امیر موافقی

پیش نیاز توسعه دانش باستان شناسی در کشور، دسترسی به آزمایشگاه های مجهز، به کارگیری متخصصان مجرب و گسترش همکاری های ملی و بین المللی است. امروزه دستاوردهای صنعت هسته ای در کشور می تواند سبب ارتقا کیفی و کمّی دانش باستان سنجی شود. با توجه به رشد و توسعه روزافزون روش های آنالیز مواد، لازم است مزایا و محدودیت های این روش ها موردتوجه پژوهشگران حوزه باستان سنجی قرارگیرد. در این پژوهش، امکانات و فرصت ها ی پژوهش در علم باستان سنجی تحلیلی با استفاده از روش های علوم تجربی در ایران ارائه و بحث شده است. به منظور معرفی ظرفیت های فنی کشور در این حوزه، تجهیزات و امکانات موجود برای انجام آنالیز و تحلیل داده های مرتبط با آن بررسی شده اند. علاوه بر این، به منظور شناخت مواد به کار برده شده در نمونه های باستانی و تعیین خاستگاه آن ها، مطالعه چند نمونه از این آثار با استفاده از روش های مختلف انجام شده است. فعالیت های انجام شده در این پژوهش شامل: پرتونگاری با ایکس و نوترون برای تصویر برداری از ساختار یک کوزه تاریخی مربوط به اوایل دوره قاجار، آنالیز عنصری آثار نگارگری در نسخ خطی با استفاده از روش آنالیز عنصری به منظورتعیین منشأ رنگ دانه های به کاررفته در آن، مطالعه الیاف طلا در فرش های نفیس دوره صفویه با استفاده از آنالیز هم زمان آنالیز عنصری و ساختاری، و آنالیز عنصری رنگ دانه های به کار رفته در نمونه های کاشی زرین فام مربوط به کاشان به روش آنالیز عنصری است. نتایج این پژوهش نشان می دهد ظرفیت های فنی موجود در کشور می تواند در شناخت ماهیت آثار باستانی و ارائه تحلیل های دقیق تر از این آثار، فرصت های جدیدی را در اختیار باستان شناسان کشور قرار دهد.

برای جلوگیری از تخریب و سوزاندن تابلوهای نفیس هنگام جنگ و حوادث اجتماعی در قدیم، روی آنها اثر هنری جدید نقاشی می شده است. برای شناسایی لایه های پنهان تابلوها، استفاده از یک روش عمقی که بتواند طرح های زیرین را مشخص کند مفید است. اشعه ایکس که قابلیت نفوذ در مواد مختلف را دارد می تواند تصویر نهان نقاشی را مشخص کند. قبل از استفاده از آزمون پرتونگاری، ضخیم بودن لایه های نقاشی کارشناسان را به این باور می رساند که نقاشی اصل نبوده و بر روی آن طرحی دیگر کشیده شده است. مسئله مهم در بررسی تابلوهای هنری حفظ آن ها و شناسایی نواحی نقص است. برای این امر تکنیک های مختلف غیرمخرب بکار گرفته می شوند. آزمون پرتونگاری جزئی از آزمون های غیرمخرب است. در پرتونگاری به دلیل نفوذ پرتو ایکس به لایه های زیرین، بدون تخریب و تغییر در نمونه آزمایشی الگوهای نهان و آسیب های عمقی آشکار می شوند. تصاویر حاصل از پرتونگاری به دلیل پراکندگی و تضعیف پرتو در قطعه و نیز اندازه چشمه، عدم وضوح و کیفیت پایینی دارند، به این دلیل شناسایی نواحی عیوب در پرتونگاره ها دشوار است. برای افزایش کنتراست پرتونگاره ها روش های پردازش تصویر می توانند بکار گرفته شوند. در این تحقیق از پرتونگاری برای تشخیص تصاویر پنهان تابلوهای نقاش های موجود در موزه والنسیا، اسپانیا استفاده شده است. همچنین از دو روش هرم گوسی و هرم لاپلاسی برای بهبود کیفیت و کاهش عدم وضوح پرتونگاره ها استفاده شده که دارای پیچیدگی محاسباتی کم و سادگی بالا در پیاده سازی هستند. نتایج نشان می دهند که پرتونگاری روش مؤثری در شناسایی نقاشی های پنهان است با این روش بدون هیچگونه آسیبی به تابلو می توان اطلاعات مهمی در مورد طرح های پنهان آن بدست آورد. همچنین استفاده از الگوریتم های پردازشی هرمی لاپلاسی و گوسین در تصاویر پرتونگاری نیز می تواند در شناسایی بهتر طرح های پنهان کمک کند.

در فرهنگ ها و ملل مختلف، کلاه برای محافظت سر و ایمنی و یا مد مورد استفاده قرار می گیرد. در گذشته کلاه نشان دهنده ملیت و یا پایگاه اجتماعی فرد بوده است. شناسایی پارچه، نحوه طراحی و دوخت کلاه می تواند اطلاعات خوبی در مورد تاریخچه مد در ملل مختلف را در اختیار ما قرار دهد. در این تحقیق پنج کلاه متعلق به خانواده تاویچی از کشور ایتالیا با استفاده از پرتونگاری صنعتی بررسی شده وشناخت چگونگی طراحی و ساخت، ریخت شناسی، ساختار داخلی و نواحی احتمالی آسیب مد نظر بوده است. پرتونگاره ها به دلیل پراکندگی و تضعیف پرتو و عدد اتمی کم مواد سازنده کلاه و ضخامت کم پارچه، وضوح کم و کیفیت پایینی دارند، به این دلیل شناسایی نواحی عیوب در پرتونگاره ها دشوار است. برای بالا بردن وضوح تصاویر از الگوریتم های وردش و سه بعدی سازی استفاده شده است. روش وردش بر اساس حداقل کردن تغییرات است و در از بین بردن نوفه در تصاویر کاربرد دارد. در روش سه بعدی سازی یک تصویر سه بعدی از تصویر دو بعدی بر اساس چگونگی بازتاب نور ساخته می شود. نتایج نشان می دهند که پرتونگاری روش مؤثری در شناسایی ساختار کلاه های قدیمی است و می تواند بدون نیاز به شکافتن کلاه اطلاعات ساختاری و نحوه اتصال اجزای آن را نشان دهد. همچنین تصاویر پردازش شده دارای وضوح بهتری می باشد و می توانند در تشخیص بهتر اجزا و ساختارکمک کند. برای ارزیابی از نظر متخصصین پرتونگاری و مرمت آثار باستانی استفاده شده و آنها موثر بودن روش های پردازشی را در استخراج اطلاعات کارا از پرتونگاره ها تایید کرده اند. همچنین بررسی های خط پروفایل رسم شده روی تصاویر نشان می دهد که تغییرات کنتراست در تصاویر بازسازی شده نسبت به پرتونگاره های اصلی بیشتر شده و اجزای تصاویر واضح تر شده اند.