سهراب مقدمی شهیدانی

بی تردید امام خمینی(ره) در استفاده از سیره عقلا به عنوان یکی از عناصر اصلی ترقی دهنده فقه، پیشرو بوده اند. بااین وجود تحقیقات انجام شده پیرامون آرای اصولی ایشان در این مسئله، تفسیرهای گوناگون یافته است که نوشتار حاضر بر آن است تا تفسیر و تحلیل های ارائه شده، به ویژه در منشورات موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، در دو رکن نوع حجیت بخشی و حیطه حجیت را مورد نقد و بررسی قرار دهد. کاوش در این مسئله باهدف ارائه تبیینی نو از دیدگاه ایشان درباره دو حوزه گفته شده در سیره عقلا است که مصون از هرگونه تفسیر فرا متنی و گزینشی است و با ابزار جستجوی کتابخانه ای پیش رفته است. بررسی های این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی بیانگر این است که اولاً: در مسئله حجیت یابی، امارات عقلایی حجیت ذاتی دارند و سیره های غیر واقع نما به حجیت امضایی نیازمندند؛ برخلاف دیگر تحقیقات که هرکدام حجیت ذاتی یا حجیت امضایی را برگزیده اند. ثانیاً: حجیت سیره های مستحدثه نیز شرایط ویژه ای در نگاه ایشان دارد که به ندرت تحقق پیدا می کند و انتساب مطلق حجیت آن ها به امام خمینی(ره) نادرست است.

مسئله ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر، یکی از محورهای مهم تاریخ دفاع مقدس است که پیرامون آن با تحلیل های متفاوتی مواجهیم. بعد از گذشت بیش از سه دهه از پذیرش قطعنامه598، به واسطه فقدان مستندات و شواهد کافی و ارائه روایت های ناقص یا ناروا، تصویر شفافی از فرایند تاریخی تصمیم امام و نظام در این مسئله، وجود ندارد و همین امر موجب آن شده برخی جریان های سیاسی معاند یا مخالف، به تحریف تاریخ و تهاجم علیه امام بپردازند و منطق رهبری ایشان را با چالش مواجه سازند. پرسش این مقاله آن است که دیدگاه امام در ماجرای ادامه جنگ بعد از فتح خرمشهر چه بود و چه عوامل و حوادثی، موجب تغییر رویکرد ایشان گردید؟این نوشتار بر پایه برخی شواهد و مستندات تاریخی در پی اثبات این مدعاست که بعد از استماع برخی استدلال ها و مشاهده اجماع مسئولان عالی سیاسی و نظامی، این دیدگاه به تناسب شرایط، نظر اولیه امام پیرامون پایان جنگ، تغییر کرد.

