مهناز شایسته فر

این نوشتار بر آن است تا میان نقاشی روی سفال دوران سلجوقی و فاطمی خطی تطبیقی ترسیم کرده و از این طریق برخی از مهم ترین خصایص هر یک از این هنرها اشاراتی نماید . می دانیم که اسلام سرزمین های وسیعی را به تصرف خود درآورد . ایران در این میان مرکز شرقی هنر اسلامی و مصور مرکز غربی آن شد . شاید گزافه نگفته باشیم که هنر اسلامی بیش از هر تمدن دیگری مرهون تمدن های ایران و مصر است . از سوی دیگر دوران سلجوقی در ایران و دوران فاطمی در مصر را نیز می توان دوران درخشانی در اعصار اسلامی این تمدن ها به حساب آورد ...

مکتب نگارگری بغداد، از ابتدای حکومت خلفای عباسی به عنوان یکی از قدیمی ترین مکاتب نگارگری اسلامی به مصور سازی کتبی با موضوعهای علمی و فنی پرداخته است، چرا که در ابتدا به جهت منع مذهبی تصویرنگاری در این دوران، هنرمندان از کشیدن تصاویر انسانی خودداری می کردند. این مکتب در دوره های بعد که شهر بغداد تحت حاکمیت سلسله های مختلف قرار گرفت، شکل و سمت و سویی دیگر پیدا کرد. در دوران آل جلایر و حکومت عثمانی، هنرمندان به ترتیب به مصور کردن نسخه های ادبی، مثل دیوان خواجوی کرمانی در دوره آل جلایر و نسخه های عرفانی و مذهبی روی آوردند. در مکتب بغداد عثمانی شاهد مصور سازی کتبی با مضامین شیعی تحت تاثیر هنرمندان و حامیان هستیم که در آنها چهره پیامبر(ص)، حضرت علی(ع) و اهل بیت رسول به تصویر کشیده شده است. در این مقاله سعی بر آن است، با توجه به روند و سیر تحول و کتب مکتب بغداد از ابتدا تا دوره عثمانی و آشنایی با کتب مذهبی مصور شده در این دوران به بررسی نگاره هایی از نسخه های سیر النبی، حدیقه الشهداء، نفحات الانس، مقتل آل الرسول و ثواقب مناقب در زمان حکومت عثمانی خواهیم پرداخت. جهت رسیدن به اهداف مقاله سئوالاتی مدنظر بوده است: 1- مضامین شیعی در نگاره های نسخه های مصور بغداد کدام است؟2- در کدام یک از دوره های مکتب بغداد نگارگران از مضامین شیعی استفاده بیشتری برده اند؟نسخ مصور مکتب نگارگری بغداد با مضامین شیعی، دارای چه ویژگیهایی تصویری و هنری هستند؟ کلیدواژگان: نگارگری مکتب بغداد ، مکتب بغداد آل جلایر ، مکتب بغداد عثمانی ، مضامین شیعی

بشر از ابتدا به دنبال یافتن راه هایی جهت انتقال مفاهیم گسترده اجتماعی، فرهنگی، قومی و مذهبی خود به دیگران بوده است. یکی از بهترین راه ها و مسیرها، بویژه در انتقال مفاهیم مذهبی، نوشتن در کنار تصاویر و یا آراستن آن ها می باشد. در نتیجه هنر کتابت و کتاب آرایی مذهبی، از پیش از اسلام اعتبار و اهمیت ویژه ای در نزد همگان داشت. این جایگاه و اهمیت پس از ورود اسلام به ایران، در کتابت و کتاب آرایی صفحات قرآن، باقی ماند. از جمله هنرهای مورد توجه دوره تیموری، کتابت قرآن کریم بود. در نتیجه کتابت و خوشنویسی از جمله هنرهای باارزش به حساب می آمد، چه در این دوره، عروس خطوط ایرانی، نستعلیق توسط میرعلی تبریزی، ابداع شد و بسیاری از خوشنویسان این زمان، تبحر بسیاری در نوشتن انواع خطوط از جمله اقلام سته داشتند. خطوط نسخ، ثلث، توقیع و رقاع و در مواردی