عباس عاشوری نژاد

مقاله حاضر به بررسی مولفه های ساختار قدرت در خلافت عباسی پرداخته و نتایج و تاثیرگذاری این مولفه ها را در قدرتمندی و ضعف خلفا عباسی و همچنین تحولات سیاسی و اجتماعی خلافت عباسی مورد بررسی قرار می دهد. با روی کار آمدن عباسیان در سال ۱۳۲ هجری و ورود عناصر قومی جدید در تشکیلات سیاسی، اجتماعی و اداری عباسیان و همچنین گسترش قلمروخلافت، تحولات و دگرگونی های بنیادی که عمدتاً متاثر از نفوذ اقوام و فرهنگ های مختلف بود، در جنبه های مختلف سیاسی، اجتماعی، فکری و فرهنگی رخ داد و یکی از این تغییرات، دگرگون شدن ساختار قدرت خلافت عباسی بود که برخلاف دوره های قبل نمی توانست ثابت بماند. اتخاذ سیاست شرق گرایی از سوی عباسیان که با نفوذ و تاثیرگذاری عناصر قومی و طبقات اجتماعی جدید همراه بود و همچنین شکل گیری مسائلی مانند ایجاد حکومت آل بویه و سلجوقیان و تحولات فرهنگی و تاثیرگذاری منابع و مراکز فرهنگی و اندیشه های جدید و بهره گیری عباسیان از ابزارهای مذهبی مانند انتساب به پیامبر (ص)، بهره گیری از تفکر مهدویت، ادعای خلیفه الهی و حقانیت الهی حکومت و خلافت جهت کسب مشروعیت و از سوی دیگر پذیرش امارت استیلا در زمان ضعف، راه را برای ایجاد تغییرات و تحولات بنیادین در جنبه های مختلف خلافت عباسی مانند ساختار قدرت سیاسی مهیا و فراهم نمود. نتیجه این که تغییرات ایجاد شده و همچنین تاثیرگذاری این مولفه ها از یک سو باعث تداوم خلافت عباسیان به مدت بیش از پنج قرن گردید و از سوی دیگر، به دلیل سهیم شدن و مشارکت عناصر قومی جدید در قدرت راه را برای شکل گیری حکومت های مقتدر شیعی و سنی که بخشی از مشروعیت خود را از دستگاه خلافت کسب می کردند، فراهم آورد.

هنر را عرق ریزی روح دانسته اند. این جمله بدان معناست که بین روح و روان آدمی با هنری که می آفریند ارتباطی دوسویه و تنگاتنگ وجود دارد. ارتباطی که گاه پای نقدهای روان شناختی را به حوزه ی هنر باز می کند، «نقدی که می کوشد تا پیوستگی های زنده و ملموس میان هنر و هنرمند را پیدا کند و به آنچه در ورای آثار است بپردازد» (امامی، 1378: 129و130) و چون شعر و ادب نیز در زمره ی هنرهاست و «مانند سایر هنرها نمودی نفسانی است. هم از جهت شاعر یا نویسنده ای که آن را ابداع می کند و هم از جهت خواننده ای که از آن محظوظ می شود» (زرین کوب، 1376: 81)، می تواند مورد نقد روان شناسانه قرار گیرد. یکی از این هنرمندها که هنرش بسیار مورد بررسی و مداقّه قرار گرفته «لسان الغیب» حافظ شیرازی است. حافظی که از قرن هشتم به بعد بخشی از ذهن و زبان هر ایرانی را به خود اختصاص داده و به مانایی رسیده است. مانایی ای که شاید حاصل توجه او به حالات درونیش باشد؛ یعنی رسیدن به «خودآگاهی»، خودآگاهی که مهم ترین و اولین مهارت از مهارت های ده گانه ی زندگی است.

