عباس محمدی شکیبا

سریال های تلویزیونی یکی از مهم ترین و پرمخاطب ترین برنامه هایی هستند که در بسیاری از موارد، دستمایه و مضمون روایت داستانی آنها، یک یا چند مسئله اجتماعی است. پرداختن به مسائل اجتماعی خود مقوله ای است که ملاحظه ها و دغدغه های مهمی را در نحوه بازنمایی و برساخت مسائل اجتماعی، ساختار فنی و شیوه های داستان پردازی می طلبد. به نظر می رسد سریال داستانی «معلم» نمونه موفقی در نحوه بازتاب مسائل اجتماعی به شمار می رود که رویکرد حاکم بر آن، رویکردی جامعه گرایانه است. در این پژوهش، با روش تحلیل محتوای کیفی و بهره گیری از نظریه های اجتماعی شدن، نظریه کنترل اجتماعی و برساخت گرایی، دو قسمت از این سریال نمایشی با موضوع کجروی و بزهکاری تحلیل شده است زیرا به نظر می رسد موضوع کجروی و بزهکاری، یکی از مسائل مهم اجتماعی است که محیط های اجتماعی، بویژه فضاهای آموزشی را درگیر می سازد. شیوه بازنمایی مسائل اجتماعی در این سریال، به گونه ای است که در پایان هر قسمت، پنداشت های نادرست جای خود را به پنداشت های درست تر می دهد و در مجموع، مسئله حادث شده با روش منحصربه فرد شخصیت اصلی داستان، به گونه ای مرتفع می شود که حاصل کار تقویت «پیوندهای اجتماعی» باشد.

ظهور هر رسانه ای در جامعه کارکردهای مثبت و منفی در هم تنیده ای را به همراه دارد که چشم پوشی از هر کدام می تواند آسیب جدی را متوجه جامعه کند. شبکه های اجتماعی موبایلی نیز از این امرمستثنی نیستند؛ برهمین اساس، پژوهش حاضر با هدف شناسایی چنین ابعادی به بررسی سبک های نوین ارتباطی در فضای مجازی پرداخته است. در این پژوهش از روش پیمایشی استفاده شده است و جامعه آماری آن کاربران 15 سال و بالاتر ساکن در شهر تهران هستند. یافته های این پژوهش نشان می دهد از یک سو، شبکه های اجتماعی موبایلی کارکرد تقویت کننده و تکمیل کننده ارتباطات انسانی را داشته و نقش مهمی در خودگشودگی کاربران ایفا می کنند. از سوی دیگر طبق نتایج این پژوهش، کاربران به لحاظ ارتباطی دچار محدودیت شده و از فعالیت ها و ارتباطات سازنده ای چون برقراری ارتباطات چهره به چهره، کتاب خواندن و ورزش کردن محروم می شوند.

ذهنیتهای مختلفی در خصوص فعالیت شبکههای اجتماعی در ایران، تأثیر آنها بر حوزه فرهنگ و ارتباطات انسانی و همچنین کارکردها و کژکارکردهایشان وجود دارد. هدف پژوهش حاضر، شناسایی نگرشهای موجود و الگوهای مختلف تفکر در این حوزه است. بر همین اساس، در این پژوهش برای شناسایی این نگرشها از روش کیو استفاده شده است. نتایج نشان می دهد سه ذهنیت غالب در خصوص شبکههای اجتماعی در جامعه وجود دارد، دارندگان ذهنیت نخست، نگاه مثبت و مدافعانه ای به شبکههای اجتماعی دارند و از این رسانهها با عنوان ظرفیت بیبدیل عرصههای مختلف یاد میکنند. ذهنیت دوم، نماینده افرادی است که موضعی منفی نسبت به شبکه های اجتماعی اتخاذ کردهاند؛ در این ذهنیت اعتقاد بر این است که شبکههای اجتماعی خارجی مأموریت دارند به فرهنگ اصیل اسلامی ایرانی آسیب بزنند. افراد دارای ذهنیت سوم، نگاه میانه ای نسبت به شبکههای اجتماعی دارند و به طور کلی آنها را از دریچه فرهنگ و سنت ارزیابی میکنند.

مقاله حاضر، به بررسی نظر مردم تهران درباره مصرف گرایی و ضرورت اصلاح الگوی مصرف و همچنین نقش صداوسیما در این زمینه پرداخته است. در این تحقیق که به شیوه پیمایش صورت گرفته است. 849 نفر از شهروندان 18 سال به بالای تهرانی به روش خوشه ای چند مرحله ای به عنوان نمونه تحقیق انتخاب و برای سنجش نظر آنان درباره الگوی مصرف و موضوعات مرتبط با آن از پرسشنامه ای محقق ساخته استفاده شد. یافته ها نشان داد که 5/84 درصد از افراد نمونه، میزان تجمل گرا بودن و همچنین 93درصد ضرورت اصلاح الگوی مصرف را در حد «زیاد و خیلی زیاد» دانسته اند. از نظر پاسخگویان مهم ترین دلیل تجملاتی شدن شیوه زندگی مردم، چشم و همچشمی و مهم ترین پیامدهای اصلاح نشدن الگوی مصرف، هدر رفتن امکانات و کمبود منابع و همچنین مشکلات اقتصادی (گرانی و تورم) است. به اعتقاد پاسخگویان، آب، برق و سوخت بیشتر از امکانات دیگر به شیوه نادرست مصرف می شود، همچنین فرهنگ سازی و آموزش مردم از مهم ترین پیشنهادهای آنان به دست اندرکاران صداوسیما برای اصلاح الگوی مصرف است.

