محمد کلهر

انقلاب مشروطیت ایران، تاثیرات متفاوتی در طی فرایند خود بر بخشهای مختلف جغرافیای سیاسی و انسانی ایران باقی گذاشت. از جمله در مورد وضعیت سیاسی و اجتماعی کردستان در این مقطع، باید گفت، خطه مذکور حتی از دستاوردهای اولیه مشروطه نظیر تشکیل انجمنهای ایالتی و ولایتی بی نصیب ماند. البته شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کردستان در به دورماندن از دامنه های وسیع انقلاب مشروطه بی تاثیر نبود. کردستان به لحاظ هم مرزبودن با عثمانی و مواجهه دائم با تعرضات مرزی و نیز به لحاظ نوع مذهب و همچنین طی نکردن مرحله گذار از فئودالیسم به بورژوازی، در مقایسه با مناطقی همچون خراسان، آذربایجان، مازندران و فارس، تعامل کمتری با جریان مشروطیت پیدا کرد و همین مساله پیامدهای سیاسی و اجتماعی زیادی را برای مناطق کردنشین ایران به همراه داشت. یکی از مهمترین این پیامدها شکل گیری جریانهای ضدمشروطه در میان کردها و در نتیجه فراهم آمدن زمینه های اغتشاش و ناامنی در غرب ایران بود. در مقاله زیر مطالب بیشتری در این باب ملاحظه می فرمایید.

سعدالله درویش یکی از کنشگران نهضت جنگل، نامی آشنا برای پژوهشگران این وادی است. اگرچه مناصب خاص و درخور توجه وی در دوران نهضت جنگل در گیلان (1300 ـ 1299ش) از جمله ریاست شهربانی و دژبانی رشت، صدر قشون سرخ مازندران و سفارت از سوی میرزا کوچک خان به منظور مذاکره با دولت مرکزی و تئودور روتشتاین، وی را به یکی از بزرگان نهضت جنگل در این دوران بدل کرده است، اما کم توجهی پژوهشگران به نقش و عملکرد سعدالله درویش، سبب رانده شدن وی از متن حوادث و وقایع نهضت جنگل به حاشیه شده است. از طرف دیگر، غیربومی بودن و فقدان آگاهی از پیشینه و فرجام سیاسی سعدالله بر ناکارآمدی ارائه تحلیلی علمی همراه با عینیت تاریخی در خصوص او افزوده است. مقاله حاضر بر آن است تا با رویکردی انتقادی به خاطرات سعدالله درویش و انطباق آن با سایر اسناد و مدارک موجود، علل و عوامل گرایش وی به فعالیت سیاسی، از جمله اقدامات ژرمنوفیلی در جنگ جهانی اول و حضور مؤثر وی در نهضت جنگل را مورد بررسی قرار دهد.

با به چالش کشیده شدن مولفه ها و عوامل تشکیل دهنده دوران صلح مسلح (1914-1871 م) جنگ جهانی اول (1918-1914 م) چهره مهیب خود را آشکار نمود و بسیاری از دولت ها و ملت ها را به ورطه جنگ ناخواسته کشانید. دولت و مردم ایران نیز از این قاعده مستثنی نبودند، زیرا علیرغم اعلان بی طرفی دولت ایران، این سرزمین مورد هجوم دولت های متخاصم قرار گرفت و مناطق کردنشین ایران یکی از کانون های اصلی این کشمکش ها گردید. البته فرمان جهاد شیخ الاسلام عثمانی سبب توجه برخی از کردهای اهل سنت ایران بدان شد. مقاله حاضر بر آن است تا ضمن بررسی دیدگاه کردهای ایران نسبت به فرمان جهاد، پیامدهای عکس العمل ایشان را در قبال فرمان مزبور نیز مورد بررسی و مداقه قرار دهد.

جامعه کرد بر اساس خاک به عنوان نماد قلمرو، و خون نماد عشیره پدر تبار، استقرار یافته است. از این رو، شیوه زیست ایلی و روستایی _ عشیره ای در جامعه کرد، استیلا داشته است. بی شک، تفوق این شیوه زیست سبب ناکامی توسعه شهر و شهرنشینی در جامعه کرد گردیده است . مقاله حاضر بر آن است که ضمن بررسی مفهوم شهر به صورت عام، به انکشاف مفهوم شهر و شهرنشینی در مناطق کردنشین به طور خاص دست یابد، تا از این طریق زمینه ها و علل و عوامل توسعه نیافتگی شهر و شهرنشینی، ضعف تجار کرد به منظور نیل به قدرت، و عدم حمایت ایشان از انقلاب مشروطیت، و سرانجام، عدم تکوین سرمایه داری در مناطق شهری کردنشین آشکار گردد.

