محمدعلی حکیم آرا

پردازش اطلاعات، حوزه مشترک میان رسانه و علوم شناختی است؛ در رسانه، محصول نظام فناوری پردازش اطلاعات و ارتباطات (ICT) و در شناخت انسانی، محصول نظام طبیعی پردازش اطلاعات. صفحه نمایش تلویزیون با استفاده از فناوری، اطلاعات را در مُدهای صوت، تصویر و نوشتار و در قالب پیام های متنی و زیرمتنی ثابت و رونده پیش رو قرار می دهد و مغز، اطلاعات را در مدالیته های شنیداری و دیداری پردازش می کند. افزایش ظرفیت پردازش در محیط رسانه به خودی خود امتیاز نیست، مگر آنکه شیوه ارائه با ظرفیت و سازوکار پردازشی مغز هماهنگ باشد. برخلاف صوت و تصویر که در نواحی مشخص پردازش می شوند، پردازش نوشتار، یعنی تصویر صوتی کلام، مستلزم درگیری نواحی مختلف مغزی است و طراحی نامناسب صفحه نمایش، پردازش اطلاعات را مختل می کند. نظریه بار شناختی بر پایه معماری شناختی انسان، دستورالعمل هایی را برای طراحی صفحه نمایش توصیه می کند تا اندوزش اطلاعات و یادگیری پیام تسهیل گردد. این پژوهش بر پایه اثر گسست توجه، اثر مدالیته و اثر حشو، به مطالعه چگونگی به کارگیری دستورالعمل ها در صفحه نمایش های چهار شبکه خبر سیما، ایران اینترنشنال، بی بی سی فارسی و سی ان ان پرداخته است. یافته ها، نشان داد سی ان ان از فناوری پردازش اطلاعات به گونه بهینه استفاده می کند. همچنین، یافته های مصاحبه نشان داد که کارشناسان شبکه خبر سیما با مفاد نظریه و کاربرد آن کمتر آشنایی دارند.

با نظر به دگرگونی شگرف در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات، ویژگی اساسی انقلاب رسانه ای درآمیختگی دو مفهوم دیجیتالی و تعاملی شدن خلاصه شده است. این دو در کنار هم سبب دگرگونی در قلمرو ارتباطات رسانه ای گشته و سبب می شود برخی نظریه های سنتی همچون برجسته سازی، مندرج در پارادایم مسلط بر وسایل ارتباط جمعی که یکسویی و مخاطب انبوه را مفروض داشت، در پارادایم تازه در سطح شبکه های اجتماعی مجازی با سازوکار هشتگ (#) و ترندسازی در تنگنای تبیین پدیده های ارتباطی قرار گیرد. مخاطبان دیروز، اکنون در گروه های کوچک ساخت بندی و در تعامل باهم می توانند درباره رویدادهای روز نظر داده و آن را نشر دهند. این مواضع نظری می تواند همسو یا مغایر با مواضع برجسته سازی شده در رسانه های جمعی باشد. این پژوهش به روش تحلیل مضمون خوانش های مسلط، مصالحه و متضاد کاربران توئیتر را استخراج کرده، نشان می دهد چگونه بخشی از کاربران با استفاده از سازوکار هشتگ و ترند توئیتری، برجسته سازی خبری تلویزیون را در جریان تحولات اجتماعی دی ماه 1396 کشور با خوانش های متفاوت و متضاد به چالش کشیدند. یافته ها نشان می دهد، برای تبیین پدیده های ارتباطی در سطح شبکه های اجتماعی مجازی به اصلاح و تحول در حوزه های نظری، به ویژه در نظریه برجسته سازی نیاز است. ادامه مطالعات درباره تحولات نظری توصیه شده است.

