کامل منیری

امنیت و شیوه دستیابی به آن یکی از مهمترین موضوعاتی است که در سراسر تاریخ جامعه بشری ذهن و عملکرد بشر را به خود مشغول داشته است. پیچیدگی تهدیدات و تسری آن به تمام لایه های اجتماعی و اقتصادی، سیاسی و حتی فرهنگی کشورهای جهان در قرن بیست و یکم آنها را به سمت سازوکارهای مختلفی برای تأمین امنیت ملی سوق داده است. یکی از مهمترین عواملی مؤثر در این روند، تحول ساختاری ارتش ها به منظور رفع ناکارآمدی های ارتش های نظام وظیفه ای می باشد. بنابراین همگام شدن نظام دفاعی و نظامی جمهوری اسلامی ایران با الگوهای غالب در نظام بین الملل و تدوین سناریوهای ارتش حرفه ای در ج.ا.ا به عنوان محور پژوهش، دغدغه اصلی محقق می باشد. برای تبیین علمی موضوع این سؤال کلی مطرح می شود که تحول نظام دفاعی و نظامی جمهوری اسلامی ایران از ارتش وظیفه ای به ارتش حرفه ای چگونه امکان پذیر است و سناریوهای ممکن برای تحول از ارتش وظیفه ای به ارتش حرفه ای کدامند. برای پاسخ به این سؤالات روش پژوهش ترکیبی مبنای این مطالعه قرار گرفت، که در آن از رویکرهای اکتشافی برای تدوین نظریه ها و گونه شناسی پژوهش ها استفاده می شود. گردآوری اطلاعات با روش کتابخانه ای و روش میدانی بوده و از منابع موجود در کتابخانه ها، اطلاعات آماری رسمی و معتبر بین المللی و کاوش در سایت های اینترنتی اطلاعات مورد نیاز گردآوری شده است. جامعه مورد مطالعه، پژوهش گران و متخصصین حوزه های دفاعی- نظامی می باشد. این پژوهش با هدف تبیین مکانیزم گذار از ارتش وظیفه ای به ارتش حرفه ای تدوین شده است و مهمترین نتیجه تبیین چهار سناریو در بازه زمانی1400 تا 1420 در ارتباط با فرآیند اجرایی ارتش وظیفه ای به ارتش حرفه ای است.

آب وهوا یکی از مهم ترین عوامل جغرافیایی تأثیرگذار بر امور دفاعی و نظامی است. یکی از دغدغه های فرماندهان صحنه عملیات های رزمی برای برنامه ریزی درازمدت آینده، آگاهی از تقویم اقلیم نظامی مناطق مختلف می باشد. منطقه جنوب شرق کشور به علت شرایط اقلیمی خاص مانند وقوع بادهای 120 روزه سیستان همراه با گردوخاک و محدودیت دید و نیز تأثیر توده هوای موسمی در فصل تابستان در برنامه ریزی های نظامی حائز اهمیت است. در این پژوهش به منظور آمایش اقلیم دفاعی منطقه جنوب شرق کشور، هفت ایستگاه که دارای دوره آماری بالای 30 سال بودند، انتخاب گردیده و داده های اقلیمی مربوط به پارامترهای مختلف از سازمان هواشناسی دریافت گردید. در ادامه بعد از مشخص کردن اهمیت هر یک از پارامترهای اقلیمی، وضعیت منطقه از لحاظ میزان مطلوبیت شرایط اقلیمی برای انجام عملیات های مختلف نظامی در زمان حال و نیز در افق چشم انداز 1420 مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج و سناریوهای حاصل از پژوهش نشان داد که کمترین مطلوبیت برای عملیات های نظامی در سطح منطقه مربوط به ماه های تیر و مرداد خواهد بود، در بین ایستگاه های مورد مطالعه نیز، کمترین مطلوبیت اقلیم نظامی مربوط به منطقه زابل و زهک می باشد. همچنین بیشترین مطلوبیت اقلیم نظامی در سطح منطقه مربوط به ماههای آبان، مهر و اسفند می باشد و در بین ایستگاه های استان نیز ایستگاه های چابهار و سراوان در این ماه ها از مطلوبیت اقلیم دفاعی بیشتری نسبت به بقیه برخوردار می باشند. در نهایت به منظور پیش بینی شرایط اقلیمی در زمان آینده، دو سناریو تحت عنوان "اقلیم نظامی سخت" و "دستکاری روند طبیعی اقلیم" مطرح گردید.