حضور مؤثر خاندان های متنفذ در تحولات سیاسی تاریخ معاصر ایران، امری بدیهی است. به رغم دیکتاتوری رضاشاه این خاندان ها به حیات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی خود در دوره پهلوی ادامه دادند. یکی از این خاندان ها که دارای قدرت زیادی بود خاندان رشیدیان بود. خاندان نوظهور تاجر مسلک رشیدیان به واسطه وابستگی به سفارت خانه انگلیس به یکی از خاندان های متنفذ و مقتدر سیاسی، اقتصادی عصر پهلوی تبدیل شد. حضور پنهان و پیدای خاندان رشیدیان در کودتاهای سوم اسفند 1299 ش و 28 مرداد 1332 ش نه تنها بر پیدایش سلسله پهلوی تأثیر گذاشته؛ بلکه سبب پایایی این سلسله در دوران پهلوی دوم گردید. حضور فعال رشیدیان ها در کودتای 28 مرداد، سبب پیدایش روابط انتفاعی دوجانبه میان ایشان با پهلوی دوم و دربار او گردید. بررسی خاستگاه قدرت خاندان رشیدیان به عنوان یکی از رابطان و عوامل پیدایش، دوام و قوام سلسله پهلوی در مرحله اول و در مراحل بعد به بررسی عملکرد سیاسی این خاندان از سال 1320 تا 1328 و از 1328 تا 1332 در دو بخش مجزا پرداخته و در نهایت به نقش رشیدیان ها در کودتای 28 مرداد پرداخته می شود. هدف از نوشتن و پرداختن این مقاله بر آن است تا با بهره مندی از روش تحلیلی-تاریخی و استفاده از کتب و اسناد مربوط به خاندان رشیدیان، خاستگاه قدرت و جایگاه ایشان را در فرایند سیاست عصر پهلوی تبیین نماید و نقش و سرانجام افراد تاثیرگذار در حکومت پهلوی را با توجه به اسناد مختلف بررسی نماید.

ماه شرف خانم کردستانی متخلص به مستوره (1220 1264ق) پیشاهنگ زنان مورخ جهان اسلام، میان دو خاندان فرهیخته و دیوان سالار قادری و وزیری پرورش یافت. او در سال 1244ق، به عقد ازدواج خسروخان اردلان (1240 1250ق) والی کردستان درآمد. مرگ خسروخان و حدوث بحران سیاسی در کردستان، مستوره را بر آن داشت تا با نگارش تاریخ اردلان، عاملان بحران سیاسی یعنی والیه خانم و فرزندانش را نقد کند. شگفتا که بخشی قابل تأمل از متن روایت مستوره، به رغم نقد هوویش (والیه خانم) روایتی مردانه است؛ از این رو مسئله ی اصلی این مقاله بر تأثیر جنسیت در تاریخ نگاری مستوره مترتب شد. مقاله حاضر بر آن است تا با استفاده از روش تحقیق تاریخی و بهره مندی از آموزه های کارل گوستاو یونگ در جستار مؤلفه های آنیموس (مردِ درونِ زن) به انکشاف نقش آنیموس در شخصیت مستوره و تأثیر آن در تاریخ نگاری وی بپردازد.

یکی از پیامدهای بروز جنگ های طولانی میان ایران و خلافت عثمانی انعقاد معاهدات و مصالحه نامه های متعدد بود. ما در اینجا به بررسی شش قرارداد صلح که در آن ها به صراحت یا به طور غیرمستقیم (بیشتر قراردادهایی که بعد از آماسیه منعقد شدند بر پایه این قرارداد بودند که در آن با صراحت به موضوع عتبات می پردازد) به مسئله عتبات و امنیت زوار ایرانی توجه شده است، پرداخته ایم. مسئله اساسی تحقیق حاضر بررسی نقش و تأثیر عتبات عالیات و اماکن مقدسه، بر گسترش و نفوذ تشیع در عثمانی است و این که در کدام یک از قراردادهای میان دو کشور بندهایی به موضوع زوار ایرانی عتبات اختصاص یافته است و طرفین چه تعهداتی را بر عهده گرفته اند؟ تحقیق حاضر نمایانگر این مسئله است که ایجاد امنیت زوار ایرانی عتبات عالیات و حفظ حرمت آن ها از اصول الزام آور معاهدات بوده است. عثمانی ها نیز متقابلاً خواهان خودداری شیعیان ایران از لعن خلفاء سه انه و عایشه همسر پیامبر بوده اند.