مقاله حاضر به بررسی علل، چگونگی و فرجام رویارویی دولت های انگلیس و عثمانی در خلیج فارس، کرانه ها و پس کرانه های آن در فاصله سال های 1918-1871م/ 1336-1288ق می پردازد. در حدود ربع پایانی قرن نوزدهم میلادی با تغییر در مناسبات و روابط قدرت ها، انگلیس در مقام قدرت برتر جهان، به منظور حفظ منافع خود در خلیج فارس، با سیاست های سیّال و چند وجهی، در برابر دیگر مدعیان ایستاده بود. اهمِ این منافع عبارت بودند از: استفاده از ذخایر نفتی، به دست گرفتن شاهراه ترانزیت شرق و غرب و حفظ منافع خود در هندوستان. از طرف دیگر، عثمانی که در سراشیبی اضمحلال قرار داشت، برای جب ران ناکامی هایش در اروپا و در تلاش برای باقی ماندن در جمع قدرت های بین المللی می کوشید با تجدیدِ اقتدار درخشانِ گذشته اش در منطقه خلیج فارس، امپراتوری خود را احیا کند. طرح اتحاد جوامع اسلامی، مخالفت با سیاست مبارزه با تجارت برده و دزدی دریاییِ انگلیس، نفوذ در شیخ نشین های بحرین، کویت و قطر، کشورهای متصالح و شبه جزیره عربستان، مهم ترین سیاست های عثمانی در مقابله با انگلیس در خلیج فارس، کرانه ها و پس کرانه های شمالی و جنوبی آن بود. در پایان جنگ جهانی اول انگلیس موفق شد سیاست ها و اقدامات عثمانی را نقش بر آب کند و این امپراتوری وسیع را در همه جا ، از جمله منطقه خلیج فارس، به شدت تضعیف و به نفع خویش، تجزیه نماید.

این مقاله با هدف شناخت وضعیت و موقعیت خلیج فارس، کرانه ها و پس کرانه های آن، در دوره حکومتهای سلوکیان و اشکانیان، با استفاده از منابع کتابخانه ای و براساس ترکیبی از روشهای تحقیق توصیفی و تحلیل محتوا به نگارش درآمده است؛ اگرچه به موقعیت منطقه خلیج فارس در نتیجه هجوم سپاهیان اسکندر آسیبهای جدی و جبران ناپذیری وارد شد، اما اهمیت آن در تحولات سیاسی، اقتصادی ایران همچنان محفوظ مانده است. چنانکه در دوره سلوکیان، امنیت دریایی تأمین گردید؛ شهرها و بنادر زیادی با نام سلوکیه و اسکندریه در مناطق حساس نظامی و بازرگانی آن ساخته شد و تجارت با کشورهای دیگر از جمله هند و اروپا رونق یافت. در مجموع اقدامات سلوکیان در خلیج فارس نشان میدهد که آنان اهمیت سیاسی، اقتصادی خلیج فارس را دریافته و در جهت رونق و آبادانی آن گامهای مؤثری برداشتند. موقعیت خلیج فارس؛ سواحل؛ جزایر و بنادر آن، در طول مدت طولانی فرمانروایی اشکانیان، اگرچه با افت وخیزهای فراوانی همراه بود، ولی در مجموع با توجه به اینکه حکومت اشکانی به بازرگانی خاور و باختر و اقتصاد خارجی، توجه ویژه داشت، بر اهمیت و موقعیت خلیج فارس نیز بیش از پیش افزوده شد. چنانکه در بین سالهای 174 - 134 ق.م، همزمان با سلطنت مهرداد اول اشکانی، خلیج فارس از نظر سیاسی- تجاری موقعیت ممتازی پیدا کرد. در یک جمع بندی کلی میتوان گفت که در دوران فرمانروایی اشکانیان نقش ترانزیتی ایران از طریق خلیج فارس اهمیت بیشتری پیدا کرد؛ تا آنجا که این آبراهه مهم، در تجارت بین ایران با چین و از طرفی چین و روم، جایگاه ویژ ه ای را در نظام اقتصادی کشور احراز نمود.

