علی اکبر کیانی

از میانه قرن بیستم با ظهور رفتارگرائی و متعاقبا مناظره دوم در مطالعات روابط بین الملل شاهد گسترش کاربرد روش های کمّی در این رشته بودیم. با وجود انتقادات متعدد به این رویکرد، صاحبنظران مختلف به تلاش های دشوار و خستگی ناپذیر خود در مراکز آکادمیک معتبر دنیا ادامه داده اند به نحوی که امروز ادبیات غنی ای در این زمینه داریم. واقعیت این است که کاربرد ریاضیات و روش های ریاضی ریشه در تاریخ علم و فلسفه دارد اگر چه نگاه به ریاضی در گذشته و حال تفاوت هائی را پشت سر گذاشته است. در این پژوهش در صددیم با مرور و بررسی این سابقه ارزشمند از بکارگیری روش های کمّی در مطالعات سیاسی و بین المللی به مبانی فلسفی این رویکرد بپردازیم و آراء سه اندیشمند صاحب نام علوم اجتماعی: دکارت، کنت و کانت را بدین منظور تبیین خواهیم نمود. علی رغم نقدهای موجود در مورد استفاده از این روش شناسی و معرفت شناسی، شاهد ریشه های استواری در علم الاجتماع هستیم که مستلزم توجه بیشتر سیاست پژوهان کشورمان نیز می باشد.

موضوع نهادهای بین المللی از مباحث اصلی مطالعات بین الملل است. به واقع، هر نهاد بین المللی ازجمله بازیگران عرصه جهانی در نظر گرفته می شود، اما کمتر نظیر دیگر بازیگران، قابلیت های عملیاتی این نهادها در فرایند تغییرات درونی مورد توجه قرار می گیرد. به خصوص این ضعف به خاطر دشواری کمّی سازی این بُعد از مباحث مرتبط با نهادهاست. عموماً در مطالعات مربوط به اشارات کیفی که از برداشت های شخصی و حسی تحلیلگر نشئت می گیرد، به این موارد بسنده می شود. با توجه به اهمیت گروه های همکاری در حکمرانی جهانی، در این مطالعه درصدد پاسخ به این پرسش کلیدی هستیم که: دقیقاً مقدار تغییر عملکرد نهاد بین المللی مورد نظر ما یعنی گروه پنج در فرایند گسترش تا گروه بیست چقدر بوده است؟ برای پاسخ به این پرسش در تحقیقی کاربردی با استفاده از روش های ریاضی به استخراج معادله ای دست می یابیم و با استخراج داده های مرتبط از بانک جهانی به ارزیابی نتایج می پردازیم. این الگو در مورد همه نهادهای بین المللی کاربرد دارد و در این مطالعه، بالاترین کارایی برای گروه هفت و کمترین برای گروه هشت به دست می آید.

پس از پایان جنگ جهانی دوم و پایان همکاری بلوک غرب و شرق در شکست متحدان، رقابت این دو قطب در قالب جدیدی شکل گرفت. اروپای ویران را آمریکا مورد حمایت قرار داد و شوروی کمونیست نفوذ خود را تا دروازه های برلین تحکیم بخشید. پیمان آتلانتیک شمالی برای حفظ اتحاد غربی در مقابل پیشروی کمونیسم تشکیل گشت و با اینکه نقشی بازدارنده داشت و تا پایان جنگ سرد عملاً وارد عملیاتی نظامی نشد، با فروپاشی شوروی، «ناتو» با پرسش های ماهوی جدی مواجه گشت؛ از جمله اینکه «با احیای متحدان اروپایی پس از جنگ دوم جهانی و حذف رقیب کمونیست آیا وجود آن موضوعیتی دارد یا خیر!» با این همه بنیان گذاران بر ضرورت حفظ و تداوم این نهاد امنیتی و دفاعی تأکید کردند و از آن زمان تاکنون یعنی طی سه دهه، گستره جغرافیایی و موضوعی ناتو افزایش یافته و البته عملاً وارد چند عملیات هم شده است؛ اما مشخص است که دوره گذار ناتو همچنان دارد و مباحث و تحلیل ها در بین سیاستمداران و استراتژیست ها برقرار است. در این میان شکل گیری و پیشرفت اتحادیه اروپا و استقرار نهادهای آن، موضوع دفاع و امنیت اروپایی را نیز به موضوع محوری نزد پیشگامان ایده اروپای واحد تبدیل نموده و برای قدرت منطقه ای نظیر ایران این چشم انداز حیاتی بوده است. در این شرایط مجموعه تحولات اخیر (برگزیت، انتخاب دونالد ترامپ، تروریسم و مهاجران خاورمیانه ای، امنیت سایبری، تحرکات روسیه و ظهور افراط گرایی) ضرورت اقدام مؤثر در جهت شکل دهی به سازمان دفاعی اروپایی و تعیین حدود و دامنه مأموریت و عملکرد ناتو را بیش از پیش نموده است. در این پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه ای و اسنادی و روش توصیفی- تحلیلی به بررسی روندهای موجود و نظرات ارائه شده، به تبیین چشم انداز این رابطه در چارچوب رویکرد همکاری های امنیتی نهادی پرداخته و سناریوهای مطرح و چالش های مرتبط ارائه شده است. از آنجا که وابستگی به آمریکا در قالب ناتو تعریف می شود اساساً نگاه غالب اروپایی در این نهاد حفظ دامنه عملکردی در محدوده مرزهای اقیانوس اطلس شمالی بوده، درحالی که رویکرد آمریکا گسترش بیشتر حوزه جغرافیایی و موضوعی مأموریت های ناتو است.