هادی سلیمانی مقدم

واژه «شهر اسلامی»، سابقه تاریخی و علمی گسترده و طولانی دارد. تحقیقات فراوانی در این زمینه به ویژه از سوی شرق شناسان غربی صورت پذیرفته است. علت اصلی همه آن مطالعات به تفاوت های موجود بین شهرهای غربی و شهرهای واقع در سرزمین های اسلامی برمی گردد. شرایط اجتماعی و اقتصادی شهر اسلامی و ساخت کالبدی متأثر از آن شرایط از جمله بنیادی ترین تضادهایی هستند که در شهر اسلامی و شهرهای هم عصر آن در دنیای غرب به ویژه اروپای غربی، حاکم بوده اند. مطالعات گسترده ای توسط جغرافیدانان در زمینه ویژگی های شهر اسلامی انجام شده است. این تحقیق نیز در راستای مطالعات مذکور، ماهیت شهر اسلامی را از درون متون و تعالیم اسلامی مورد واکاوی قرار داده است. این مقاله تلاش نموده تا به این سؤال کلیدی پاسخ دهد که چرا در خصوص ساختار یک واقعیت پیچیده به اسم شهرهای اسلامی در مقایسه با سایر شهرهای غربیِ هم عصر خویش، مطالعه و تحقیق به عمل آمده است؟ و دریابد که متون و تعالیم اسلامی چه ویژگی هایی را برای یک شهر بر شمرده است. روش تحقیق در این مقاله، روش مروری- فراتحلیلی است. داده های مورد استفاده در آن از آن دسته از متون و کتب اسلامی که از سندیت و اعتبار لازم برخوردارند (قرآن و احادیث)، استخراج شده است. محدوده مطالعاتی این مقاله را می توان تمامی شهرهای اسلامی دانست. چون هر جا که دین اسلام در آن جاری است، به طور قطع الگوی شهرنشینی و ریخت شناسی شهری نیز، متأثر از آن خواهد بود. در پایان دریافتیم که در منابع جهان بینی اسلامی، ویژگی ها و شرایط خاصی برای یک سکونتگاه انسانی برشمرده شده است. در واقع دین اسلام بیش از آنکه به دنبال ارائه ساخت کالبدی مشخصی از شهر باشد بیشتر به دنبال مفهوم خاصی از شهرنشینی می باشد. مفهومی که عوامل زیر یعنی امنیت فراگیر در تمامی زوایای زیست در یک شهر، آزادی بیان و عقیده، تجلی تعالیم و ارزشهای والای اسلامی در ساخت کالبدی شهر، پایداری و تعامل با محیط زیست، تجارت پاک و سالم و فقدان دروغ و گناه در شهر اسلامی، آن را تعریف می نماید.

بررسی وضعیت فقر در هر جامعه، اولین قدم در برنامه ریزی برای مبارزه با فقر و محرومیت است و با درک روند تحولات فقر در طول زمان، برنامه ریزان می توانند تصمیمات لازم را اتخاذ کنند. در همین راستا هدف پژوهش حاضر بررسی پهنه بندی و تحلیل فضایی فقر شهری در شهر مشهد است. برای انجام این کار از اطلاعات و داده های جمع آوری شده از منابع مختلف استفاده شده است. نقشه نهایی از تلفیق و هم پوشانی معیارهای موثر در پهنه بندی فقر شهری با استفاده از نظر کارشناسان و بررسی پیشینه تحقیق با تاکید بر تحلیل های مکانی GIS به دست آمده است؛ براساس نقشه نهایی 33.05 درصد از سطح شهر مشهد، وضعیت بسیار مناسبی را از لحاظ معیارهای مورد بررسی در راستای پهنه بندی فقر شهری دارا می باشند که شامل محدوده های فلسطین، سجاد، گوهرشاد، رازی، بهاران، ولیعصر، فارغ التحصیلان، حافظ، ایثارگران و ... می باشد. طبقه دوم(معادل 18.75درصد) که نشانگر وضعیت مناسب می باشد شامل محدوده شاهد، الهیه، جانباز، تربیت، هنرور و ... است. طبقه سوم (معادل 19.28درصد ) دارای شرایط متوسطی می باشد و شامل محدوده های مختلف شهر از جمله راه آهن، طبرسی شمالی، وحدت، امیرآباد، کشاورز و موعود می باشد. طبقه چهارم (معادل 8.46 درصد ) شرایط نامناسب را دارا است و محدوده آن شامل قسمت های سیس آباد، ایوان و بخش هایی از منطقه 7 می باشد طبقه پنجم (معادل 20.43 درصد )که وضعیت بسیار نامناسب را شامل می شود، قسمت های جاهدشهر، ابوذر، رباط، انقلاب، بهارستان، پنجتن آل عبا، شهید قربانی و مهدی آباد را در برمی گیرد.