گرچه مطالعات مربوط به انتخابات سیاسی اغلب در قلمرو هایی جز روان شناسی انجام می شود، با این همه، متغیرهای تأثیرگذار بر نگرش های منتهی به رفتار رای دهی در انتخابات سیاسی در حوزه روان شناسی اجتماعی ریشه دارد. در این انتخابات، مبلغان می کوشند با طرح استدلال هایی رای دهندگان را متقاعدکنند نامزد معرفی شده، بهترین گزینه است. رای دهندگان، اما با تکیه به استدلال هاییتغییر نگرش می دهند که با هدف آنان از مشارکت سیاسی همسو باشد. از این رو، استدلال های متقاعدکننده در تبلیغات سیاسی باید متناسب با سطح و نوع درگیری مردم با انتخابات باشد. درگیری حالتی انگیزشی است که بیانگر نیازها، ارزش ها، و منافع است؛ متغیرهایی که چرایی و چگونگی مشارکت رای دهندگان را تعیین می کند. پیش از این، در پژوهشی، سوگیری های استدلالی رای دهندگان در انتخابات ریاست جمهوری، بر پایه سطح کلی درگیری (بالا/پایین) و نوع آن (پیامدی و ارزشی)، در قالب مدل درگیری- استدلالی مطالعه و در چهار گروه دسته بندی، و هر دسته نام گذاری شدند: سوگیری های روشنفکران، متعهدان، معیشتی، و هواداری. پژوهش حاضر، با هدف تأیید تجربی مدل، ابتدا از راه مصاحبه با 152 شرکت کننده، سوگیری های استدلالی افراد مشخص، و سپس با استفاده از دو مقیاس مختلف، سطح کلی درگیری و نوع درگیری آنان اندازه گیری شد. نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون لجستیک چندارزشی نشان داد، سوگیری های چهارگانه استدلالی با سطح و نوع درگیری رابطه دارد. در تبلیغات سیاسی، با استفاده از این مدل می توان پیام های درخوری برای گروه های مختلف رای دهنده طراحی کرد و از این راه، کیفیت مشارکت سیاسی مردم را افزایش داد. همچنین، با استفاده از این مدل می توان به تحلیل تبلیغ نامزدها در انتخابات پرداخت. ادامه مطالعه درباره امتیازها و کاستی های مدل توصیه شده است.

توسعه فناوری رسانه، امکان پخش همزمان پیام های چندگانه را در قالب پیام های متنی و زیرمتنی در تلویزیون فراهم آورده است. پیام های متنی، همان برنامه های متعارفی هستند که صفحه نمایش را به خود اختصاص می دهند و پیام های نوشتاری زیرمتنی، در قالب نوار رونده در زیر صفحه نمایش از نظر می گذرند و به لحاظ موضوعی می توانند هماهنگ یا ناهماهنگ باشند. اصحاب رسانه مایل به استفاده بهینه از هر دو ظرفیت متنی و زیرمتنی هستند. با نظر به هدف های مخاطب، محدودیت پردازش اطلاعات در حافظه فعال و ملاحظات نظریه پردازش دوگانه، اینکه مغز پیام های همزمان را به گونه مؤثر مورد توجه و پردازش قرار دهد، محل سؤال است. پژوهش حاضر، حالات مخاطب را در دو موقعیت هدفمند / غیر هدفمند در تعامل با حالات هماهنگی / ناهماهنگی موضوعی این پیام ها مورد بررسی قرار داده و تأثیر آن را بر میزان یادآوری مطالعه کرده است. برای این منظور 150 شرکت کننده در قالب پنج گروه 30 نفری، با هدف های متفاوت، در معرض ترکیب مختلفی از پیام های متنی و زیرمتنی قرار گرفته اند. یافته ها نشان می دهد که دو عامل هدفمندی و هماهنگی می توانند در شرایطی، بر کانونی کردن پردازش و بیشینه کردن یادآوری پیام ها مؤثر باشند.

