زهره توازیانی

ان الحدیث یدور حول جواز نسبه الإراده إلى الله أو عدمه. ویعد اسبینوزا الفیلسوف الیهودی الشهیر فی القرن السابع عشر من الفلاسفه الذین شککوا بصراحه بجواز نسبه الإراده الى الله. ولم ینکر اسبینوزا بصراحه حریه الإراده لدى الله فحسب بل جعل الحکم ذاته ساریاً على الإنسان. إن ولفسن شارح نظریه اسبینوزا وفی إطار تقریره لنظریه الأخیر أعطى شرحاً حولها وأقر بان اسبینوزا کان فی بحث الإراده الإلهیه متفطنا لآراء فلاسفه القرون الوسطى والفلاسفه العرب الذین قد یکون تعرف على آرائهم عن طریق الفیلسوف الیهودی الشهیر الآخر "ابن میمون" وتأثر بعض الشئ بآرائهم وأفکارهم. ونحاول فی هذه المداخله توضیح وتبیان نظریه اسبینوزا فی مسأله الإراده، کما نتعرض بالتحلیل لتقریر ولفسن وآراء عدد من الفلاسفه المسلمین الذین کان لهم رأی آخر فی الموضوع لنبین بالتالی أن الکثیر من الخلافات بین هؤلاء الفلاسفه الکبار کانت لفظیه بحیث نجد ما وراء الأبحاث اللفظیه، تشابهاً کبیراً فی أف کار هؤلاء وأن ما هو أصیل بالنسبه لهم، هو توجیه مبحث الإراده بشکل لا ین ال من الذات الإلهیه.

مفاهیم متفاوتی که از خدا در طول تاریخ در ذهن انسان ها پدید آمده است، بیشتر برخاسته از صفات خداوند است که به وجهی بیانگر ذات سرمدی اوست. یکی از عجیب ترین نسبت ها که به خداوند داده شده است نسبت جسمانیت است. همه کسانی که این نسبت را به خدا داده اند انگیزه واحد و یکسانی نداشته اند و علاوه بر آن عمق باورشان درباره خداوند نیز یکسان نبوده است. در این مقاله نخست تاریخچه ای از پیدایش مفهوم خدا و صورت های گوناگون آن به تصویر کشیده شده است، به گونه ای که ضمنا تحوّل مثبت در معرفت انسان از خدا را نیز ترسیم می‌کند. سپس به بررسی این تصویر خاص از خدا در نزد مسلمانان می پردازد تا نشان دهد که با وجود باورهایی این چنین در میان ایشان- که جریان هایی در حاشیه تلقی می شوند-در میان اندیشمندان بنام و بزرگ مسلمان هیچگاه حتی گمان چنین اندیشه ای هم به خدا نرفته است. امّا صرف نظر از انگیزه های جاهلانه، انتساب صفت ""بعد"" به خدا- که ترجمان دیگری از جسمانیت است - ازناحیه متفکر بزرگ غرب ، یعنی اسپینوزا، از آن جهت موجب تعجب است که شأن و مرتبت وی مجال مقایسه دیدگاه او با تصاویر عامیانه و جاهلانه از خدا نمی دهد. و لذا با نگاهی از سر تعمق، بخش دیگر این مقاله به بررسی تصویر وی از خدا، انگیزه او و سرانجام نقد نظر وی در این خصوص اختصاص داده شده است.