از آنجا که میزان نارضایت مصرف کنندگان خدمات دانشگاهی به طور مستقیم بر میزان عملکرد آنان تاثیر دارد، بنابراین در سیاست گذاری ها توسط مدیران و متولیان مراکز آموزش عالی باید توجه زیادی به آن شود. در پژوهش حاضر به بررسی میزان رضایتمندی دانشجویان دانشگاه از ارائه کیفیت خدمات و امکانات اعم از آموزشی، فرهنگی، اجتماعی، رفاهی و زیست محیطی پرداخته شده است. این تحقیق براساس هدف از نوع بنیادی است و از نظر تکنیک اجراء توصیفی- پیمایشی است. جامعه آماری این پژوهش کلیه دانشجویان دانشگاه حکیم سبزواری است که در نیمسال دوم سال تحصیلی 1396 مشغول به تحصیل بودند. با استفاده از روش نمونه گیری غیر تصادفی حجم نمونه 100 نفر، انتخاب شده اند. برای گردآوری داده ها از پرسشنامه رضایت سنجی استفاده شده است که روایی و پایایی آن مورد تأیید قرار گرفته است. جهت توصیف داده ها از نرم افزار آماریspss 22 استفاده گردید. نتایج پژوهش نشان داد که رضایتمندی دانشجویان از امکانات دانشکده و از ساعات برگزاری کلاس، از فاصله کتابخانه تا دانشکده، از نحوه سرویس دهی اتوبوس های دانشگاه و از سئوالات امتحانی دروس، پایین تر از حد معمول است. میزان رضایتمندی از تدریس اساتید و تسلط بر مباحث درسی، نحوه برخوردشان، عملکرد رئیس دانشکده و محیط دانشکده بالاست. میزان علاقه مندی دانشجویان به رشته تحصیلی بالا بوده و میزان موفقیت دانشجویان در رشته جغرافیا پایین است. میزان تمایل به ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر در دانشکده نیز تا حدودی پایین است.

با توجه به رشد شهرنشینی و گسترش سکونتگاههای غیر رسمی و بافت های فرسوده، وقوع مخاطرات محیطی همچون زلزله در پهنه کلان شهرها می تواند خسارات سنگینی را ایجاد نموده و توسعه ی شهرها را دچار وقفه نماید. شهر مشهد به عنوان دومین کلانشهر کشور به دلیل قرار گرفتن بر روی چند گسل و واقع شدن در کمربند زلزله دنیا، یکی از نقاط آسیب پذیر به شمار می آید. بنابراین با توجه به موقعیت مشهد، سوال اینجاست که کدام پهنه های شهری به لحاظ کالبدی و مخاطرات طبیعی دارای سطوح ناپایدار و آسیب پذیر می باشند؟ این پژوهش از نوع توصیفی تحلیلی است. در همین راستا در این بررسی سه شاخص اصلی( جمعیتی، کالبدی و مخاطرات طبیعی) و 8 معیار(بعد خانوار، تراکم جمعیتی، تعداد مطلق جمعیت، تعداد خانوار در واحد مسکونی، نوع مصالح، قدمت ساختمان، کیفیت ابنیه) به عنوان شاخص های جمعیتی و کالبدی و فاصله از گسل به عنوان مهمترین شاخص مخاطرات طبیعی در 17260 بلوک شهری با استفاده از AHP و GIS مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد که محدوده بافت های فرسوده مرکزی و میانی شهر(8 درصد) و سکونتگاههای غیر رسمی شکل گرفته در محدوده های شمال و شمال شرقی شهر(11درصد) به دلیل فرسودگی و ناپایداری بافت و استفاده از مصالح کم دوام در ساخت و ساز و نیز عمر بالای ساختمان ها و همچنین محدوده جنوبی شهر (21 درصد) به دلیل قرارگیری روی خط گسل، از آسیب پذیری بالایی برخوردار است.