تأسیس دولت مدرن در ایران معاصر، آموزش سنتی را دچار تحولی اساسی کرد. وظیفه مهم نهاد آموزش به شکل مدرن آن، بازتولید و نهادینه سازی ایدئولوژی سیاست است؛ بنابراین با استقرار سلطنت پهلوی اول و تداوم گفتمان ملی گرایی در دوره رضاشاه و تأکید جانشین او، محمدرضاشاه، بر وجهه باستانی دولت در ایران، بازتولید مؤلفه های ملی درباره تاریخ باستانی ایران و نقش محوری شاهنشاه را در نظام سیاسی ایران شاهدیم؛ سپس این محتوا به صورت تعمدی در کتاب های درسی تاریخ تزریق شد. در پژوهش پیش رو، از این منظر به چگونگی بازتاب مؤلفه های ملی در کتاب های درسی، آن هم از راه «تحلیل زبانی» توجه شده است. فرضیه پژوهش بر این نکته تأکید می کند که تاریخ نگاری در کتاب های درسی تاریخ عصر پهلوی دوم، پیرو سنت تاریخ نگاری ناسیونالیستی که در ابعاد گسترده تر رواج داشت، به مؤلفه های خاص زبانی مجهز شد تا معنایی مشخص از تاریخ را به مخاطب، دانش آموز، القا کند. در این پژوهش، روش به کارگرفته شده در تحلیل زبانی محتوای کتاب های درسی تاریخ در دوره پهلوی دوم، برگرفته از ماحصل پژوهش های «روث وداک» (Ruth Wodak) در این زمینه است. او در جایگاه پژوهشگر، به پنج سطح متفاوت از مراحل شکل گیری صورت زبان برای صورت بندی گزاره های علمی توجه می کند. بنابراین این پژوهش درصدد است در دیالکتیک میان تاریخ و نظریه و قدرت، استراتژی های نهاد سیاست عصر پهلوی دوم را در خلق متن و تفسیر و گزینش گزاره های تاریخی، از راه بررسی محتوای کتاب های درسی تاریخ و با توجه به رویکرد تحلیل گفتمان تاریخی «روث وداک» ارزیابی کند.

پژوهش راجع به مشارکت های سیاسی- اجتماعی زنان در ایران جزو پژوهش های بدیع و در حال دشوار محسوب می شود. بیش ترین این مشارکت ها در عرصه نگارش و مطبوعات تجلی یافته است. این مقاله بر آن است تا با بررسی معدودی 12 نشریه زنان در سال 1331ش به رویکرد زنان در سال دوم نخست وزیری دکتر مصدق بپردازد. تا مشخص شود که تحولات سیاسی- اجتماعی و رویدادهای این سال از جمله قیام 30 تیر و ماجرای 9 اسفند تا چه حدی به دنیای زنان و مطبوعات ایشان راه یافته است. در این پژوهش از روش توصیفی- آماری استفاده شده است. از این رو مجموع دستاوردهای این مقاله در یک جدول و تحلیل آماری آن ارائه خواهد شد.