با وجود شهرت فراوان نظریه پردازانی چون گوردن ویلارد آلپورت (۱۸۹۸ - ۱۹۶۷م)، کارل گوستاو یونگ (۱۸۷۵ – ۱۹۶۱م)، کارل راجرز(۸۱۹۰۲ - ۱۹۸۷) و آبراهام هَرولد مَزلو (۱۹۰۸ - ۱۹۷۰م) در روان-شناسی آکادمیک، فریتز پرلز (1893 – 1970م) رهبر بزرگ مکتب گشتالت(Gestalt) در میان توده های مردم شهرت فراوان یافته است و الگوی او با عنوان انسان سالم(The ""Here and now"" person ) هم اکنون طرفداران بسیار دارد.

استان بوشهر به دلیل استراتژیکی و سوق الجیشی متاثر از قرار گرفتن در ساحل خلیج فارس و توجه ویژه هخامنشیان به تجارت دریایی، در زمان هخامنشیان از اهمیت فوق العاده ای برخوردار بود. با گسترش شبکه راه دریایی، حضور هخامنشیان در جبهه غربی منطقه پارس (بندر بوشهر کنونی) در حاشیه خلیج فارس، بیش از پیش ضرورت پیدا نمود. همچنین همجواری این استان با استان فارس و برخورداری از موهبت های سرشار طبیعی بر اهمیت آن افزوده بود. وجود سه کاخ از دوره هخامنشی در پس کرانه های خلیج فارس و به خصوص دشتستان و کشف آثار دیگری از آنها در جای جای استان بوشهر نمود بارزی از سیطره هخامنشیان بر خلیج فارس می باشد. یکی از آثار ارزشمند هخامنشی در منطقه پارس جنوبی و استان بوشهر بنای معروف به آرامگاه گور دختر می باشد که بسیار شببیه به آرمگاه کوروش در پاسارگاد است. از این نوع معماری تنها در دو جای ایران یکی در پاسارگاد و دیگری در منطقه بزپر دشتستان تا به حال شناخته شده است. این مقاله که با ترکیبی از روش های تحقیق «تحلیل محتوا»، «مقایسه ای» و «میدانی» به انجام رسیده است، نشان می دهد که زمان احداث این بنای ارزشمند حدود سده پنجم پیش از میلاد می باشد، نام آن احتمالا به معنای بکر و دست نیافتنی برای نامحرمان بوده که پس از حمله اعراب، نامگذاری شده، معماری آن به دلایل وجود سقف خرپشته ی ایلامی می باشد و احتمالا علل متروک شدن آن تغییر شاهراه مواصلاتی بوده است.

امپراتوری روسیه از حدود نیمه دوم قرن ۱۹م/۱۳ه . ق و به خصوص ربع پایانی این قرن کوشید تا با تسلط نسبی بر شاه و دربار ایران، راه ورود و حضور خود را در خلیج فارس هموار نماید و آرزوهای دور و دراز خود را که همانا تسلط بر خلیج فارس بود، تحقق بخشد. در این راستا، امپراتوری مذکور به طور موقت به موفقیت های قابل ملاحظه ای دست یافت. این اقدامات روس ها در ش رایطی رخ می داد که امپ راتوری عثمانی نی ز در همین برهه زمانی برای جب ران ناکامی هایش در اروپا و ماندن در جمع قدرت های بین المللی به شدت می کوشیدند تا قدرت درخشانِ گذشته خویش را در منطقه خلیج فارس احیا نماید. بدین ترتیب توسعه طلبی های روسیه و عثمانی لاجرم به رویارویی این دو امپراتوری بزرگ در کرانه ها و پس کرانه های خلیج فارس منجر گردید که پس از فراز و نشیب های فراوان به دلایل سیاست انگلستان در حمایت از عثمانی، افزایش استحکامات عثمانی ها در بصره، اتحاد آلمان – عثمانی و در نهایت انعقاد قرارداد ۱۹۰۷م/۱۳۲۵ه . ق به ناکامی کامل روس ها در تحقق اهدافشان در منطقه خلیج فارس انجامید.