حسین سرفراز

مطالعة آثار و عملکردهای مکانی و فضایی به عنوان بخشی از رفتارهای انسان در مطالعات نشانه شناختی امروزی کاربرد دارد. این آثار انسان ساخت حاوی اطلاعات و معانی است که موضوع بحث دانش نشانه شناسی است. از آنجا که چشم انداز فرهنگی منعکس کننده فرهنگ حاکم بر آنهاست، می تواند معانی مورد نظر خالق اثر یا «انسان» را نشان دهد؛ از این رو نشانه شناسی «چشم اندازهای فرهنگی» یکی از راه های فهم و کشف معنا در محیط زندگی انسان است و در این راستا چشم اندازهای فرهنگی به مثابه «متن» و «زمینه» یا «بافت» مورد مطالعه و بررسی قرار می گیرند. برای فهم این متن ها یا زمینه ها از طریق چشم اندازهای فرهنگی می توان به نحوه دلالت نشانه ها و معانی موجود در آنها پی برد. این پژوهش به دنبال آن است که به کمک دانش و روش نشانه شناسی، معنا و محتوای چشم اندازهای فرهنگی را روشن کند. همچنین نقش نمادها و نشانه های فرهنگی در تولید معنا را تبیین کند. این پژوهش نشان می دهد که در چشم اندازهای فرهنگی به عنوان «متن» و هم «زمینه» و با لحاظ شرایط زمانی، نشانه ها و نمادهای فرهنگی نقش مهمی در تفسیر و فهم معناهای نهفته در آنها ایفا می کند. چون این آثار به عنوان واقعیت های خارجی و عینی در ارتباط با حقیقت درونی و باطنی انسان است که از طریق آنها می توان معنای مورد نظر را کشف و تفسیر کرد.

یوری لوتمان پایه گذار مکتب نشانه شناسی فرهنگی تارتو مسکو با طرح نظریه فرهنگی با محوریت مفهوم سپهرنشانه ای به توصیف و تبیین سازوکار عملکرد نشانه ای فرهنگ در مقام یک سپهرنشانه ای می پردازد. نشانه شناسی فرهنگی که نظریه و روش شناسی آن مکتب است، با هدف مطالعه تعامل، همبستگی یا جدایی و تضاد میان نظام های نشانه ای شکل می گیرد. به زعم لوتمان، سپهرنشانه ای نه تنها حاصل جمع نظام های نشانه ای، بلکه به علاوه شرط لازم وقوع هر نوع عمل ارتباط و وجود هر نوع زبان و متنی است. در این مقاله، تعامل دین و سینما به مثابه دو نظام نشانه ای به صورت بازنمایی دین در سینما پیش فرض ماست. مسئله اما چگونگی این بازنمایی با اِعمال روش نشانه شناسی لوتمان است. با انتخاب فیلم سینمایی «هر شب تنهایی» (رسول صدرعاملی، 1386) به عنوان مطالعه موردی از آثار منتسب به سینمای دینی، تعامل سپهر های نشانه ای منتخب، تحلیل می شود.

در این مقاله تحولات اخیر در خاورمیانه و شمال آفریقا از منظر ارتباطات جمعی، در قالب تأمل انتقادی درباره نقش رسانه های جدید در بستر یا بافت فرهنگ مورد توجه قرار گرفته است. البته وجه توجه آن، نگاه آسیب شناسانه ای است که می توان به رخداد بیداری اسلامی در منطقه داشت. روایت نویسندگان مقاله از این رخداد، این است که وضعیت انقلابی حول کردار (پراتیک) شکل می گیرد و این تحولات بخشی از همان پراتیک را مدیون کارکردهای رسانه های جدید به منزله تاکتیک هستند. با وجود این، رسانه های جدید همان گونه که می توانند بالقوه زمینه ساز انقلاب شوند، می توانند انقلابی هم علیه خود به وجود آورند و ظرفیت رهایی بخشی جنبش اجتماعی یا انقلاب را حتی تا حدی سرکوب کنند. از این رو، ادعای مقاله این است که بدون کردار یا پراتیک انقلابی، رسانه های انقلابی کارایی ندارند و بحث در ضرورت اولویت پراتیک بر تاکتیک است.

سواد رسانه ا ی سازه ای آموزشی است که ازخلال فرایند آموزش رسانه به مُتعلمان ساخته و پرداخته می شود. «مخاطب» از بنیان ها و مؤلفه های سازنده این سازه است که در فرایند آموزش رسانه معنایی مضاعف دارد؛ اولاً، مخاطب بخشی از مباحث آموزش سواد رسانه ای را به خود اختصاص می دهد و ثانیاً، متعلم درمقام مخاطبِ آموزش رسانه، به صورت پیش فرض جایگاه همان مخاطبی می نشیند که مقوّم سازه سواد رسانه ای است. این امرْ آموزش را با چالشی پیچیده مواجه می کند. ازیک سو و مطابق با تحولات آموزش رسانه، امروزه و به دلیل تحولات مشارکتی و تعاملی رسانه ها، مخاطب فعال پیش فرضی است که سواد رسانه ای در شناخت سوژه خود به کار می بندد و ازدیگرسو، کتاب درسی تفکر و سواد رسانه ای در جایگاه رسمی آموزش، معلم و مدرسه، مخاطب را عنصری منفعل فرض می گیرد که قرار است با طی کردن فرایند آموزش سوژگی لازم را کسب کند. طی نقد و ارزیابی کتاب، پرسش اصلی مقاله پرسش از معنا و جایگاه متناقض مخاطب در کتاب درسی تفکر و سواد رسانه ای است که تلاش می شود با کمک اتخاذ استراتژی واسازی ژاک دریدا، ازخلال کشف نظام سلسله مراتبی متن، استخراج دوگانه ها، بازتفسیر متن، و توجه به استثناهای آن پاسخ داده شود.