 دو موضوع نظامی گری و نظامی سازی در سال های اخیر به طور کلی جایگاه برجسته ای در جغرافیا و علوم اجتماعی کسب کرده اند. این مقاله با مرور و بررسی اجمالی برخی از بهره بخشی های مهم به مطالعه جنگ، صلح، نظامی گری و نظامی سازی آغاز می شود. متعاقبا سه جریان عمده در پیشینه پژوهشی مربوط به جغرافیا و حوز ه های مربوطه مورد بحث قرار می گیرند، که عبارتند از پیشینه های پژوهشی مربوط به نظریه مکان سلطه فرهنگی و محتوای ایدئولوژیک نظامی گری. روابط متقابل میان این پیشینه های پژوهشی متفاوت نیز در طول مقاله مورد بررسی قرار گرفته اند. به طور خلاصه، معتقدیم که ایدئولوژی نظامی گری به بهترین نحو به عنوان شکلی از سلطه فرهنگی یا ایدئولوژیک که تولید آن به ساخت اجتماعی مکان وابسته است، مفهوم سازی می شود. برای تحلیل فرآیندهای متقابل نظامی سازی و ساخت مکان معتقدیم باید در این حوزه پژوهش های مستقل نظامی گری و نظامی سازی انجام شود و به این منظور و چارچوبی مقایسه ای و مکان- محور برای آن ارائه می کنیم. 

سیستان و بلوچستان بزرگ در طول تاریخ طولانی خود همواره نقش ژئوپلیتیکی برای حکومت مرکزی ایران داشته است. بازی بزرگ ژئوپلیتیکی سده نوزدهم میلادی بریتانیا و روسیه در سیستان و بلوچستان، این منطقه را دستخوش تغییرات گسترده ای در تمامی ابعاد امنیت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی نمود که تأثیرات آن تا زمان حال نیز وجود دارد. نظریه نظام جهانی امانوئل والراشتاین بر مبنای رقابت بین کشورهای مختلف در جایگاه های متفاوت ارائه گردیده است. رقابت شدید و گسترده بریتانیا و روسیه تزاری در اواخر سده هیجدهم، سده نوزدهم و اوایل سده بیستم میلادی در شرق و جنوب شرقی ایران و مخصوصاً سیستان و بلوچستان بزرگ، علاوه بر تجزیه منطقه و تغییر جغرافیای سیاسی آن، اثرات مخربی بر اقتصاد طبیعی و سنتی آن، محیط زیست، ناامنی و در نتیجه توسعه نیافتگی این منطقه داشته است. در این پژوهش از رویکرد کیفی و جهت تجزیه و تحلیل داده ها از روش گراندد تئوری و نرم افزار مکس کیو دی ای 2020  استفاده شده است. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که بازی بزرگ ژئوپلیتیکی بریتانیا و روسیه در سده نوزدهم میلادی از دلایل عمده ناامنی و توسعه نیافتگی سیستان و بلوچستان بزرگ بوده است

روابط سنتی فضایی در بین فعالان غیر نظامی فضایی در دوران بعد از جنگ سرد با تحول سریع در تعداد، و با ماهیت جدید سازمانی، در حال شکل گیری است. دوران بعد از جنگ سرد و شرایط سیاسی ناشی از آن که همکاری های فضایی را به همکاری بین بلوکی محدود کرده بود از بین رفته است؛ و این شرایط اجازه توسعه محور های جدید مکانیسم همکاری را می دهد. پیش بینی می شود بین المللی و منطقه ای شدن فعالیت های فضایی که در سال های اخیر شاهد آن بودیم سرعت بگیرد و منجر به شکل گیری جغرافیای جدید فعالیت های فضایی غیر نظامی شود.