"پست مدرنیسم که در آغاز به مثابه جنبشی در هنر پدید آمد، بر همه حوزه‌های فلسفی، معرفتی و علمی تاثیر گذاشت. این تاثیر البته در مطالعات ارتباطی و رسانه‌ای دو چندان است زیرا مطالعات ارتباطی خود ماهیتی بین رشته‌ای دارند. نظریه‌های پست مدرن با عقلانیت نهفته در دیدگاه‌های مدرن در تناقض و تنافر اساسی است و بر وجهه فرهنگی، بومی و محلی اندیشه‌ها تاکید می‌کند. تفکر پست مدرنیستی، در این تصور که رسانه‌ها واقعیت را منعکس می‌کنند، تردید ایجاد می‌کند. آنچه رسانه‌ها در اختیار ما می‌گذارند، جهانی از نشانه‌هاست و نه دنیایی از ابژه‌ها؛ و نشانه‌ها، رونوشت و الگویی از رویدادهای واقعی هستند و آنچه ما واقعی می‌پنداریم، شکل گسترده‌ای از آن چیزی است که رسانه‌ها آن را واقعی نشان می‌دهند. نشانه‌ها و تصاویر فرهنگی رسانه‌ها، ما را از هر سو بمباران می‌کنند. بودریار، با مفهوم واقعیت مجازی، و دی برد، با به کارگیری مفهوم جامعه مناظر، به رابطه یکسویه رسانه‌ها و انفعال تماشاگر و یا مخاطب اعتقاد دارند. از نظر آنان در گذشته رسانه‌ها واقعیت را منعکس می‌کردند اما اکنون آنها واقعیت را می‌سازند. ایده معروف «رسانه همان پیام» است. بیشتر با تفکر پست مدرنیستی از رسانه همسوست. برای رسانه می‌توان دو ویژگی انتقال و تعیین‌کنندگی قائل شد. ویژگی تعیین‌کنندگی که از سوی آلتوسر رواج یافته، متضمن این معناست که رسانه‌ها می‌توانند در مقاطع متفاوت چگونگی به گفتار در آمدن یا روایت‌های خارج از خود را تعیین کنند. برای مثال، در مقطعی، دستگاه رسانه در موقعیت تعیین‌کنندگی قرار می‌گیرد و مشخص می‌سازد کدام روایت از نظم اجتماعی، شهروندی، فرهنگ، توسعه.... به گفتار درآید و کدام خاموش بماند. رویکرد انتقالی نوعی ویژگی مدرنیتی را نمایان می‌سازد و رویکرد تعیین کنندگی (رسانه همان پیام است) ‌نوعی ادعای پست مدرنیتی است. این نوشتار، علاوه بر بررسی رابطه میان تفکرات پست مدرنیتی و رسانه‌ها و توجه به دو حوزه تلویزیون و فضای سایبر، کارکردهای رسانه را نیز مورد بحث قرار داده است. "