با مروری بر آثار ترجمه ای و تألیفی فارسی در باب فرهنگ شهرت، بر تفوق نگاه های انتقادی پی می بریم؛ از منظر نشانه شناختی موضع انتقادی رولان بارت نسبت به نظام های نشانه ای درون فرهنگ به مثابه نظام های ایدئولوژیک و اسطوره ای تلقی رایج و کارویژه نشانه شناسی، افشای دلالت های پنهان و عمدتاً سرکوب گرانه آن هاست؛ در حالی که ادعای مقاله وجود کارکردهای فرهنگی سلبریتی به مثابه یک نظام نشانه ای و فرهنگ شهرت به مثابه یک سپهرنشانه ای است که با استفاده از نظریه و روش شناسی یوری لوتمان پایه گذار مکتب نشانه شناسی فرهنگی تلاش شده است تا تحلیلی تازه از فرهنگ شهرت ارائه شود. نتیجه گیری نظری این مقاله بر این شد که فرهنگ شهرت به عنوان یکی از سپهر های نشانه ای درون فرهنگ قرار داشته و در فرایند های تعیین مرز کردن سپهر فرهنگ مشارکت دارد. سپس با استفاده از نشانه شناسی فرهنگی لوتمان، لایو اینستاگرامی حسن آقامیری ( سلبریتی روحانی) با احلام( سلبریتی زن خواننده) که یک پدیده سلبریتی محور از دو صنف متضاد بوده ، به مثابه پیکره مطالعاتی مورد تحلیل قرار گرفته است. نتیجه این تحلیل مشخص نمود که دو سلبریتی نهایتا در یک توافق مرز موسیقی حلال و حرام را در لایو اینستاگرام مشخص می نمایند. حسن آقامیری به عنوان مرز در سپهر دین، احلام را که یک عنصر نه-دین محسوب می شود به داخل سپهر دین ترجمه می کند. در طرف مقابل آقامیری خود نیز به وسیله احلام به سپهر موسیقی راه می یابد. در نهایت همخوانی این دو سلبریتی بایکدیگر منجر به انفجار در سپهر نشانه ای می شود.

شاع َمصطلحُ جهاد النساء الذی له الأثر الکبیر فی تکوین مفهوم المرأه الداعشیه فی وسائل الاعلام المحلیه والعالمیه، حیث مارست داعش قوه الغوایه والجذب علیهن واستخدمت الأسالیب المتعدده فی تجنید وسائل الإعلام لخدمه أهدافها ومخططاتها، وأثّر ذلک علی تشکیل امرأه داعش والإنخراط فی صفوفه. استخدمتْ داعش أحدث التقنیات الإعلامیه وأکثرها تطوراً، وامتلکتْ جهاز دعایه ٍوإعلامٍ استثنائیٍ ومنظّم بین مطبوع، مسموع، مرئی وبمختلف اللغات. یهدف هذا البحث الی إلقاء الضوء علی دور هذه الوسائل وآلیاتها فی هذا المجال. فبعد مراجعه للمقالات والأبحاث السابقه تبیّن وجود شح فی الدراسات حول هذا الموضوع لاسیما عندما یکون الحدیث عن داعش والنساء. إن ّالدراسه الحالیه من حیث الهدف والغایه هی دراسه تطبیقیه، ومن حیث المنهج دراسه نوعیه سیمیائیه بصریه فی تحلیل البیانات. وقد تم جمع البیانات الهادفه بواسطه المعلومات التی أنتجتها وبثتها داعش فی وسائل الإعلام العالمیه والمحلیه المختاره والمنتشره فی الفضاء السیبرانی ک فیدیوهات، صور، أناشید وغیرها فی الفیس بوک، التویتر والیوتیوب؛ وتحلیلها عن طریق فک الرموز، الشیفرات، والإشارات التی استخدمها التنظیم. وقد شمل المجتمع الإحصائی نوعین من المقابلات؛ الأول: روایات وقصص حکت تجارب الناس الذین عاشوا فی ظل تنظیم داعش، الثانی: الحدیث مع إعلامیین مختصین فیما یخص إمبراطوریه داعش الإعلامیه. بیّنت النتائج أن الوجه القاتم للتنظیم فی علاقته بالنساء یؤکد علی الاستغلال الجنسی الفاحش لهنّ وتحویلهن إلی بضاعه تُباع وتُشتری فی أسواق النخاسه من جهه، وإلی مرافقات للمقاتلین فی مضاجعهم وذلک لشد عزیمتهم تحت ما یسمی ب "جهاد النکاح" من جهه أخری.