محدودیت میدان دید به عنوان یک عامل اقلیمی در برنامه ریزی عملیات نظامی، عملیات لجستیکی، هدف یابی و نشانه روی به هدف، هدایت پرواز، اختفاء و... نقش مؤثری دارد. از سوی دیگر، با توجه به موقعیت ویژه جغرافیایی منطقه آذربایجان، آمایش دفاعی و شناخت متغیرهای اقلیمی آن ازلحاظ نظامی از مؤلفه های مهم در برنامه ریزی و طرح ریزی عملیات نظامی در آینده است. لذا در این پژوهش به منظور ارزیابی احتمالات وقوع محدودیت اقلیمی میدان دید و اثرات آن بر برنامه ریزی فعالیت های نظامی در شمال غرب کشور، تمامی ایستگاه های سینوپتیک موجود در منطقه بررسی و از بین آن ها 19 ایستگاه دارای دوره آماری بالای 30 سال، انتخاب شد. با در نظر گرفتن اینکه میدان دید کمتر از 4500 متر عملیات بیشتر یگان های نظامی را تحت تأثیر قرار می دهد، نتایج پژوهش نشان داد که در بین ایستگاه های منطقه آذربایجان بیشترین نامطلوبی میدان دید نسبت به بقیه ایستگاه ها، در ایستگاه اردبیل اتفاق می افتد؛ به گونه ای که در ماه های مهر، آبان، آذر و اسفند احتمال وقوع نامطلوبی میدان دید در این مناطق به نزدیک 45 درصد و بیشتر نیز می رسد. در مقابل کمترین احتمال وقوع نامطلوبی میدان دید در طول سال در منطقه آذربایجان با 7 درصد مربوط به ایستگاه های خرمدره، پیرانشهر و خلخال است. در این ایستگاه ها در هیچ یک از ماه های سال نامطلوبی میدان دید به بالای 20 درصد نمی رسد. در اکثر ایستگاه های منطقه احتمال وقوع نامطلوبی میدان دید برای فعالیت های نظامی در ماه های خرداد، تیر، مرداد، شهریور و مهر کمتر از 5 درصد است.

انقلاب در امور نظامی و تحول در حوزه های دفاعی یکی از مهم ترین موضوعاتی است که سال های متمادی توجه سیاستمداران و استراتژیست های دفاعی نظامی را به خود جلب کرده است. تحول دفاعی در قرن بیستم عمدتاً در حوزه تسلیحات و فناوری نظامی مورد توجه بوده است و تحول در حوزه های ساختار و سازمان دفاعی در مقایسه با تحول در فناوری دفاعی روند بسیار کندی را سپری کرده بود  اما با ورود به قرن بیست و یکم تحول در ساختار و سازمان نیروهای مسلح کشورها در قالب تحول از ارتش های وظیفه ای به ارتش حرفه ای بطور وسیعی مورد توجه کشورهای جهان قرار گرفت بطوری که فقط در دهه اول قرن بیستم حدود 30 کشور ساختار و سازمان دفاعی نظامی خود را از سربازی اجباری و ارتش وظیفه ای به سربازی داوطلبانه و ارتش حرفه ای تغییر داده اند که در حال حاضر این تعداد از کشورها  به رقم حدود 100 رسیده اند. ایران نیز در زمینه تحول دفاعی سیاست های قابل توجهی در حوزه تسلیحات و فناوری نظامی تجربه کرده است اما در حوزه ساختار و سازمان نظامی تحول قابل توجهی را تجربه نکرده است. علت اصلی این عدم تحول در ایران فقر نظری و مطالعات  تطبیقی  و امکان سنجی ها در زمینه تحول از ارتش وظیفه ای  به ارتش حرفه ای بوده است. در این مقاله تلاش شده است با مطالعه تطبیقی تجربه کشورهای جهان و تبیین نوع و جایگاه آن ها در نظام تجول دفاعی جهان، سیاست ها و استراتژی های موفق کشورهای پیش رو در مورد ایران تبیین گردد. در این پژوهش که به روش توصیفی و تحلیلی انجام شده، تلاش شده است ابتدا وضعیت کشورهای جهان در نظام تحول دفاعی بررسی شده و فرآیند این تحولات پس از جنگ جهانی دوم تا کنون بررسی شود و سپس کشورها و ارتش های موفق در زمینه تحول دفاعی از ارتش وظیفه ای به ارتش حرفه ای مورد بررسی قرار گرفته و ضمن مقایسه موقعیت ایران با کشور منتخب که 10 کشور می باشد سیاست ها و راهبردهای موفق این کشورها که قابلیت بومی سازی در ایران را دارند، تبیین شده اند.

