محمودرضا محمددوست

سرعت بالای تحولات پیچیده و جذاب «هوش مصنوعی»، از دنیایی جدید برای تسخیر ذهنیت بشر پرده بر می دارد؛ دنیایی که بر جوانب مختلف زیست فردی و اجتماعی تأثیر ویژه خواهد داشت. از جمله این پدیده گریزناپذیر، می تواند بر موضوعات دینی(اعم از نهادها، مسئله ها، راهکارها و...)، مخصوصاً علم دست یابی به احکام شریعت یعنی «فقه» تأثیرگذار باشد به گونه ای که واکنش های عمومی فقهاء، درباره آن به نحوی قابل درک ترکیبی از اضطراب و امیدواری بوده است؛ لذا بی تفاوتی در پاسخگویی و تحلیل درست موضوعاتِ جدید فقهی، تهدیدهایی را ایجاد خواهد نمود و فقه را دچار نوعی انزوا خواهد کرد، همچنین آمادگی برای مدیریت آینده این هوش انسان نما، فرصت نقش آفرینی برای مسئولیت تاریخی فقه در پیچ تمدنی خواهد داشت. به این سبب، مساله اصلی این تحقیق بررسی فرصت ها و چالش های راهبری هوش مصنوعی در فقه است. ز اینرو این نوشتار با هدف فهم صحیح متخصصین متعهد، از الزامات تمدنی هوش مصنوعی، نگارش شده تا با آینده پژوهی دقیق، امنیت اعتقادی و رفتاری، پویایی فقه اسلامی، در امان نگه داشته شود. نتیجه آنکه، «هوش مصنوعی» همانطور که می تواند در تسریع و تدقیق فرآیند اجتهاد و ارتقاء آن مؤثر باشد، همچنین می تواند با ظاهرگرایی و حکم سازی، دست یابی به احکام دینی را دچار چالش نماید تا جایی که می توان گفت عدم جواز به کارگیری هوش مصنوعی به عنوان فتوادهنده، از اتقان بیشتری برخوردار است.

در کنار فرهنگ و سیاست؛ مقوله راهبردی اقتصاد که بر آن ها نیز اثرگذار است؛ از چنان اهمیتی برخوردار است که هرگونه طرح ریزی در باب استمرار حیات اجتماعی بدون در نظر گرفتن آن، ناقص خواهد بود. بازشناسی تحلیلی تاریخ اجتماعی شیعیان، نشانگر ظلم تاریخی، تبعیضِ آشکار و پنهانِ حاکمیت بر علیه منافع اقتصادی این اقلیت تأثیرگذار در جامعه اسلامی خصوصاً در دوران حضور رهبران معصوم شان می باشد. به گونه ای که منع از فعالیت در عرصه های سیاسی، فرهنگی و خصوصاً اقتصادی، باعث فشار شدید بر شیعیان گردید و آن ها را در انزوای اجتماعی، سلب فرصت های برابر رشد و تحمیل خسارات عظیم اقتصادی قرار داد. تا حدی که عملاً تبدیل به شهروندان درجه دوم گردیدند. تبیین حیات اقتصادی شیعیان، علاوه بر اثبات جایگاه و استقلال اقتصادی شیعه می تواند کمک شایانی به شناخت بیشتر زندگی اقتصادی و اجتماعی شیعیان و الگوگیری از سیره اقتصادی رهبران ایشان باشد.

رهبران شیعی همواره در تنگنای فراگیر دوران قرار داشته و به منابع بنیادین قدرت مانند: حکومت و اقتصاد دسترسی نداشته اند؛ بنابراین پاسخ به این مساله که «مهم ترین مؤلفه های امامان برای امتداد حیات اجتماعی شیعه چه بوده است؟» استفهام مهمی است که این مقاله بر اساس منابع تاریخی و با بهره گیری از روش تحلیلِ محتوایِ سخنانِ باقی ماندهِ از امامان معصوم علیهم السلام در پی پاسخ به آن می باشد. یافته های تحقیق نشان می دهد؛ مهم ترین راهبرد ایشان برای خروج از این وضعیت، «اقتدارفرهنگی» بوده است که «مرجعیت علمی» و «سرمایه گذاری فرهنگی» از مهم ترین ارکان آن به شمار می آیند و در اثر آن، تقویت و استمرار حیات شیعه خارج از دایره قدرت و غلبه بر گفتمان اکثریتِ حاکم، حاصل شده است؛ تا جایی که ایشان با اتخاذ این راهبرد حیاتی توانستند، جانِ تازه ای به کالبد نیمه جان شیعیان بخشیده و علاوه بر اثرگذاری عمیق بر دیگر فرهنگ ها، توسعه نفوذ قلمرو جغرافیایِ فرهنگی تشیع؛ به اوج اقتدار حقیقی دست یافته و فراتر از قلمرو سیاسی حاکمان، به قدرت اجتماعی تبدیل شوند تا امتداد اجتماعی خود را نیز تضمین نمایند. بدیهی است به کارگیری این بنیادهای حرکت آفرین، می تواند چراغ راه شیعه در جهانی سازیِ فرهنگِ تشیع و نقش آفرین در ارتقای اقتدار اجتماعی آنان در مسیر شکوفائی تمدن نوین اسلامی باشد.