"روند گسترش‌ رشته‌های‌ مرتبط‌ با رسانه (broadcasting) کُند‌ بوده‌ است‌. رشته‌های‌ رسانه‌ در مقطع‌ کارشناسی‌ در دهه‌ 1930 در ده‌ دانشگاه‌ برتر و سایر مؤسسات‌ آموزشی‌ آغاز شد (استرلینگ‌ 1994، ص‌ 8). بر اساس‌ بررسی‌ ادارة‌ آموزش‌ ایالت‌ متحدة‌ امریکا، حدود 300 دانشگاه‌ و کالج‌ حداقل‌ یک‌ درس‌ را در سال‌ 1930 در زمینة‌ رادیو ارائه‌ کرده‌اند، که‌ اساساً در گروه‌های‌ آموزشی‌ کلام‌ و انگلیسی‌ بوده‌ است‌ (هد و بارتین‌ 1956). اواخر دهة‌ 1940 وقتی‌ تلویزیون‌ رسانه‌ای‌ فراگیر شد، کالج‌ها و دانشگاه‌‌ها درس‌های مربوط‌ به‌ تلویزیون‌ را به‌ برنامه‌های‌ آموزشی‌ رشتة‌ رسانه‌ افزودند (نیون‌ 1961). از آن‌ زمان‌ شمار دانشجویانی‌ که‌ مشغول‌ تحصیل‌ در رشتة رسانه‌ بوده‌اند، پیوسته‌ افزایش‌ یافته‌ است‌. در حالی‌ که‌ در سال‌ 1956 تعداد دوره‌های‌ مربوط‌ به‌ رشتة‌ رسانه‌ در سطح‌ لیسانس‌ و فوق‌دیپلم‌ 86 مورد بود. سه‌ دهه‌ بعد این‌ رقم‌ به‌ 265 افزایش‌ یافت‌ (استرلینگ‌، ص‌ 9-8). به‌ همین‌ ترتیب‌ در حالی‌ که‌ در سال‌ 1956 تعداد دانشجویان‌ کارشناسی‌ و کاردانی‌ رشته‌های‌ آموزشی 3149 نفر بود، این‌ تعداد در سال‌ 1985 به‌ 34600 و در سال‌ 1996 به‌ 42055 نفر افزایش‌ یافته‌ بود (استرلینگ‌، 1994، کوزیگی‌ و بکر 1996). چنین‌ رشدی‌ تا اندازه‌ای‌ می‌تواند به‌ دلیل‌ به‌ رسمیت‌ شناخته‌ شدن‌ رسانه‌ و پخش‌ رادیو و تلویزیونی به‌ عنوان‌ یک‌ موضوع‌ مناسب‌ و پذیرفته‌ شده‌ برای‌ برنامه‌های‌ درسی‌ دانشگاهی‌ باشد (هد و مارتین‌ 1956). از آن‌ جا که‌ آموزش‌ در زمینه‌ رسانه‌ مورد پذیرش‌ قرار گرفته‌ است‌، سؤالی‌ که‌ باقی‌ می‌ماند این‌ است‌ که‌ چطور آموزش‌دهندگان‌ و مؤسسات‌ آموزشی‌ به‌ این‌ تقاضای‌ رو به‌ افزایش‌ پاسخ‌ می‌دهند. این‌ مطالعه‌ در پی‌ آن‌ است‌ تا برنامه‌های‌ آموزش‌ رسانه‌ای‌ را در کالج‌ها و دانشگاه‌های‌ ایالت‌ متحده‌ مقایسه‌ کند و بر مبنای‌ یافته‌های‌ آن‌ توصیه‌هایی‌ ارائه‌ می‌دهد که‌ یک‌ برنامة‌ درسی‌ نمونه‌ برای‌ آموزش‌ رسانه‌ای‌ چگونه‌ باید باشد. "

طنز و طنزپردازی از دیرباز در فرهنگ جامعه ما نقشی عمده در پیام‌رسانی و آگاهی بخشی داشته است و به دلیل استفاده از قالب‌های خنده‌آور بیانی، رفتاری، تصویری و... ضمن ایجاد شادی و فرح درمیان مخاطبان، بیشترین تاثیر و نفوذ را در انتقال معنا و مفهوم مورد نظر خود داشته است. طنز پدیده‌آی است اجتماعی که در تقابل با ساخت موجود، آن را به طور انتزاعی درهم می‌ریزد و جذابیت و فرحبخشی آن نیز مرهون استفاده ماهرانه و ظریف از همین ویژگی است. درکنار خصوصیت شادی بخش، طنز نشان دهنده سیمای فرهنگ و جامعه‌ای است که درآن زاییده شده و بیانگر حدود تحمل و درک سازندگان و مخاطبان خود است. درعین حال مقوله‌ای است که همواره در خطر لغزیدن به دامن هجو، ابتذال، سطحی نگری و تمسخر بوده و از همین روست که باید با دقت و تعمق بیشتری به آن نگریست.

طنز یکی از شیوه‌های انتقال پیام است، یعنی به کاربرنده آن سعی می‌کند بااستفاده از این فن و قالب، پیامی را به مخاطب خود انتقال دهد اما درباره این که واقعا طنز(ازنظرمفهومی) چیست؟ چه خصوصیاتی دارد ونقش و کاربرد آن چیست نظرهای گوناگونی وجود دارد به‌طوری که در قالب شیوه‌ای که درآن پیام از طریق شوخی و مزاح طرح می‌شود مقولات کوچک‌تری مانند طنز، هجو، لطیفه، شوخی، فکاهی و... جای می‌گیرد که تفاوت میان این موضوع‌ها چندان مشخص و روشن نیست و در این باره اتفاق نظر وجودندارد. گاه آنچه ازیک منظر، طنز خوانده می‌شود از نگاهی دیگر هجو است و... به هرحال این قالب بیانی به صورت‌های گوناگون قابل انتقال به مخاطبان است.از گفتگوهای روزمره‌ تا استفاده از انواع رسانه‌های مکتوب، شنیداری و تصویری هرکدام به فراخور امکانات و استعدادهای خود می‌توانند از این شیوه‌ انتقال پیام سودجویند و پیام خود را به مخاطبان عرضه دارند.