار، گذشت نسبت به دیگران، مهرورزی، عدم خشونت، عفت و پاکدامنی، صبر و صداقت و کنش های خیرخواهانه توأم با نظارت های اجتماعی بحث شده که منجر به صمیمیت، باهم بودگی، انسجام و گسترش تعاملات اجتماعی و روابط گرم و عاطفی به دور از کینه شده و در نتیجه سبب تولید سرمایه اجتماعی و ارتقاء آن گردیده و منجر به تراکم کنش های معطوف به هدف و تعالی که لازمه پیشرفت است، خواهد شد.