علی اکبر شاملی

با پیشرفت تکنولوژی و گسترش فضای مجازی، آسیب های جدیدی دامن گیر کاربران اینترنت گشته است. این آسیب ها بر روی زندگی فردی و جمعی افراد تأثیر می گذارد. در بُعد فردی آسیب های جسمانی و روان شناختی وجود دارد. آسیب های روان شناختی مورد بحث در این مقاله، افراط در استفاده از اینترنت، انزوای اجتماعی و تحلیل توان عقل است. اگر فرض کنیم کاربران از اینترنت به صورت کاملاً اخلاقی استفاده می کنند و هیچ گونه رفتار غیراخلاقی مثل هرزه نگاری، هرزه بینی، ارتباط صمیمی و خارج از شرع و اخلاق با غیرهمجنس و .... انجام نمی دهند باز این سؤال مطرح است که استفاده از فضای مجازی چه آسیب هایی برای فرد داشته و نظر اخلاق اسلامی در مورد هر یک از آسیب ها چیست؟ در این مقاله به این مسائل از منظر اخلاق اسلامی پرداخته می شود. این تحقیق یک تحقیق کاربردی است و روش تحقیق اسنادی است که از گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و تحلیل اطلاعات با رویکرد توصیفی، تحلیلی- تجویزی صورت می پذیرد.

یکی از مهم ترین مسائل معرفت شناختی حوزه فلسفه اخلاق، مسئله توجیه گزاره های اخلاقی است. در باب توجیه گزاره های اخلاقی، نظریات متفاوتی از منظر فیلسوفان اخلاق ارائه شده است. از میان این نظریات، دو نظریه وجدان گرایی و شهودگرایی به صورت ظاهری بیشترین شباهت را به هم دارند. وجدان گرایان اخلاقی معتقدند: برای انجام امور اخلاقی نیاز به تفکر منطقی نیست؛ بلکه وجدان به تنهایی انسان ها را به اعمال اخلاقی دعوت می کند. از سوی دیگر، شهودگرایان نیز چنین ادعایی را با بیان دیگری مطرح می کنند. این دو نظریه، با تمام شباهت هایی که به هم دارند، به علت اختلاف در معناشناسی، اختلافاتی در معرفت شناسی گزاره های اخلاقی دارند. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی، نظریات ژان ژاک روسو سردمدار وجدان گرایی و جی ای مور سردمدار شهودگرایی را بررسی کرده و به نقد آن پرداخته است. حاصل این پژوهش این است که نظریات وجدان گرایی روسو و شهودگرایی مور در مسئله توجیه گزاره های اخلاقی، از سه منظر با یکدیگر اختلاف دارند. ابتدا آنکه اگرچه هر دو فیلسوف به عنوان درون گرایان معروف اند، روسو وجدان را یک حس درونی معرفی می کند، ولی مور شهود را مشاهده عقلانی می داند و تأکید دارد که شهود، حسی نیست. افزون براین، شهود و وجدان در دائمی بودن یا نبودن و طبیعی بودن یا نبودن، اختلافاتی نیز دارند.

ورود شبکه های اجتماعی سایبری، به ویژه، شبکه های اجتماعی بر پایه موبایل؛ همچون واتس آپ، با آسیب هایی همراه بوده که یکی از این آسیب ها، تهدید حریم خصوصی کاربران است. در این گونه شبکه ها، حریم خصوصی کاربر، از سه جهت، یعنی: در مقابلِ کاربران دیگر، در مقابل گردانندگان این شبکه ها و در برابر دولت ها در معرض تهدید قرار می گیرد. این مقاله، به روش تحلیلی توصیفی، و با استناد به متون اصیل دینی، ضمن استخراج اصول اخلاقیِ مرتبط با «حریم خصوصی»، مانند: استیذان، ستاریت، رازداری، عدم تجسس، اصل انعکاس و همچنین پرهیز از ظلم، پرهیز از سرقت، پرهیز از آزار دیگران، این اصول را نسبت به اطلاعات مکنون در فضای مجازی جاری دانسته و نتیجه می گیرد: دولت ها در مواجهه با دو اصل اخلاقی، یعنی؛ حفظ امنیت کاربران و حفظ حریم خصوصی آنان- تا جایی که امکان دارد- باید با ترویج اصول اخلاقی و تاسیس شبکه های ملی، زمینه های حفظ حریم خصوصی شهروندان را تامین نموده و از بهره گیری از اطلاعات کاربران برعلیه خودشان، پرهیز کنند.

امروزه استفاده از اینترنت جزء جدانشدنی زندگی انسان ها گشته است. از اینترنت در مدرسه ها، دانشگاه ها، بانک ها، امور تجاری، ارتباط های اجتماعی و... استفاده می شود. با همه فوایدی که اینترنت برای پیشبرد زندگی اجتماعی به همراه دارد، آسیب هایی را نیز به دنبال داشته که یکی از این آسیب ها، استفاده بیش ازحد از این فناوری بوده که از آن به اعتیاد اینترنتی تعبیر می شود. تاکنون پژوهش های زیادی درباره علل و زمینه های ایجاد اعتیاد اینترنتی انجام شده و آسیب های اخلاقی مانند اعتیاد به هرزه نگاری برای آن برشمرده شده است. مسئله این پژوهش آن است که اگر فرض کنیم کاربر از اینترنت به صورت کاملاً اخلاقی استفاده کند و هیچ گونه رفتار غیراخلاقی مثل هرزه نگاری، هرزه بینی، ارتباط صمیمی و خارج از شرع و اخلاق با غیر هم جنس و ... انجام ندهد، آیا استفاده افراطی از اینترنت به لحاظ اخلاقی مجاز است؟ آیا استفاده بیش ازحد از اینترنت آسیب های اخلاقی به بار نمی آورد؟ در این مقاله به بررسی این مسائل از منظر اخلاق اسلامی پرداخته می شود.