وجود برخی نقاط در شمال ایران با آب وهوای متفاوت ویژگی های خاصی را پدید آورده است و از آنجاکه اقلیم در روند شکل گیری فرهنگ و معماری هر منطقه تأثیر مستقیمی دارد، آب وهوای سرد و کوهستانی در منطقه کجور نیز سبب شکل گیری معماری متفاوت با سایر نقاط شمال کشور شده است که بیشتر برگرفته از فرهنگ های باستانی این ناحیه است. در این میان معماری و توسعه پایدار، بر پایه طبیعت گرایی، مخاطب محوری، عملکردگرایی مبتنی بر طراحی بیرونی با تلفیقی از خاطرات، نیازها و زیبایی شناسی مشترک میان باستان شناسی و معماری، فضای بیرونی را طراحی و هدایت می کند. کجور بین دو دره هراز و چالوس، در غرب استان مازندران واقع شده که وسیع ترین محوطه ها و آثار شناسایی شده متعلق به دوران اسلامی را در منطقه داراست. این آثار به دو گروه تپه ها، و محوطه ها و بناهای آرامگاهی تقسیم می گردد. در بررسی باستان شناختی آثار دشت میان کوهی کجور، انبوهی از آثار شامل: محوطه، گورستان، معماری سنگ چین، آسیاب سنگی شناسایی گردید که نشان از تأثیرگذاری آن بر فرهنگ و معماری کنونی دارد. براساس داده های سفالی، طیف زمانی محوطه های شناسایی شده از دوره پیش ازتاریخ (مس وسنگ میانی و جدید، مفرغ قدیم، آهن)، تا دوران اسلامی (قاجار) را شامل می شود که بیشترین تعداد استقرارگاه ها مربوط به دوره تاریخی اشکانی است.پرسش های پژوهش عبارتنداز: 1- تا چه اندازه پیشینه باستانی منطقه کجور در شکل گیری و توسعه معماری بومی و پایدار منطقه نقش داشته است؟ 2- احیای معماری بومی مناطق البرز مرکزی به خصوص منطقه کجور چه نقشی در حفظ و نگه داری میراث فرهنگی این مناطق دارد؟ با توجه به حجم انبوه مکان ها، محوطه ها و آثار فرهنگی ادوار مختلف در این منطقه می توان گفت شرایط مساعدی جهت استقرار جوامع انسانی بر این منطقه حکم فرما بوده است. این پژوهش برمبنای توصیف وقایع و پدیده ها، گروه بندی وقایع و پدیده ها، و آشکارسازی روابط همیشگی میان پدیده ها (قوانین علمی) و تدوین نظریه هایی که علل وقایع و پدیده ها را تبیین می کند، به نگارش درآمده است. مقاله حاضر تلاش دارد تا ضمن تحلیل نتایج حاصل از این تحقیقات و بررسی تحولات این دوران، به نقش این محوطه ها در توسعه پایدار منطقه بپردازد. نتایج به دست آمده از این پژوهش به روشن شدن اصول پایدار نهفته در معماری مازندران منجر خواهد شد.

جایگاه ماه شرف خانم کردستانی متخلص به مستوره (1264– 1220 ق.) در حوزه های ادبیات و تاریخ بر ادبا و مورخین پوشیده نیست. دیدگاه مستوره در تاریخ اردلان بسی جای تأمل دارد. زیرا وی هم تاریخ نگار است و هم تاریخ نگر. دقت نظر مستوره در انکشاف زوایای پنهان تاریخ اردلان بی نظیر است. اما واپسین برگ های تاریخ مستوره به علت مغشوش و ناتمام ماندن، از این قاعده مستثنی است. البته مهاجرت اجباری مستوره به سلیمانیه در سال 1263 ق. و از دست دادن حامی بزرگش حسینقلی خان حاوی اردلان و نا به سامانی های ناشی از آن در این خصوص بی تاثیر نبوده است. مقاله حاضر بر آن است تا با استعانت از شیوه نقد بیرونی و درونی راوی و روایت اخوانیه مستوره به عمویش رونق سنندجی، که با نگارش تتمه ای بر تاریخ مستوره، اثر ناتمام او را به اتمام رسانیده است، بخشی از زوایای مغشوش و تحریف شده واپسین برگ های تاریخ مستوره را آشکار نماید.

کسب مالیات مهم ترین منبع تولید درآمد حکومت ها و یکی از با اهمیت ترین عناصر در پیوند دولت و مردم است. چنانچه دولتی مستقل از جامعه بر پایه منابع زیرزمینی و ... بتواند هزینه های عمومی را تامین کند، یعنی اگر مالیات دریافتی ناچیز باشد و یا مالیاتی دریافت نکند، ماهیت دولت و رابطه آن با جامعه تغییر می کند و تبدیل به کشوری رانتیر می شود. ایران از سال 1353به واسطه درآمدهای منابع زیرزمینی خود جزو کشورهای رانتیر محسوب می شود. به لحاظ اقتصادی کشوری رانتیر است که بیش از 40درصد درآمد خویش را از منابع غیرمالیاتی کسب کند. ایران از سال 1353 به واسطه درآمدهای منابع زیرزمینی خود جزو کشورهای رانتیر محسوب می شود. بررسی علل تحولات مالیاتی در طی سال های 1357-1353و پیامدهای اقتصادی آن مهم ترین مسئله این مقاله است. یافته های اساسی مقاله حاکی از آن است که درآمدهای نفتی سبب کاهش درآمدهای مالیاتی، استقلال حکومت از مردم، مصرف گرایی و گسترش اقتصاد دولتی شده است. مقاله بر اساس روش توصیفی-تحلیلی است، بدین روی با کمک نمودارها و آمارها به بیان توزیع درآمدهای رانتی در درآمدهای دولتی می پردازیم و تاثیر آن را در تحولات مالیاتی بررسی می کنیم