نستعلیق جهت ترجمه آیات و کوفی در سرسوره ها، در کتابت قرآن های خطی مورد استفاده بود. وجود نسخه های ارزشمند و نفیس قرآنی شمار قابل توجه از هنرمندان این زمان، به خصوص شاهزادگان و حاکمان تیموری چون بایسنقر میرزا و ابراهیم سلطان، توجه بسیاری از محققان را به هنر کتاب آرایی دوران تیموری جلب کرده است. از این روی در این مقاله تا کوشش می شود پس از بررسی شاخصه های هنر کتاب آرایی تیموریان، با در نظر گرفتن مشکلات دسترسی به نسخ قرآنی، نسخ خطی نفیس قرآنی تیموری در مجموعه های داخل و خارج، اعم از کتابخانه ها و موزه ها مورد بررسی قرار می گیرد. اهداف: 1- شناسایی قرآن های تیموری موزه ها و مجموعه های داخلی و خارجی2- بررسی کتابت، تذهیب و ویژگیهای شاخص قرآن های تیموریسئوالات: 1- شمار قرآن های خطی مجموعه های داخلی و خارج دوران تیموری کدام است؟2- ویژگی های شاخص هنر کتاب آرایی و کتابت قرآن دوران تیموری چیست؟ کلیدواژگان: قرآن های تیموری ، تذهیب ، خطوط و خوشنویسان قرآنی ، مجموعه های داخلی و خارجی

از زمان های قدیم، نوشته های خطی تنها وسیله تزئینی شمرده می شد و از تصاویر خبری نبود و از آنها به عنوان منابع تاریخی قدیمی استفاده می گردید. با آمدن اسلام، قرآن که حامل سخنان خداوندی می‌باشد به عنوان موضوعی ارزشمند و با مفاهیم عالی به استخدام هنرمندان خطاط و کتیبه نگار در آمد و هنرمندان با استفاده از هنر خط به تزئین اماکن مقدسی چون مسجد، امامزاده، خانقاه و مدارس مذهبی پرداختند. هنرمندان مسلمان نه تنها از قرآن برای تزئین اماکن مقدسه استفاده می نمودند، بلکه از آیات ملکوتی قرآن برای تزئین اشیاء روزمره و ظروفی چون بشقاب، کاسه، چراغها و پایه شمعدان های ساخته شده از فلز، مرمر، سنگ و چوب و هم چنین پارچه، استفاده کردند. صرف نظر از جنبه زیبایی و تزئینی، این خط ها حضور خداوند را در هر جا از جمله مسجد، مدرسه، خانقاه، امامزاده برای مسلمانان تداعی می کرده است و حتی مسلمانان خداوند را هنگام خوردن و آشامیدن ستایش می کنند زیرا بشقاب ها و کاسه های شان با کلمات خداوندی تزئین شده است. بنابراین هنرمند مسلمان همیشه سعی داشته است با استفاده از این خطوط حضور خداوند، ایمان به وجود او، انعکاسات معنوی سخنان اولیای خدا و ادعیه را در همه جا برای مسلمانان تداعی کند. به طور کلّی هنرمندان مسلمان همواره کوشیده اند تا آثارشان از نظر شکل، تزئینات و رنگ بیشترین همگامی و تفاهیم را با نیازهای روحی و جسمی انسان داشته و از این طریق محلی آرام، دلپذیر و زیبا را برای انسان ها فراهم آورند و چنین است که مسلمانان وقتی پا به درون مسجد یا اماکن مقدسه می گذارند کلمات خداوندی نوشته شده بر در و دیوار مسجد آنها را به عبادت خداوند دعوت می‌کند و در حقیقت این کلمات و آیات خداوندی حضور خداوند را که با پدیدار شدن لطافت و زیبایی روح به دست می‌آید تداعی می کنند. در این مقاله این موضوع و سه شعبه مهم کتیبه های مذهبی شامل: 1. کتیبه های قرآنی 2. کتیبه ها با مضامین دعا 3. کتیبه ها با مضامین حدیث در زمان تیموریان و صفویان بررسی شده است.