فراگیر شدن شبکه های اجتماعی و دسترسی آسان به آن ها موجب بروز  آسیب های زیادی در  نهاد خانواده شده است. برخی از این آسیب ها مستقیماً بر  فرزندان تأثیر می گذارند که از آن جمله می توان به کلاه برداری، هک، ارتباط با افراد ناسالم، ارتباط با جنس مخالف و... اشاره کرد. خانواده ها وظیفه دارند در حد امکان با دور نگه داشتن فرزندان خود از این آسیب ها، امنیت آنان را فراهم کنند، گاهی این وظیفه، سرپرستان را ملزم می کند اطلاعات و ارتباطات فرزندان خود را بدون اجازه آن ها رصد کنند. البته این نوع نظارت، نقض حریم خصوصی فرزندان است. رعایت مرزبندی حریم خصوصی از یک سو و حفظ امنیت و آرامش خانواده ازسوی دیگر، موجب شده تا میان این دو وظیفه، یعنی حفظ امنیت خانواده و نقض نکردن حریم خصوصی، تعارض ایجاد شود. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی و با رجوع  به منابع اصیل اسلامی، در پی پاسخ به این سؤال است که اصل اهم نسبت به مهم در این مسئله کدام است و وظیفه خانواده چیست؟ درنهایت، با تمسّک به تقدّم امر دارای مصلحت بیشتر و با توجه به اینکه حفظ امنیت فرزندان و خانواده با اهداف اخلاقی و حفظ آبروی افراد مطابقت بیشتری دارد،  حفظ امنیت خانواده، اصل اهم شناخته شد.

مأموران امنیتی و خانواده ها در ارتباط با کاربران شبکه های اجتماعی سایبری، با دو اصل اخلاقی «حفظ حریم خصوصی» و «حفظ امنیت» مواجه اند؛ این دو اصل، در مواردی، با یکدیگر در تزاحم قرار می گیرند و مأموران امنیتی و سرپرستان خانواده نمی توانند هر دوی آن ها را رعایت کنند و به ناچار باید برای ترجیح سیاستگذاری کرد. حال پرسش این است که در چنین مواردی چه باید کرد: آیا به هیچ یک عمل نکنند و هر دو را کنار بگذارند یا یکی را فدای دیگری کنند؟ در این صورت کدام یک را باید فدای دیگری کرد؟ آیا می توان در تمام موارد یکی را بر دیگری مقدم داشت و یا اینکه برحسب موارد و با توجه به پیامدهای مراعات آن ها باید تصمیم گرفت. برای حل تزاحم اخلاقی، چهار راهکار وجود دارد: جمع میان دو اصل، دفع هر دو، ترجیح یک طرف و تخییر. این مقاله با پذیرش اصل ترجیح و با تبیین مراحل آن، یعنی؛ محاسبه مصالح، تطبیق با اهداف اخلاقی و تقدم امر دارای اهمیت بیشتر، حفظ امنیت کاربران را امری اَهَم معرفی می کند. در پایان، با ترجیح حفظ امنیت کاربران نسبت به حفظ حریم خصوصی، شرط هتک حریم خصوصی کاربران را از منظر اخلاقی بررسی می کند.

ورود، فراگیری و دردسترس بودنِ شبکه های اجتماعی موجب بروز آسیب های متعددی به نوجوانان و جوانان و سبب بروز مشکلاتی در عرصه خانواده شده است. ین آسیب ها مستقیم بر نوجوانان و جوانان تأثیر می گذارند که از آن جمله می توان به کلاه برداری، هک، ارتباط با افراد ناسالم و ارتباط با جنس مخالف اشاره کرد. خانواده محلی امن برای تمام اعضاست که وظیفه دارد آسیب های شبکه های اجتماعی را به حداقل برساند. در موارد بسیاری، حفظ فرزندان از خطرات احتمالیِ این شبکه ها با رصد و کنترل آنان امکان پذیر است و این رصد و کنترلِ بدون اجازه، از مصادیق نقض حریم خصوصی فرزندان به شمار می رود. تفکر در مورد مرزبندیِ حریم خصوصی از یک سو و حفظ امنیت و آرامش خانواده ازسوی دیگر موجب شده است تا تعارضی میان این دو وظیفه یعنی حفظ امنیت و عدم نقض حریم خصوصی ایجاد شود. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی و با رجوع به منابع اصیل اسلامی در پی پاسخ به این پرسش است که آیا خانواده می تواند برای حفظ امنیت خود به سیستم کاربران نفوذ و اطلاعات و ارتباطات آن ها را رصد کند یا خیر؟ مقاله حاضر این یافته را به دنبال داشت که به علت مصالح بیشتر (مصلحت اخروی و تعداد افراد)، مطابقت با اهدافِ اخلاقی و حفظ آبروی افراد، حفظ امنیت خانواده و خود کاربر اصل اخلاقی اَهَم است.