امروزه با توجه به حل معضلات و مشکلات شهری، ایجاد پیاده راه های شهری مورد تأکید قرار می گیرد. هدف از انجام این پژوهش، امکان سنجی ایجاد پیاده راه شهری با تأکید بر مؤلفه های کالبدی و اجتماعی محدوده مورد مطالعه خیابان وحید و مفتح منطقه چهار شهرداری مشهد می باشد. روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی و نوع مقاله پژوهشی- مطالعه موردی است. شاخص های مورد بررسی شامل 4 شاخص اصلی در ابعاد دو گانه اجتماعی و کالبدی است. روش نمونه تصادفی ساده می باشد که با استفاده از فرمول کوکران 174 نفر به عنوان نمونه انتخاب شده اند. به منظور تجزیه و تحلیل داده ها از آزمون T تک نمونه ای در نرم افزار spss و جهت تبیین و مدل سازی اثرات نیز از مدل سازی معادلات ساختاری در نرم افزار AMOS استفاده گردید .یافته های پژوهش نشان می دهد که میانگین سطح هر چهار شاخص کیفیت روشنایی، سر زندگی اجتماعی، فعالیت های شبانه روزی و تسهیلات خدماتی در خیابان وحید به طور معنی داری بالاتر از حد متوسط است و نشان از آن دارد که این خیابان با دارا بودن فعالیت های تجاری زیاد می تواند با احداث پیاده راه باعث بهبود رونق اقتصادی، نشاط مردم و کاهش ترافیک در این خیابان شود. ولی خیابان مفتح در سه شاخص اول میانگین بالاتر از حد متوسط و در شاخص تسهیلات خدماتی در حد متوسط است. به طور کلی با توجه به شاخص های ذکر شده خیابان وحید نسبت به خیابان مفتح قابلیت بیشتری برای احداث پیاده راه دارا می باشد.

هدف از پژوهش حاضر تحلیل و بررسی مقایسه ای وضعیت حس باهمستان و کیفیت زندگی و رابطه بین این دو متغیر در دو محله متفاوت از هم (شهرک ولیعصر به عنوان محله جدید و محله پایین به عنوان محله قدیمی) در شهر قاین است. رویکرد کلی این تحقیق توصیفی - تحلیلی است و یک تحقیق پیمایشی محسوب می شود. جهت گردآوری داده های میدانی از پرسشنامه استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش شامل جمعیت دو محله مذکور است. حجم کل نمونه بر اساس فرمول کوکران 370 نفر تعیین شد و سهم هر محله از این حجم نمونه با توجه به جمعیت آن مشخص گردید. برای تجزیه وتحلیل داده ها از آزمون T گروه های مستقل و همبستگی پیرسون در نرم افزار SPSS استفاده شد. نتایج تحقیق نشان می دهد که وضعیت کیفیت زندگی و حس باهمستان در هر دو محله مطالعاتی بالاتر از حد متوسط است و از این نظر تفاوت معناداری بین دو محله وجود ندارد. نتایج آزمون همبستگی پیرسون نیز نشان می دهد که در محدوده مطالعاتی بین «حس باهمستان» و «کیفیت زندگی» رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. بنابراین تقویت حس باهمستان در محلات شهری می تواند به افزایش رضایت از زندگی کمک کند.