سرزمین ایران در دوره اسلامی شاهد افت و خیزهای بسیاری در زمینههای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و هنری بوده است. اما در تمامی ادوار تاریخی، هنر ایران، در جستجوی نیروهای آسمانی بوده و کوشیده تا با وسایلی که دارد با این نیرو ارتباط برقرار سازد و از قدیمترین زمان، اگر چه هنر امری عادی و معمولی بود، اما ایرانیان برای زیبایی، مقامی بلند قائل بودند. هنر ایرانی بر تزیین مبتنی است. این تزیینات که گاهی نشان دهنده عادات و عقاید دینی بوده، میتوانسته عمیقترین تاثیر را در انسان و محیط زندگی او بهوجود آورد. با روی کار آمدن سلاجقه در مشرق ایران، دوران درخشان فلزکاری اسلامی آغاز گردید. آثار باقیمانده از این دوره نشاندهندهی اوج درخشش هنر فلزکاری در ایران است که نشانهها و نقوش این آثار در دنیای معاصر میتواند پر از ناگفتهها و پیامهای معنوی و اجتماعی باشد. در این پژوهش سعی شده با بهرهگیری از نقوش انتزاعی شده فلزکاری دوره ی سلجوقی و انتقال این نقوش به محیطهای زندگی اجتماعی، مردم را نسبت به فرهنگ، هنر، تمدن و هویت خویش آشنا نموده تا در کنار بهرهگیری از این موارد، آرامش و زیبایی هرچه بیشتر را در فضاهای شهری، ایجاد نماید. فضاهای سبز اماکنی است که افراد را برای لحظاتی به آسایش جسم و روح فرا می خواند و از آنجایی که در این اماکن، انسان به آرامش و آسایش روحی و جسمی مورد نیاز دست مییابد، لذا کار بر روی این محیطهای سبز، بیش از پیش نیازمند دقت و توجه است. فضاهای سبزی که عامهی مردم از آنها استفاده میکنند امکانات خاص خود را در حوزهی مبلمان شهری میطلبد. وجود نیمکت، سطل زباله و روشنایی از بدیهیترین عناصر مورد نیاز در فضاهای سبز شهری است. استفاده از منابع فرهنگی- هنری غنی ایرانی- اسلامی در گونه های مختلف هنر اسلامی بهصورت بدیع و نو، می تواند در هماهنگ نمودن این غنای فرهنگی- هنری با نوآوری، ابداعات و ابتکارات امروزی جهت کاربرد در تزیین بناها و مبلمان شهری و سایر اقسام هنر، در جهت رفع نیازهای روحی، بصری و اقتصادی فردی و اجتماعی تاثیر به سزایی داشته باشد. در این بررسی، از نقوش و طرح های به کار رفته در فلزکاری دوره ی سلجوقی، برای آراستن مبلمان فضای سبز، استفاده شده که از این طریق با ارائه راه و روشی تازه، در آراستن فضاهای شهری، می توان هویت اصیل ایرانی- اسلامی را در اینگونه فضاها، احیاء نمود. در این مقاله، گامی نو در جهت به کارگیری آرایه ها و عناصر سنتی ایران، در زندگی امروزی و مدرن شهری برداشته شده، تا زمینه ساز فعالیت ها و پژوهش های آتی در این حوزه باشد. فرضیات: آرایه ها و عناصر تزیینی اسلامی- ایرانی دارای معنی و مفهوم هستند. مبلمان فضای سبز شهری از نظر فرم و معنا تاثیر مستقیمی در ترویج فرهنگ اسلامی و هویت بخشی به فضای شهری دارند. اهداف: ترویج فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی از طریق انعکاس مفاهیم ملیتی- مذهبی در تزیین مبلمان فضای سبز شهری. استفاده از عناصر فرهنگی و هنری در گونه های مبلمان فضای سبز شهری از طریق پردازش و طراحی. دستیابی به شهری با هویت و ظاهری اسلامی. روش تحقیق: تاریخی، تحلیلی، توصیفی و تطبیقی. روش گردآوری اطلاعات: کتابخانه ای و میدانی.