یکی از ابعاد پر رمز و راز تاریخ جنگ، مسئله پذیرش قطعنامه ۵۹۸ که با گذشت بیش از سه دهه، هنوز با فقر آثار متقن و تحلیلی در این باب مواجهیم. به تصریح امام، تصمیم قبول قطعنامه مبتنی بر یک سلسله «حوادث و عواملى» بوده که تحلیل محققانه آن را موکول به آینده نموده اند و به نظر می رسد اکنون وقت رمزگشایی از این تصمیم تاریخی است. چه اینکه بازشناسی فرایند تصمیم سازی های کلان سیاسی، در پیشگیری از تکرار برخی تصمیمات سخت و بعضاً تلخ، مؤثر خواهد بود. اجماع مسئولان عالی رتبه سیاسی و نظامی از جمله اموری است که در روند تصمیم سازی و تغییر نظر اولیه امام، در دو مقطع تاریخی سرنوشت ساز بعد از فتح خرمشهر و پذیرش قطعنامه، نقش تعیین کننده داشته و به نوعی، متضمن حجت شرعی و عقلی برای تصمیم نهایی امام بوده است. پرسش آن است که در مدت کوتاه تصدی قائم مقامی فرماندهی کل قوا در بازه زمانی 12خرداد1367 تا 27تیر1367، چه اتفاقاتی رخ داد که امام در تصمیم قاطع خود پیرامون پایان جنگ، تجدیدنظر کردند؟ تاکنون احتمالات مختلفی از سوی سیاستمداران و تحلیلگران پیرامون علل پذیرش قطعنامه مطرح شده که از آن جمله می توان به ورود مستقیم آمریکا به جنگ، فقر نقدینگی، عدم توازن تسلیحات راهبردی، تغییر باورهای مسئولان نسبت به اهمیت و اولویت جنگ، دلسرد شدن مردم از حضور در جبهه و عوامل دیگر اشاره کرد که در این نوشتار مستندات نفی این عوامل به عنوان علت اصلی پذیرش قطعنامه پرداخته خواهد شد. این پژوهش در زمره پژوهش های عِلّی است و با رویکرد توصیفی تحلیلی صورت گرفته و داده های آن با روش کتابخانه ای گردآوری شده است. در این مقاله بر پایه مستندات و شواهد تاریخی، ضمنِ بازکاوی نقش عوامل اجماع ساز برای تحمیل جام زهر، برخی زمینه ها و ریشه های سیاسی-اجتماعی تصمیم امام در پذیرش قطعنامه، مورد بازخوانی و بررسی قرار گرفته، نهایتاً مشخص می گردد که امام خمینی به دلیل شکل گیری اجماع در عرصه حکمرانی، از دیدگاه اولیه خود مبنی بر ادامه جنگ تا شکست پشیمان کننده رژیم بعثی، دست برداشته و با لحاظ اتفاق نظر متولیان سیاسی و نظامی، مصلحت مردم و نظام اسلامی را در پذیرش قطعنامه تشخیص داده است .

فهم اندیشه سیاسی امام خمینی، به عنوان یکی از مهم ترین ملزومات تحقق گام دوم انقلاب اسلامی است. نظر به تولید آثار بی ضابطه در این زمینه، ضرورت روشمند شدن هرچه بیشتر منطق حاکم بر مطالعات این عرصه روشن خواهد شد و تبیین روش مطلوب نیز در گرو بازخوانی نقادانه روش های پربسامد در این عرصه است. این مقاله در مقام پاسخ به این پرسش کلیدی است که فهم اندیشه سیاسی امام خمینی تا چه اندازه روش مند است و الگوی روش تحلیل گفتمان، به عنوان پرکاربردترین روش فهم اندیشه سیاسی امام خمینی، تا چه حد کارآمدی دارد؟ در این مقاله، مطلق انگاریِ رهیافت های برآمده از روش گفتمان مورد تردید قرار گرفته و به منظور جلوگیری از ایجاد خلأ روشی، به اختصار بر کاربست «روش اجتهادی» به عنوان الگوی فهمِ بومی و مطلوب، تأکید شده است. این مقاله، تحقیقی توصیفی تحلیلی با رویکرد انتقادی است و گردآوری داده ها در آن، به روش کتابخانه ای است. در وضعیت شناسی روش شناختیِ آثار پیشین نیز، از روش داده بنیاد استفاده شده است.

