سعید اشیری

همواره شناخت کردارهای انسانی، موضوعی کلیدی در علوم انسانی و به ویژه در روان شناسی و روان شناسی اجتماعی، بوده است. در پارادایم های مختلف، کردارهای انسانی، معنا، علل و پیامدهای متفاوتی دارند که دوگانه ی رفتار – کُنش از این زمره است. مسئله ی اصلی در این مقاله، بازتعریف جایگاه دوگانه ی رفتار –  کُنش (و به تبع آن، دوگانه ی بازخورد –  بازتاب) است. این مسئله را باید در لایه ای فراتر از سطح نظریه های دانش روان شناسی و در سطح «فلسفه ی روان شناسی» نگریست و روش کلی پاسخ به آن نیز، توجه به رویکردهای مطالعات پارادایمی است. در فرآیند گردآوری از روش کتابخانه ای (و فنّ یادداشت نویسی) و در فرآیند تحلیلی نیز از روش تحلیل محتوای کیفی و با تمرکز بر روش تحلیل مضمونی بهره برداری شده است. فلسفه ی روان شناسی با رهیافت اسلامی را می توان با رویکرد پیشینی و دست کم از پنج منظر طرح و بسط کرد. سه زمینه ی «اختیار، آگاهی و نقش آنها بر کردارهای انسانی»، «مفهوم روان و رابطه ی تن و روان در انسان» و «نقش نگرش و انگیزش انسان در جهان اجتماعی» زمینه ی مفهومی پاسخ به پرسش های این مقاله را فراهم خواهند آورد. در فلسفه ی روان شناسی متعالیه، در برابر دوگانه ی رفتار – کُنش، همواره «انسان با کردار مختارانه»» اصیل است. همچنین در برابر دوگانه ی بازخورد – بازتاب، نمود شئون روان شناختی انسان، بر خلاف بازخورد (در پارادایم اثباتی) و بازتاب (در پارادایم تفسیری)، نمایانگر انسانی مختار در همه ی شئون (یعنی بینش ها، منش ها، کشش ها و کردارها) و در تعامل و همراستا با جهان اجتماعی است. 

عقلانیت، توان و استعدادی انسانی است در خدمت کشف و به کارگیری قواعد و قوانین در جهان اجتماعی و پیامد و نتیجه ی آن تثبیت و پایداری زندگی اجتماعی است و خلاقیت نیز استعداد و توانمندی انسانی است برای تغییر و تحول در جهان اجتماعی. تلقی از فرهنگ و نظریه ی فرهنگی، تعیین کننده ی معنا و نظریه ی تمدنی خواهد بود؛ و هم در نظریه های فرهنگی و هم تعاریف و نظریه ها درباره ی تمدن، دوگان خلاقیت عقلانیت برجسته و مهم بوده است. در پارادایم های مدرن تفاسیر مختلفی از این دوگان طرح شده است. تحلیل این نظریه ها و مهم تر از آن، صورت بندی مفهومی و تحلیلی از این دوگان مبتنی بر اندیشه های پارادایمی و بنیادین در حکمت متعالیه، مسیر و چهارچوب مفهومی نوینی را برای نظریه پردازی در حوزه ی تمدن نوین اسلامی خواهد گشود. در این مقاله، با طرح چکیده ی دیدگاه های حکمت متعالیه درباره ی هستی جامعه و نسبت فرد با جامعه، ساحات اندیشه ی اجتماعی متعالیه، هستی فرهنگ و تمدن، پیدایی و تداوم فرهنگ و تمدن و اصالت رفتار یا کنش انسانی، نهایتاً برآیند نظریه ای درباره ی دوگان خلاقیت و عقلانیت با رهیافت حکمت متعالیه طرح شده است.