سینمای ایران در دهه 40ش، تولیدات بی شماری را به نمایش گذاشت و با تمام فراز و فرودهایی که جامعه ایران از سر گذراند، رونق خاصی داشت. سینماگران موضوعات مختلفی را برای به تصویرکشیدن و جذب مخاطب انتخاب می کردند که دست یافتن به محبوب مورد علاقه و کسب ثروت، از مؤلفه های مهمی برای موفقیت و استقبال مخاطبین از یک فیلم به حساب می آمد. در کنار این موضوعات، در این دهه برخی از سینماگران تلاش کردند تا قسمتی از مظالم نظام ارباب رعیّتی را در ایران به تصویر بکشند. این اتفاق در حالی رخ داد که از اوائل این دهه اصلاحات ارضی در جهت برطرف کردن مشکل رعایا و رهایی آن ها از آن نظام ناعادلانه صورت گرفت. باید اذعان کرد علاوه بر نمایش چهره واقعی ارباب، خان و خان زاده در تعدادی از فیلم ها، نگاه مثبتی به طبقه متمول شهری(بورژوا و تازه به دوران رسیده) و طبقه کارگر هم ارائه شد. سؤال اصلی پژوهش حاضر چنین سامان یافت که اصلاحات ارضی چه تأثیری بر سینمای ایران برجای نهاد؟ از این رو روش تحقیق تاریخی با رویکرد توصیف و تحلیل در دستور پژوهش قرار گرفت. تا این دغدغه مهم را با بررسی و واکاوی برخی از فیلم های مهم این دوره، تجزیه و تحلیل نماید.

عصر ناصری به عنوان یکی از قابل تأمل ترین ادوار تاریخی ایران دارای ابعاد مطالعاتی گسترده ای است. در این میان سفرنامه های خارجی می تواند نقش مهمی در بازشناسی زوایای مختلف رفتاری ایرانیان داشته باشد. در عصر ناصری و به علت گسترش روابط خارجی میزان سفرنامه های خارجی افزایش چشمگیری داشت. بدین روی پژوهش حاضر نیز به تأسی از این سنت نوین جهت شناخت معماری عصر ناصری به عنوان یکی از ابزارهای مطالعه عصر مذکور؛ بر آن شده است که باطن سنگ و رنگ و بناهای این دوره را با استفاده از مؤلفه های فرهنگی این عصر مورد تحلیل قرار دهد. پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده های منابع کتابخانه ای انجام شده است. بر این منوال سفرنامه های متعدد عصر ناصری و تعریف سفرنامه نویسان از رفتار ایرانیان این عصر رهاورد نوین دیگری به همراه خواهد داشت که علاوه بر انکشاف رفتارشناسی از نگاه «دیگری» متغیر مستقل این نوشتار را نیز به خوبی پوشش می دهد؛ اما چگونگی کشف مؤلفه ها و نحوه کاربست آن ها امری است بدون تردید نیازمند یک ساختار قوی علمی است؛ و بر همین منوال نیز پژوهش حاضر چارچوب نظری «رابرت کینگ مرتون» [1] را به عنوان دستگاه نظری خود برگزیده و بر اساس آن به کشف مؤلفه های موردنظر خود اقدام نموده است. اهداف پژوهش: بازشناسی رفتاری ایرانیان عصر ناصری از نگاه سفرنامه نویسان خارجی برمبنای نظریه رابرت کینگ مرتون. آشنایی با روح معماری معاصر براساس گونه شناسی رفتاری ایرانیان عصر ناصری. سؤالات پژوهش: از نگاه سفرنامه نویسان خارجی، رفتار ایرانیان عصر ناصری را چگونه می توان تحلیل و بررسی کرد؟ روح معماری معاصر ایرانی چه تناسبی با مختصات رفتاری آن ها دارد؟