علی اکبر علیخانی

إن ما نلاحظه الآن هو بطء عملیه التحدیث و إنتاج الفکر و العلم فی الدراسات المنصبّه علی الفکر السیاسی للإسلام، ففی بحثنا الحاضر نرمی إلی بیان العقبات التی تحول دون إبداع مثولوجیه (منهجیه) تحدیث فی مجال الدراسات المتعلقه بالفکر السیاسی للإسلام، و تتمثل هذه العقبات الأربع فی العقبات المتعلقه بالباحثین أنفسهم، العقبات الناشئه من النظام التعلیم و المعرفی فی العالم الإسلامی، العقبات الناجمه عن النظام التعلیمی و المعرفی الغربی و تداعیاته و انعکاساته علی فکر المسلمین، و أخیراً العقبات ذات الصله بالأنظمه السیاسیه و الحکومات فی العالم الإسلامی.

علی (ع) در نامه خود به حاکم مصر می نویسد «باید بهترین کارها در نزد حاکم، حد وسط آنها در «حق»، فراگیرترین آنها در «عدل» و جمع کننده ترین آنها در «رضایت مردم» باشد». به نظر می رسد سخن امام جمله پیچیده ای است که نیاز به تبیین دارد و باید در آن نسبت بین سه مفهوم سیاسی «حق، عدل و رضایت عمومی» روشن شود. در مراجعه نگارنده به برخی تفاسیر نهج البلاغه و آثاری که در این خصوص وجود دارد، مطلب جدیدی به دست نیامد، پس از آن بود که تلاش شد تفسیر جدیدی از این سخن ارایه شود و بر اساس آن یک قاعده کلان سیاسی در حوزه عدالت ارایه گردد. فارغ از اینکه تفسیر و قاعده ارایه شده درست یا نادرست باشد، اما به اندازه ای اهمیت دارد که هم مقاله حاضر را شایسته نقد می کند و هم نگارش تفسیرها و مطالب جدید را در خصوص جمله علی (ع) می طلبد.

لاشک فی أنه یمکن طرح الدراسات و الأبحاث ذات الصله بقضایا الإسلام و علاقته بالسیاسه مما یعرف الآن بالسیاسه الإسلامیه فی عده مجالات دراسیه و بحثیه مختلفه تتمثل فی الفقه السیاسی، والفلسفه السیاسیه للإسلام، والکلام السیاسی فی الإسلام بالإضافه إلی الفکر السیاسی الإسلامی، إلا أن المشکله فی هذا الخصوص تکمن فی صعوبه تحدید إطار کل واحد من تلک المجالات و تمییزه عن الآخر و بعباره أوضح؛ فإننا بحاجه ماسه إلی تقدیم تعاریف جامعه و مانعه لکل واحد منها. لذلک فإن ترسیم و تدوین مجموعه من المؤشرات و السمات المثولوجیه (المنهجیه) و تقدیمها لکل من یعنیه الأمر، بفرض تحدید إطار المجالات المذکوره و تمییزها عن بعضها البعض یغنی بحثنا هذا. کما أن ما یتمیز به هذا المقال هو تقدیم تعاریف جدیده حول الفکر السیاسی الإسلامی، و الفکر السیاسی فی الإسلام و ذلک لأول مره و بهدف التمییز فیما بین هذین المجالین.

دغدغه اصلی مقاله این است که با هدف فهم میزان گرایش اسلام به جنگ و خشونت، جنگ های پیامبر اسلام را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. نگارنده بر این باور است که مراجعه مستقیم به قرآن و سنت و بازخوانی آنها، ضمن اینکه ما را از اشتباهات احتمالی که دانشمندان گذشته دچار آن بوده اند رها می کند، می تواند در حل مسایل امروزمان مفید باشد. در این مقاله، ابتدا به تبیین ماهیت جنگ های پیامبر اکرم (ص) پرداخته ایم که این مهم از طریق تحلیل شرایط اجتماعی و فرهنگی زمان پیامبر (ص)، تحلیل ساختاری و ماهوی جنگ های ایشان فراهم آمده است. مقاله دو بخش مهم دیگر نیز دارد: نخست تحلیل جنگ های مهم پیامبر با مشرکان و کفار و دوم تحلیل جنگ ها و برخوردهای پیامبر (ص) با یهودیان که به اجمال بدانها پرداخته شده است. در طول مقاله سعی شده از طرح مباحث توصیفی پرهیز شود.

خداوند تعالی، نوعِ انسان را ـ فارغ از هر نژاد و مذهب ـ گرامی داشت و فرشتگان مامور شدند در مقابل کرامت انسانی به سجده درآیند و از اینجا بود که ماهیت واحد انسانی شکل گرفت. این برابری ماهیت انسان در نظام خلقت، برابری او را در نظام سیاسی رقم زد و در نتیجه «برابری های سیاسی ـ اجتماعی» را برای او به دنبال آورد. این برابری ها عمدتا در پنج مورد خلاصه می شوند که عبارتند از: 1) برابری مردم در نگرش حاکمان؛ 2) برابری مردم در رفتار حاکمان؛ 3) برابری مردم و حاکمان؛ 4) برابری در امکانات و امکان ها و 5) برابری صاحبان ادیان مختلف. دو اصل «شفافیت و تقدم آسیب مندان اجتماعی»، ضمانت اجرا و صحت اجرای این برابری ها هستند. تنها ملاک برتری انسان ها تقواست که به تصریح امام علی (ع) اجر و پاداش آن روز قیامت نزد خداست و هیچ امتیازی در حوزه حقوق سیاسی ـ اجتماعی به دنبال ندارد.پس از این مرحله، در حوزه سیاست و اجتماع، به لحاظ توان، تلاش و استعداد، ما با انسان های متفاوتی روبه رو هستیم و از آنجا که حق برابر برای انسان های برابر است و در اینجا انسان ها متفاوت می شوند، ضرورتا باید نابرابری هایی در عرصه اجتماع شکل گیرد که شرط مشروعیت این نابرابری ها، عادلانه بودن آنهاست. به موجب این شرط، برابری های سیاسی ـ اجتماعی با عبور از قاعده «مردم به میزان عدالت در حق یکسانند»، در قالب نابرابری های عادلانه تداوم می یابد.