به عنوان یک روند کلی، افزایش تقاضا در استفاده از انرژی در دو بعد کمّی و کیفی همراه با توسعه ی اجتماعی و اقتصادی است. بهره گیری از انرژی های نو، سال هاست که پایه انجام تحقیقات گسترده و دستیابی به تکنولوژی های جدید جهانی بوده که باید گفت کشور بزرگ ایران از آن، کم بهره است. انرژی خورشیدی، یکی از مهم ترین انواع انرژی های نو است. هدف از این تحقیق بررسی امکان استفاده از انرژی تابش خورشیدی در روستاهای شهرستان جوین واقع در استان خراسان رضوی می باشد. در این تحقیق با استفاده از روش تحلیل تابش در محیط GIS ، نقشه پهنه بندی تابش کل خورشیدی در سطح 113 روستای فعال شهرستان جوین تولید شد. بدین منظور، دو پارامتر کسر پخشیده ( K ) و تراگسیلایی جوّ با استفاده از مقادیر اندازه گیری شده تابش کل و تابش فراجوّی مربوط به ایستگاه های مورد بررسی برآورد و پس از آن پهنه سالانه تابش دریافتی در سال  2017 به روش تحلیل تابش و با استفاده از مدل رقومی ارتفاعی منطقه با توان تفکیک مکانی 30 متر و برای ایستگاه های تابش سنجی به صورت نقطه ای برآورد شد و نهایتاً براساس نیاز مصرفی روستا و توان تولیدی انرژی خورشیدی در منطقه پتانسیل سنجی صورت گرفت. بنا به نتایج به دست آمده، مقادیر تابش خورشیدی تقریباً در دامنه   383675- 27605وات بر متر مربع قرار دارد؛ بنابراین پتانسیل لازم را برای اجرای سامانه های فتوولتائیک خورشیدی دارد. با محاسبه و بررسی تابش کلی در سطح منطقه مورد مطالعه، دو روستای حکم آباد و قلعه نو دارای پتانسیل عالی در انرژی تابش خورشیدی شناسایی شدند. مطالعه نقشه پتانسیل سنجی نشان می دهد که، 89.07 درصد از سطح شهرستان دارای پتانسیل عالی، 8.58 درصد دارای پتانسیل خیلی خوب و 2.33 درصد دارای پتانسیل خوب می باشند. همچنین نتایج نشان می دهد که روستاهای کم جمعیت و صعب العبور پتانسیل بیشتری برای استفاده از انرژی خورشیدی را دارا می باشد.