هنر کتاب آرایی به مجموعه هنرهایی اطلاق می‌شود که در ساخت ، تزیین و تهیه ی نسخ خطی به کار می‌روند . این هنر در جهان سابقه‌ای دیرینه دارد . در هر برهه ی زمانی از تاریخ ، هنر کتاب آرایی به گونه‌ای تحت تاثیر منع و تاییدات دینی و آیینی قرار گرفته است . هنر کتاب آرایی در دوره ایلخانی شاهد تحولات و تغییرات بسیاری بوده است . و به عنوان ، دوره ی تاثیر گذاری در روند تزیینات کتب و نسخه برداری آنها محسوب می شود و نقطه ی عطفی برای شروع و پیشرفت تذهیب به شیوه ی ایرانی می‌باشد ...

هنر نقاشی با راه یافتن به زندگی مسلمانان همه جوانب آن را در بر گرفت و محدود به یک بخش نماند. هنر نگارگری به تدریج توانست راه خود را به سوی والاترین و بالاترین جایگاه در زندگی اسلامی بگشاید و به تصویر کردن حوادث زندگی پیامبران و به ویژه پیامبر اسلام دست یا زد.همچنین، بهانه ای یافت تا به باز نمایی همه احساسات و عواطفی که در سینه های نگارگران موج می زد، بپردازد و باز نمایی این عواطف از طریق تصویر را کاری شایسته و بایسته دانست.نگارگری اسلامی پس از برداشتن گام های لرزان نخستین، سرانجام جای خود را استوار نمود و جایگاه شایسته خود را کم و بیش در میان هنرهای دوره ایلخانی پیدا کرد و گنجینه گرانبهایی از تصاویر در موضوع های گوناگون را فراهم آورد؛ چرا که در آمدن مغولان ایلخانی به آئین اسلام و کوشش آنها برای جلوه دادن دولت مغول به عنوان ادامه دولت اسلام مستلزم این بود که عرصه را برای فعالیت های مسلمانان و از جمله هنرمندان مسلمان باز بگذارند. تاسیس مرکزی به نام ربع رشیدی در تبریز توسط یکی از وزرای این حکومت گواهی بر این مطلب است. ربع رشیدی مرکزی فرهنگی - هنری بود که هنرمندان از جمله نگارگران را گرد هم آورده و از فعالیت های آنان حمایت می کرد. هنر نگارگری دوره ایلخانی نیز در این مرکز رشد و گرایش یافت. نسخ خطی بسیاری در ربع رشیدی تالیف، کتابت و یا مصور شدند. آثار الباقیه بیرونی یکی از این نسخ است. موضوع این نسخه تاریخ و نجوم است و جزو اولین نسخی است که تصاویری از پیامبران در آن دیده می شود. از این کتاب چند نسخه در کتابخانه های جهان موجود است. یکی از نسخه های این کتاب در کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری در ایران نگه داری می شود. این نسخه در سال 1057 کتابت شده و دارای 164 صفحه و 26 تصویر است. هدف این مقاله، معرفی این نسخه و بررسی تکنیکی و محتوایی تصاویری از آن است. سوالاتی که این مقاله در پی پاسخ دادن به آنهاست به شرح ذیل می باشد:ویژگی های نسخه آثارالباقیه ی موجود در کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری کدام است؟ این نسخه تحت چه شرایطی مصور شده است؟تکنیک های به کار رفته در نگاره های آثار الباقیه کدامند؟ محتوای نگاره های این نسخه را چه مضامینی تشکیل می دهند؟روش گرد آوری مطالب در این مقاله روش اسنادی و کتابخانه ای است و تنظیم مطالب به شیوه توصیفی_ تحلیلی صورت گرفتهاست.