این مقاله تلاش می کند بر مبنای ابعاد سیاسی قرآن، سنت پیامبر (ص) و سیره امام علی (ع)، ابتدا به تبیین دو مفهوم کرامت و خشونت بپردازد، و سپس ارتباط بین آن دو را روشن سازد. مقاله دارای دو رویکرد اصلی است، اول اینکه مباحث نظری و عملی اسلام به هم آمیخته است و دیدگاهها همراه با شواهد تاریخی مورد بحث قرار گرفته اند. دوم اینکه بحث دارای صبغه امروزی است و نگاهی به حل مسایل امروز جوامع مسلمان دارد. پس از تبیین جایگاه کرامت انسانی از نگاه اسلام تحت عناوین چیستی کرامت، حق یا فضیلت بودن کرامت انسانی و مبانی کرامت انسانی، آیات مربوط به جنگ و جهاد در قرآن مورد بررسی، تحلیل و دسته بندی قرار گرفته اند. سپس مباحث با صبغه تحلیلی تاریخی و از منظر اندیشه سیاسی، به تبیین سیره پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع) پرداخته اند و در طی مباحث، سعی شده ارتباط کرامت انسانی و خشونت نیز روشن شود.

لاشک أن لدین الإسلام وبعثه نبیه المصطفی(ص) جمله من الأهداف والغایات التی لها دور أساسی فی کیان المجتمعات الإنسانیه ویعد المجالان السیاسی والحکومی الرکن الرکین فی کل مجتمع ولذلک فلا عجب لو قلنا أن السیاسه والحکم فی البلاد الإسلامیه یجب أن یکونا مبنیین علی المبادئ والأطر المرسومه من قبل الدین الاسلامی الحنیف وأن یکونا منصبین علی خدمه أهدافه. ولتحقیق ذلک لابد من أن یتمیّز الحکام والنخبه السیاسیه بمیزات معیّنه من قبل الإسلام کی تمکّنهم من المضیّ قُدُما نحو أهدافه وغایاته. ونحن فی هذا المقال نحاول تسلیط الأضواء علی ممیّزات السیره العملیه والنظریه للإمام علی بن ابیطالب کأسوه وقدوهللفکر الإسلامی فی مجال الحکم و السیاسه بالإضافه إلی احصاء و تحلیل المواصفات و المیزات المطلوبه للحکام من وجهه نظر هذا الإمام و تنقسم هذه المواصفات إلی ثلاثه أقسام: الأول منها: المواصفات العقلیه الموضوعیه الضروریه لکل مجتمع من المجتمعات الإنسانیه و لاتمت بصله إلی أیّ من المعتقدات والدیانات. وإنما یقتضیها العقل البشری والواقع الإجتماعی فی کل زمان ومکان. الثانی: المواصفات الأخلاقیه الإنسانیه التی یؤمن و یلتزم بها الأفراد والمجتمعات المتمحوره علی القیم والمبادئ.

تعتبر العداله والحریه من اهم المواضیع فی مباحث الجوامع الانسانیه والعلاقه بین هاتین المقولتین بحث عمیق ایضاً. فغایه العداله وغایه الحریه فی کل حکومهٍ تأخذ طابعاً ومفهوماً ملموساً بالقیاس مع المخالفین والمناهضین. فالحکومه العادله والحاکم العادل هو الذی یتعامل مع اعداءه ومخالفیه بالعدل والحریه. ففی هذا المقال فی البدایه اخذنا العداله اساساً فی سلوکیات الامام علی(ع) ثم بحثنا وبینّا الحریه السیاسیه لمخالفی و اعداء حکومه الامام علی(ع) وایضاً وضّحنا العلاقه بین هاتین المقولتین وبین الحریه. ومن ثمَّ بینّا حدود الحریه ومؤشراتها فی آراء الامام(ع) وفی النهایه (نهایه المقال) بحثنا العلاقه المنتظمه بین العداله والحریه کنظریه مستقله.

نصر حامد ابوزید متفکر معاصر مصری با روشی جدید و از نگاهی نو قران را مورد بررسی و تفسیر قرار می دهد در این مقاله نوع نگاه ابوزید به عدالت در قران بررسی و تحلیل می گردد ابوزید پیش از انکه به آیات قسط و عدل قران به پردازد سعی در پاسخگویی به اتهامات وارده بر اسلام و قران دارد و ضمن توجه به ارتباط فطرت الهی انسان و عدالت چالشهای امروز جهان اسلام مثل نوع نگاه و ارتباط با اقلیتهای دینی وغیر مسلمانان مساله ارتداد جنگ و جهاد در اسلام و توصیه به کشتن کفار جزیه و موضوع حقوق زنان و تعدد زوجات در اسلام را مطرح می سازد و تلاش می کند با پاسخگویی به این شبهات و اتهامات باستناد به آیات قران عدالت را در قران نشان دهد او همچنین عدالت اقتصادی در قران را با توجه به دو موضوع مهم ربا و زکات مورد تحلیل قرار داده است