بازدارندگی ازجمله مفاهیم راهبردی است که به معنی جلوگیری از بروز اقدام های تهدیدآمیز از راه تهدید کردن و نمایش قدرت می باشد و در هر دو حوزه استراتژى و دیپلماسى کاربرد دارد. در این پژوهش بازدارندگی دفاعی در سیاست امنیت ملی ج.ا.ایران در پرونده هسته ای مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. در این خصوص جایگاه بازدارندگی دفاعی در سیاست امنیت ملی ج.ا.ایران در پرونده هسته ای ایران از زمان شکل گیری پرونده هسته ای تا برنامه جامع اقدام مشترک(برجام)، در دولت های هشتم تا یازدهم به صورت کمی و کیفی مورد ارزیابی قرار گرفته است. پژوهش حاضر از نظر روش شناسی توصیفی قلمداد می شود و محققین سعی دارند با تحلیل توصیفی پرونده هسته ای ایران نقش و جایگاه آن را در بازدارندگی دفاعی کشور مورد ارزیابی قرار دهند. بنابراین هدف اصلی این پژوهش  تبیین تأثیر پیشرفت های جمهوری اسلامی ایران در پرونده هسته ای بر امنیّت ملّی کشور می باشد. نتایج ارزیابی پیمایشی در خصوص اینکه عامل اصلی شروع و پیگیری برنامه هسته ای ج.ا.ایران تا رسیدن به فناوری و تکمیل تکنولوژی چرخه سوخت هسته ای در همه سطوح، از سوی نظام ج.ا.ایران کدامیک از موارد: 1- امنیت هویتی، 2-امنیت نظامی(کسب بازدارندگی دفاعی) و3- امنیت اقتصادی بوده است؟ نشان می دهد که «کسب بازدارندگی دفاعی» در سیاست امنیت ملی دولت های مختلف ج.ا.ایران در پرونده هسته ای، نسبت به مقوله های هویت خواهی(امنیت هویتی) و ثروت خواهی(امنیت اقتصادی)، اثرگذاری کمتری داشته است. بنابراین، از منظر این پژوهش، هر چند امنیت نظامی و کسب بازدارندگی دفاعی جایگاهی محوری در سیاست امنیت ملی ج.ا.ایران دارد اما -با توجه به اینکه ساخت تسلیحات هسته ای جایی در بازدارندگی دفاعی ج.ا.ایران ندارد- جایگاه امنیت نظامی و بازدارندگی دفاعی در سیاست امنیت ملی در برنامه و پرونده هسته ای، به مراتب کمتر از سایر مقوله های امنیت و به خصوص امنیت هویتی بوده است.

امنیت غذایی در جهان بر بسیاری از زمینه های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی تأثیرگذار است. از آنجا که امنیت غذایی دسترسی به غذای سالم و کافی در همه ایام عمر و برای یک زندگی شاداب بوده و دولت ها موظف اند آن را تأمین نمایند، از این رو حوزه تأمین غذایی یکی از دغدغه های اساسی هر حکومتی تلقی می شود. در این پژوهش روند تولید دو ماده غذایی راهبردی گندم و برنج در ده سال آینده با توجه به نرخ رشد جمعیت کشور، میزان نیاز مصرف، میزان تولید و میزان واردات آنها به صورت کاربردی- توسعه ای با رویکرد مورد کاوی که متکی بر تکنیک تحلیل روند است، بررسی شد. جامعه آماری پژوهش شامل اسناد منتشره از مرکز آمار کشور و سازمان ثبت احوال و اسناد در بخش جمعیت طی سال های 1391 تا 1401، گزارش های سالیانه وزارت جهاد کشاورزی و دستورالعمل های وزارت بهداشت در بازه زمانی مطرح شده است. طبق آمارهای مستخرجه و محاسبات ریاضی و آماری، روند رشد جمعیت کشور تا سال 1410، همچنین میزان تولید، مصرف و میزان واردات دو محصول راهبردی، پیش بینی های جمعیتی و نیاز کشور به این دو محصول در قالب سناریوهایی انجام پذیرفت. با توجه به سناریوهای تعریف شده و همچنین آمار مهاجرین که خود بخش قابل توجهی از جمعیت کشور است، پیشنهادات سیاستی در انتهای پژوهش مطرح گردید.