با نگاه روان شناختی، رأی دادن به عنوان یک رفتار سیاسی، همان ابراز نگرش اجتماعی در حوزه عمل سیاسی است. نگرش های سیاسی در سایه استدلال هایی ابراز می شوند که بیانگر نوع و سطح درگیری های برخاسته از نیازها و آرمان های مشارکت گنندگان است. در مباحث نگرش ها در روان شناسی اجتماعی دو گرایش ابزاری و ابرازگر- ارزشی مفهوم سازی شده است که به ترتیب دو نوع درگیری پیامدی و ارزشی را به بار می آورد. گرایش ارزشی به ویژگی های شخصیتی مربوط است. به منظور دسته بندی و الگوپردازی استدلال های منتهی به رفتار رأی دهی بر پایه درگیری های مبتنی بر نگرش، در یک مطالعه کیفی، با مراجعه به 345 نفر از کسانی که دست کم یکبار در انتخابات ریاست جمهوری شرکت کرده بودند پیرامون انگیزه و انتظاراتشان از منتخب مورد نظر مصاحبه شد. بیش از 3000 استدلال جمع آوری و پس از عملیات پالایشی به 609 گویه کاهش یافت. استدلال ها در چهار گروه در قالب یک جدول 2×2، بر پایه سطح و نوع درگیری دسته بندی شدند. نتایج نشان داد الگویی از سوگیری های استدلالی بر پایه سطح و نوع درگیری های مبتنی بر نگرش قابل تمایز است: سوگیری های نخبگان، متعهدان، نیازگشا، و شخص-محور؛ که به ترتیب بر محور مطالبات مدنی، فرهنگی-ایدئولوژیک، اقتصادی- معیشتی، و روان شناختی قابل شناسایی است.

پژوهش حاضر به بررسی نقش جاذبه های هیجانی (طنز و ترس)، در پیام های تبلیغاتی تلویزیونی رانندگی ایمن پرداخته است و تعامل آن با جنسیت مخاطب، و تأثیر آن را بر نگرش افراد نسبت به رعایت قوانین راهنمایی رانندگی مورد مطالعه قرار داده است. در این زمینه 036 نفر شرکت کننده در پژوهش مقیا س های نگرش و سطح درگیری را پر ،« پیش آزمون » ابتدا در بخش کردند، سپس به تماشای یکی از فیلم های تبلیغاتی با محتوای ترس یا طنز پرداختند و در پایان، مقیاس های نگرش را کامل » پیگیری « را کامل کردند. آنگاه 20 نفر در بخش » پس آزمون « مقیاس کردند. نتایج نشان داد که جاذبه ترس بیش از جاذبه طنز بر نگرش کلی و نگرش ابزاری افراد تأثیرگذارست، اما میان جاذبه و جنسیت رابطه تعاملی وجود ندارد. نتایج نشان دهنده اثرگذاری محدود جاذبه های پیام بر نگرش ابرازگرانه ارزشی بودند. به علاوه، در صورت تقسیم افراد بر اساس سطح درگیری با موضوو، جاذبه طنز برای افراد با درگیری پایین، متقاعدکننده است.

توسعه فنّاوری امکان پخش هم زمان پیام های چندگانه را بر صفحه نمایش فراهم آورده است. پیام های متنی (پیام اصلی) و پیام های زیرمتنی (در قالب نوار رونده)، از نمونه های متداول این نوع پیام ها در تلویزیون هستند. با توجّه به محدودیت ذهن انسان برای پردازش اطّلاعات، این که این گونه پیام های هم زمان توسط مخاطب پردازش می شوند یا نه، محل سؤال است و اشتیاق اصحاب رسانه را برای ارسال پیام های چندگانه با مشکل روبه رو می کند. نظریه های پردازش دوگانه، به ویژه مدل «کوشش درخور» نیز چنین معضلی را پیش بینی کرده اند. این پژوهش به مطالعه تجربی چگونگی تأثیر هدفمندی مخاطب (به عنوان عامل انسانی) در تعامل با هماهنگی موضوعی پیام های متنی و زیرمتنی (به عنوان عامل رسانه ای)، بر میزان یادآوری اطّلاعات پیام ها پرداخته است. تعداد 120 شرکت کننده در قالب چهار گروه 30 نفری، در موقعیت های هدفمند/ غیرهدفمند، در معرض اَشکال مختلف پیام های متنی و زیرمتنی قرار گرفتند. نتایج تحلیل واریانس داده ها نشان داد هدفمندی نقش مهمی بر یادآوری پیام های متنی و زیرمتنی دارد. همین طور، طبق نتایج حاصل از آزمون های «تی» وابسته و مستقل، هماهنگی و ناهماهنگی پیام های متنی و زیرمتنی بر میزان یادآوری اطّلاعات پیام در مخاطبان هدفمند و غیرهدفمند تأثیرات مختلف برجا گذاشت. به طور کلّی، هدفمندی بر میزان یادآوری افزود، اما متغیر هماهنگی موضوعی با توجّه به هدفمندی مخاطب، تأثیرات متعارض داشت. ادامه مطالعه در این زمینه، به ویژه در حوزه رسانه های نوینی که در آن ها با بیش از دو پیام رو به رو هستیم، توصیه می شود. 