از آنجایی که ادبیات در شکل گیری فرهنگ اسلامی ایران نقش اصلی و عمده داشته است، با نگاهی به جایگاه ادبیات در هنرهای سنتی میتوان به نحوی به ارتباط این هنرها با ویژگیهای فرهنگی پی برد. ادبیات ایران به ویژه شعر فارسی علاه بر ویژگی روایی بودنش، همواره وسیلهای برای مفاهیم حکمی و عرفانی بوده است. تاثیر مستقیم شعر و ادبیات فارسی بر نگارگری به عنوان یکی از هنرهای اصیل ایرانی، در تمام ادوار تاریخی و به ویژه در اوج درخشش این هنر در دورهی صفوی دیده میشود. در این دوره چون دورههای پیش از آن، نگارگری علاوه بر ترسیم وقایع داستانها و توضیح متون منظوم، رسالت نشان دادن اسرار منعقد در اشعار و متون را با استفاده از نمادها بر عهده داشته است. در دورهی صفویه چندین نسخهی ادبی منظوم به دستور پادشاهان صفوی مصور گردیده است. در این میان خمسهی شاه تهماسبی که از آثار نفیس و نادر دورهی حاکمیت شاه تهماسب است، از ارزش هنری بالایی برخوردار است. این نسخه نگارههایی بسیار زیبا و با شکوه دارد که سبک مکتب تبریز به کار رفته در آنها به خوبی توانسته است خیال انگیزی شعر نظامی را به نمایش بگذارد. این نسخه به خط محمود نیشابوری و دارای 14 نگاره است و در تدوین آن مهمترین هنرمندان دوران، از جمله سلطان محمد و آقا میرک، میرزا علی تبریزی و میر سید علی نقش داشتهاند. این نسخهی نفیس و ارزشمند هم اکنون در موزهی بریتانیا نگهداری میشود.این مقاله که موضوع آن بررسی تاثیر شعر به عنوان کلامی مخیل و شوراننده1 با تمرکز بر نسخهی «خمسه شاه تهماسبی» است، اهداف زیر را دنبال میکند: -1دستیابی به مضامین و ساختار شعر نظامی-2شناخت تاثیر گذاری شعر نظامی بر خلاقیت و نبوغ هنرمند در تصویر آرایی خمسهی نظامیسؤالاتی که در این مقاله پاسخ داده می شود: -1رابطهی ادبیات و نگارگری در زمان صفویه چگونه است؟-2ویژگیهای بصری و مضمونی نگارههای خمسهی شاه تهماسبی کدامند؟-3این عناصر بصری و مضمونی به چه میزان متاثر و برگرفته از شعر نظامی است؟-4آیا نگارههای خمسهی شاه تهماسبی صرفاً روایتگر شعر نظامیاند یا اسرار نهفته در آن و خلاقیت هنرمند را نیز به نمایش می گذارند؟روش گرد آوری مطالب، از طریق اسناد و مدارک و روش تنظیم مقاله به شیوهی توصیفی- تحلیلی انجام پذیرفته است.

