محمدرضا پیری

تئوری مشروعیت حاکم و راه انعقاد خلافت و امامت و استمرار آن، یکی از مباحث مهم در اندیشه سیاسی اهل سنت است، که با نگرشی جامعه شناختی و تاریخی و متأثر از حوادث بعد از رحلت پیامبر اسلام(ص) و عمل کرد خلفا و امرای مسلمانان، کوشیده است تا حکومت خلفای «راشدین»، «بنی امیه»، «عباسیان» و «عثمانی ها» را به رسمیت شناخته، آنان را زمامداران بر حق معرفی نماید و از محدوده مشروعیت خارج نسازد. مشروعیت حاکمیت در اندیشه سیاسی اهل سنت بر سه مبنای استیلا، استخلاف و اجماع اهل حل و عقد استوار است. در دوران معاصر این پرسش مطرح است که اساساً این سه مبنا تا چه میزان به توده مردم اجازه می دهد که در استقرار حاکمیت دینی نقش ایفا نمایند؟ نگارندگان بعد از بررسی هر کدام از سه مبنای فوق الذکر، و رابطه آنها با حضور فعالانه مردم در انتخاب حاکم اسلامی، با روش توصیفی تحلیلی،به بررسی و نقد این مبانی پرداخته است. با توجه به مبانی سه گانه فوق الذکر، نقش توده مردم در استقرار حاکمیت دینی لحاظ نشده است.

دربار سلجوقیان که تجربه های دیوانی ازجمله تشکیلات شاعر درباری را از غزنویان به ارث برده بود، در اوج قدرت این سلسله به محل مناسبی برای رشد و نیز استفاده از این روند برای تبلیغ مقاصد سیاسی حاکمیت تبدیل شد. پس از فروپاشی سلطنت سنجر در خراسان، حاکمیت مقتدراﻧﮥ خاندان ایلدگز در عراق عجم باعث مهاجرت شاعران این خطه، ازجمله فاریابی (ف۵۹۸ق/1201م)، به غرب ایران شد. این شاعر با پیوستن به دربار قزل ارسلان (582تا58۷/1186تا1191م) و جانشین وی ابوبکر (588تا۶۰۷ق/1192تا1210م)، در راستای تبلیغ دیدگاه های سیاسی این خاندان آنها را مدح کرد که این درواقع بازتولید مشروعیت حاکمیت آنها بود. این مقاله درصدد است با رویکردی جدید به نقش شاعران درباری، در خلال طرح ارزش تاریخی دیوان فاریابی، با تعمق در مدایح شاعر و در خلال کشف روح زمانه، چیستی مبانی مشروعیت حاکمیت را در دورﮤ مدنظر به شیوﮤ تحلیل محتوا به بحث بگذارد. فاریابی سلطنت قزل ارسلان را به علت داشتن مشروعیت دینی و اقتدار کافی برای ﺗﺄمین امنیت و برقراری عدالت، در برابر حکومت طغرل سلجوقی (مقتول به سال۵۹۰/1194م) مشروع دانسته همچنین داشتن مشروعیت دینی، عدل ورزی، انتصاب و اقتدار را در حکم مؤلفه های مشروعیت ابوبکر در برابر برادران ناتنی اش مطرح کرده است.

معزی به عنوان شاعر دربار با سرودن حدود 80 قصیده، در وصف ملکشاه، اثر درخور توجهی درباره اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این برهه از دوره سلجوقی برجای گذاشته است. از جمله موضوعات مهمی که در این اثر ادبی توجه هر پژوهشگری را جلب می کند، اهتمام سلاطین سلجوقی در بازتولید مشروعیت است. در این تحقیق با تکیه بر چارچوب نظری تحلیل گفتمان، سروده های شاعر درباره مشروعیت خاص سلطنت ملک شاه در مواجه با مدعیان سلطنت از یک سو و مشروعیت عام او به عنوان پادشاه مسلمان از سوی دیگر، به شکل توصیفی و با روش تحلیل محتوا به بحث گذاشته شده است. شاعر، داشتن کفایت و شایستگی نظامی، جانشینی از طرف پدر و تعلق داشتن به خانواده شاهی قراخانی از طرف مادر را در برابر سایر مدعیان تاج و تخت بطور خاص، و برگزیده شدن از طرف پروردگار، ظل الله بودن، برخورداری از تأیید پیامبر، عدالت ورزی، دین پروری و تأیید دستگاه خلافت به طور عام، به عنوان مؤلفه های مشروعیت بخش سلطنت ملک شاه مطرح می سازد.

بنیادی ترین مسأله در دست یابی به تمدن نوین اسلامی، نقش عقل، تجربه و وحی است. نظریه پردازان مسلمان، در راستای نقد تمدن غرب و دست یابی به تمدن اسلامی، به نظریه های گوناگونی از علم دینی دست یافته اند؛ این نظریه ها علی رغم نقد مبانی تمدن غربی، به خاطر ضعف در روش شناسی معرفتی خود، نتوانسته اند علم دینی مورد نیاز تمدن اسلامی را ارائه دهند. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی، نخست جایگاه عقل و تجربه در هندسه معرفتی تمدن نوین اسلامی را تحلیل کرده و سپس روش به کارگیری این منابع معرفتی در ساخت این تمدن را تحلیل نموده است. یافته های پژوهش چنین است که همه ی علوم (توصیفات و تجویزات) در قرآن موجود است و فقط معصومان به تمام حقایق علوم دسترسی دارند و غیرمعصومان با مراجعه به کتاب و سنت و با به کارگیری ابزارهای معرفتی عقل و تجربه، توانایی کشف برخی از حقایق علوم را دارند. در وهله ی نخست باید توسط عقل و تجربه با رویکرد ابزاری به سراغ کتاب و سنت رفته و با تکیه به فرآیند شش مرحله ای ابزاری، به علم دینی مورد نیاز تمدن اسلامی دست یافت و در وهله ی دوم، چنانچه عقل و تجربه با رویکرد منبعی و در عرض کتاب و سنت، به دستاورد قطعی و یا یقین عقلایی دست یابند، این دستاورد نیز از حجیت برخوردار است و دینی خواهد بود و از این دستاورد می توان در ساخت تمدن نوین اسلامی بهره برد.