فراگیرشدن پیامک و استقبال روزافزون از این رسانه در جهان، بستر مناسبی را برای تبلیغ کالاها و خدمات و ایجاد رابطه مستقیم بازاریابان و مصرف کنندگان نهایی، بدون محدودیت های زمانی و مکانی فراهم آورده است. از این رو، پژوهش حاضر، با هدف افزایش ارزش تبلیغی و اثربخشی این رسانه نوین تبلیغاتی، به دنبال شناسایی عوامل کاهش دهنده آزاردهندگی پیامک های تبلیغی برای کاربران تلفن همراه بوده است. برای این منظور، مدلی متشکل از چهار عامل مؤثر بر کاهش آزاردهندگی پیامک های تبلیغاتی: ربط شخصی، اعتبار منبع، کسب اجازه و تواتر ارسال، طراحی شده است. این پژوهش به روش آزمایشی و از طریق ارسال پیامک و پیمایش از 240 نفر از کاربران تلفن همراه در ایران انجام گرفته است. نتایج بیانگر آن است که به غیر از تواتر ارسال، سه عامل دیگر یعنی ربط شخصی، کسب اجازه و اعتبار منبع تأثیر قابل توجهی بر کاهش آزاردهندگی پیامک های تبلیغاتی دارند. همچنین میزان ارزش تبلیغی پیامک های تبلیغاتی از دیدگاه کاربران پایین است.

شاید بهترین نقطه شروع برای معرفی کتاب روان شناسی رسانه؛ معرفی شاخه ی به نسبت نوین روان شناسی رسانه باشد. در وهله نخست، این پرسش به جایی است که زمینه ساز پیدایش یک رشته نوین دانشگاهی چیست؟ بی شک تداوم مطالعات منظم و تربیت دانشجو برای: 1) پاسخ به پرسش های برخاسته از مشکلات یا تسهیلاتی که ممکن است تحولات نوین (مانند ورود تمام عیار رسانه ها به زندگی مردم) پدید آورده باشند (حوزه کاربردی) و 2)، ضرورت مطالعه و پژوهش پیرامون نظریه پردازی یا نقد نظریه هایی است که پیش از این برای تبیین روابط متغیرهایی  مطرح شده بودند که در دامنه حوزه موضوعی رشته نوین قرار دارند (حوزه نظری).  روان شناسی  رسانه[1]، در 1985 به عنوان شاخه 46ام روان شناسی در انجمن روان شناسی  امریکا[2] در راستای این دو هدف تشکیل و به رسمیت شناخته شده است. این شاخه از روان شناسی، چنان چه از نام آن پیداست، نظام میان رشته ای[3] نوینی قلمداد می شود که بیشترین همپوشی ها را از یکسو با روان شناسی  و از سوی دیگر با حوزه مباحث ارتباط جمعی و بویژه رسانه ها دارد. پنهان کردنی نیست که از میان رسانه های سنتی، تلویزیون و سینما، و از میان رسانه ها نوین، اینترنت با تمام تجهیزات آن، همراه با بازی های رایانه ای بیشترین سهم توجه و پژوهش را در این زمی نه به خود جلب کرده اند. البته, مطالعه و پژوهش پیرامون روزنامه, مجله و رادیو نیز فراموش نشده اند. <br clear="all" /> [1] Media Psychology [2] American  Psychological Association [3] Interdisciplinary