هنر در حیطه فرهنگ و محیط اجتماعی، زاییده اندیشه است که در این میان، هنر قالی بافی نیز بدین سان از تمایلات فکری و فرهنگی تاثیر می پذیرد. برخی هنرها مانند قالی بافی، با پیشینه ی دراز، اعصار و قرون متمادی را پشت سر نهاده، همچنان در عرصه زندگی نقش آفرینی می کنند. این هنرها از انواع رویکردها و اندیشه های مختلف در هر زمان بهره گرفته و با تاثیرپذیری از آیین ها و فرهنگ های جوامع به تکامل و غنای هنری رسیده اند. در این میان، قالی بافی از برجسته ترین نمادهای ملی، تاریخی و شاخص ترین عنصر هویت ایرانی محسوب می شود که آزمون زمان را پشت سر نهاده و هنرمندانه ترین و ماهرانه ترین طرح ها را که حاصل تلاش، اندیشه و ذوق هنرمندان ایرانی بوده را بر خود دیده است. از جمله ادواری که در آن به این هنر، بهایی دو چندان داده شد و طرح های ملی و باستانی به همراه نقوش اساطیری، زمینه قالی را مزین نمود، دوران حکومت صفویان است. در دوران صفوی هنر قالی بافی و تکنیک و تزیین این حوزه غنایی، بیش از پیش رونق یافت. شاهان صفوی که بعضاً خود هنرمند بودند، سعی زیادی در رشد و شکوفایی هنر و از جمله نساجی و هنرهای وابسته به آن داشتند و این امر را به عنوان مکمل فرایند تقویت قدرت و نفوذ خود در داخل و خارج مورد توجه قرار دادند. در این دوره، هنر و مذهب هماهنگ و هم رشد بوده و هر دو به سمت تعالی در حرکت بودند، کمااینکه هنر قالی بافی این دوران، نشات گرفته از باورهایی است که ریشه یابی آن ها، در دوران ملیت و مذهب ایرانی قابل پیگیری است. در این مقاله، نمادهایی چون اسلیمی و ختایی، نماد ترنج و لچک، باغ فردوس، درخت زندگی، نماد گرفت و گیر (شیر و گاو)، سیمرغ، طاووس، اژدها، نماد گُل به همراه تاویل ها و ریشه یابی فرهنگی آن در دوره صفویه مورد بررسی قرار گرفته و نمونه هایی از زیباترین قالی های دوران صفویه که در موزه هنرهای دستی وین، باکو، ویکتوریا و آلبرت، پولدی پتسولی میلان، مجموعه مک مولان، هنرهای تزیینی وین، هنرهای زیبا و هنرهای زیبای بوستون نگه داری می شود، شرح داده خواهد شد. اهداف مدنظر این مقاله به شرح زیر می باشد: - شناخت علایم و عناصر هویت ملی و مذهبی تفکر صفویه در قالی های این دوران. - شناسایی نوع کاربرد عناصر هویتی و مذهبی صفویه در قالی ها. در این مقاله به سوالات زیر پاسخ داده می شود: - آیا تفکرات ملیتی و مذهبی صفویه در نوع نقوش قالی های این زمان تاثیر گذارده است؟ - آیا ویژگی قالی های صفویه برگرفته از نوع کاربرد نمادین نقوش قالی های این دوران بوده است؟ روش تحقیق تاریخی، تحلیلی و توصیفی و انتخاب مطالب به شیوه کتابخانه ای است. کلیدواژگان: قالی بافی صفویه ، نقش و طرح ، مفاهیم ملیتی ، مذهبی ، هویت

قالی و هنر قالی بافی اهمیت و ارزش به سزایی در زندگی انسان دارد . تاریخ با نشان دادن قدمت استفاده از آن گواه این امر است . قالی علاوه بر زیر انداز کاربرد زینتی نیز داشته است . پس از اسلام در ایران ، هنر قالی بافی رواج و شکوفایی بیشتری یافت و در پناه حمایت حکومت های اسلامی از نمادها ، عناصر و مضامین مذهبی در تزیین آن یا برای انتقال پیامی خاص استفاده شد . از جمله عناصر اسلامی که در طراحی قالی به کار رفته ، خط نگاره ها هستند . استفاده ی فرمی از خطوط چون کوفی و معقلی در تزیین و به کار بردن خطوط برای انتقال آیات و قرآن و یا اسماء الهی از جمله موارد استفاده از خط نگاره در بافت قالی می باشد ...