امام خمینی در عرصه مبارزه با رژیم پهلوی، همواره با مسئله مبارزه مسلحانه به عنوان یک چالش سرنوشت ساز مواجه بود. اتکای حداکثری رژیم پهلوی به عنصر سرکوب مسلحانه مخالفان سیاسی و راه اندازی کشتارهای خونین در کوران نهضت، با عکس العمل طیفی از مبارزان سیاسی در کاربست الگوی مبارزه مسلحانه مواجه بود که گاه با پشتوانه تئوری های چپ گرایانه و گاه با پشتوانه مبانی مذهبی به این عرصه وارد شده بودند. در این شرایط، رهبری نهضت همواره در معرض پرسشگری پیرامون ماهیت مبارزه مسلحانه قرار داشت. بازنمایی سیره امام پیرامون مبارزات مسلحانه در گرو پاسخ به برخی پرسش های بنیادین است، از آن جمله این که آیا امام با حرکت های مسلحانه موافق بود؟ اگر مخالف بود، چرا در ادبیات سیاسی رسمی خود احتمال «اعلان جهاد» را منتفی ندانسته و بلکه بارها خود بر آن تأکید ورزیده بود؟ در نوشتار حاضر ضمن توصیف مواضع و سیره سیاسی امام خمینی در دوران مبارزه، رویکرد ایشان پیرامون «اعلان جهاد مسلحانه» به عنوان یکی از ظرفیت های فقهی برای پیشبرد مبارزات سیاسی، مورد بازکاوی قرار می گیرد و با رویکرد تحلیلی-توصیفی، اثبات خواهد شد که امام در عین پرهیز از تأیید مبارزات مسلحانه و خودداری از رویکردها و انگاره های عمل گرایانه، همواره «اعلان جهاد» را به عنوان یک حربه سیاسی جهت برهم زدن محاسبات دشمن، مورد توجه قرار داده است.

شعر انقلاب اسلامی یکی از ابزارهای اصلی انتقال پیام امام خمینی (ره) به مردم بود و به موازات سیر تحولات نهضت، گام به گام توانست به پیش برود و در عرصه گفتمانی و تولید ادبیات انقلابی، در خط مقدم مبارزه با پهلوی قرار بگیرد. این نوشتار با نگاهی تاریخی و عینی به آثار شاعران انقلابی، به ردیابی خط سیر تحولات ادبی دوران مبارزه پرداخته و در پی بازشناسی هویت و جایگاه شعر انقلاب اسلامی در تولید ادبیات انقلابی و غلبه گفتمانی نهضت امام خمینی (ره) است. بازشناسی زمینه ها، سیر تطور، کارکردها و تنوع زبانی و محتوایی اشعار انقلابی نشان از آن دارد که اغلب این آثار پیرامون شخصیت، افکار و اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) شکل گرفته است و در مقام قالب و ادبیات نیز، بیشترین الفت را با ذهن و زبان مردم دارد. از این رو از نظر محتوا التزام به ولایت فقیه (در هر دو ساحت نظری و مصداق خارجی) را می توان شاخصه اصلی شعر انقلاب اسلامی برشمرد چنانکه در شکل و قالب نیز مردمی بودن، وجه ممیزه این جریان شعری است.

در مقام تزاحم مصالح و منافع سیاسی با مسئله پایبندی به صداقت، مبانی سیاسی مختلف می تواند نسخه های متفاوت ارائه کند؛ در برخی مبانی فکری، در صورت تزاحم صداقت با منافع ملی و مصالح عمومی، تجویز دروغ، عادی و بلکه ضروری تلقی می شود؛ اما در برخی مبانی، دروغ و خدعه و نیرنگ منافی با سعادت اخروی و سیاست الهی تصویر می شود؛ حتی در صورت تزاحم ممنوع شمرده می شود. طبعاً کاربست تقیه، توریه و خدعه، در مقام رویارویی با دشمن را، که در برخی متون دینی نیز شواهدی بر جواز کاربست آن به چشم می خورد، نمی توان نقطه نقض این دیدگاه برشمرد و باید آن را جزو استثنائات خلاف قاعده بشماریم یا تخصصاً از موضوع بحث خارج کنیم. مطالعه سیره سیاسی و اظهار نظرهای امام در در برهه های مختلف نهضت نشان می دهد که مراعاتِ صداقت و حرکت بر مدار امانت و درستی، اصل ثابت در زندگی و شخصیت ایشان بوده و در هیچ یک از مقاطع خطیر به دلیل منافع و مصالح از این اصل دست بر نداشته است.