هدف پژوهش حاضر، سنجش معیارهای جدید و ویژگی های طراحی یک شهر بر مبنای اصل توجه به حس مکان در نوشهرگرایی در وهله اول و در گام دوم بررسی میزان انطباق منطقه 2 شهرداری کلان شهر مشهد با این معیارها و تعیین اولویت هریک از شاخص ها بود. با توجه به رویکردهای نظری این پژوهش، مطالعه حاضر با روش توصیفی-تحلیلی بود. برای گردآوری داده ها و اطلاعات علاوه بر مطالعات کتابخانه ای و استفاده از طرح های شهری، نخست برای شناسایی شاخص های تحقیق، از طریق پرسش نامه به جمع آوری اطلاعات اقدام شد؛ بر این اساس، 4 شاخص و 9 زیرشاخص مطرح در این زمینه شناسایی شد. براساس فرمول کوکران، 391 پرسش نامه در بین شهروندان منطقه 2 شهر مشهد توزیع شد. برای بررسی سؤالات تحقیق از نرم افزار SPSS و آزمون های آماری رگرسیون و  T تک نمونه ای و از مدل تصمیم گیری براساس مقایسات زوجی DEMATEL استفاده شد. نتایج تحقیق از میان 391 شهروند نواحی چهارگانه منطقه 2 شهرداری مشهد حاکی از متوسط بودن سطح شاخص های چهارگانه تحقیق است. یافته های حاصل از تحلیل آزمون رگرسیون چند متغیره خطی بیانگر این است که چهار شاخص تحقیق به دلیل اینکه سطح خطای مقدار t آن ها کمتر از 0.05 است، تأثیر زیادی بر حس مکان داشته اند. نتایج آزمون تی، فرضیه تحقیق مبنی بر متوسط بودن حس مکان در منطقه را تأیید کرده و آزمون رگرسیون خطی، ارتباط هریک از شاخص ها برای حس مکان را تأیید می کند. در بین نواحی چهارگانه منطقه 2، به ترتیب ناحیه 2 با میانگین 27/3، ناحیه 3 با میانگین 19/3، ناحیه 4 با میانگین 91/2 و ناحیه 1 با میانگین 83/2 وضعیت مناسبی برای بهبود حس مکان دارند. درنهایت تکنیک دیمتل نشان می دهد که شاخص زیست محیطی با میانگین 93/3 دارای بیشترین اهمیت برای تقویت حس مکان در منطقه 2 شهرداری مشهد است.

در نتیجه تحول رویکردها از حکومت گرایی به مدیریت گرایی، امروزه مشارکت بخش خصوصی در ساماندهی بافت های نابسامان یکی از اصول برنامه ریزی این پهنه ها است. بررسی نقش نخبگان اقتصادی در ارتقاء محله ایثار شهر مشهد موضوع اصلی این پژوهش است. این تحقیق بر حسب نوع، توصیفی - تحلیلی و از نظر روش، علی پس از وقوع است. علاوه بر داده های میدانی و سرشمارهای رسمی، در این پژوهش، ۹۷ پرسش نامه بین مدیران فروشگاه های راسته بازار توزیع و به ۵۳ درصد پاسخ داده شد. روابط فضایی و غیر فضایی به وسیله رگرسیون عمومی و فضایی آزمون گردید. علاوه بر افزایش جمعیت یک درصدی، بیشترین تغییرات در دو کاربری مسکونی و تجاری بوده و ایجاد ۲۰ کاربری آموزشی، ۱۱ کاربری مذهبی و ۶ کاربری بهداشتی – درمانی از دیگر تغییرات است. ۶۵ درصد از شاغلین در بخش خدمات فعالیت می نمایند. بین سال های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۴، ۵۲۶۱۶ مترمربع کاربری تجاری و ۹۹۵۹۶ مترمربع کاربری مسکونی در این محله اضافه شد. در همین راستا، اعضای ماشین رشد با سرمایه گذاری در تغییر کاربری ها، موفق به افزایش ارزش املاک و دارایی هایشان شده اند. رگرسیون بین متغیرهای توضیح دهنده و افزایش جمعیت در محله، به عنوان نتیجه کنش مشارکتی نخبگان تولیدی – تجاری در توسعه محله ایثار نشان می دهد که متغیر مساحت کاربری تجاری با ضریب تعیین ۵۴ درصد، بیشترین میزان توضیح دهندگی را در میان متغیرها دارد. توسعه محله نتیجه مشارکت بخش خصوصی و مدیریت و کنترل تغییر کاربری ها توسط شهرداری مشهد به عنوان حاکمیت محلی بوده، مشارکتی که نه از طریق نظام بروکراتیک اداری، که مبتنی بر کارآفرین گرایی، اقتصاد بازار و ارتباطات شبکه ای اجتماع محلی است. با توجه به سهم و نقش بخش عمومی و خصوصی، محله مورد بررسی نمونه ای از مشارکت واقعی بوده، در مدل ارنشتین در پله بالا و همراه با قدرت شهروندان قرار دارد.