بهاره بهمنش

هدف از تحقیق حاضر، شناسایی گیاهان سمی برای دام، نشانه های مسمومیت، روش های بومی درمان توسط عشایر بهره-بردار و همچنین شناسایی گیاهان دارویی برای دام و نحوه استفاده و خواص درمانی آنها بود. انتخاب جامعه ی نمونه ی آماری پاسخگو از بین جوامع محلی بود که در مورد این تحقیق، جامعه پاسخگو مرکب از عشایر ترکمن در مراتع مراوه تپه بودند. در این مطالعه از نمونه گیری هدفمند و از روش گلوله برفی استفاده شد؛ تعدادی از عشایر بهره بردار با تجربه برای مصاحبه اولیه انتخاب شدند. پس از طرح موضوع و جلب اطمینان و اعتماد آنها در ارتباط با موضوع تحقیق، پرسشنامه را تنظیم و روایی و پایایی آن مورد بررسی قرار گرفت. همزمان با پیمایش صحرایی، تعدادی پرسشنامه نیز در اختیار عشایر بهره بردار منتخب قرار گرفت. میزان اعتبار پرسشنامه از طریق محاسبه ی ضریب آلفای کرونباخ برای معیارهای مختلف محاسبه و تعیین شد. گیاهان نام برده شده شناسایی شدند. در نهایت، 26 گیاه سمی و 24 گیاه دارویی برای دام توسط بهره برداران معرفی شد.

یکی از مهم ترین برنامه های دولت برای حفظ عرصه های جنگلی کشور اجرای طرح خروج دام از جنگل و ساماندهی جنگل نشینان بوده که در سال ۱۳۶۸ آغاز شد اما بعد از گذشت سه دهه از اجرایی شدن آن همچنان با چالش های متعددی به ویژه برای ساکنان روستاهای جنگلی همراه بوده است. هدف تحقیق حاضر بررسی آثار اجرای طرح خروج دام بر ساکنین پنج روستای جابه جا و ملحق شده به شهر رامیان استان گلستان است. پژوهش حاضر به لحاظ هدف، کاربردی و به لحاظ رویکرد کلی و منطق پژوهش از نوع پژوهش های کیفی است که با رویکرد اکتشافی و در چهارچوب روش پدیدارشناسی به روش تحلیل مضمون انجام شده است. مصاحبه ها در بازه زمانی تیرماه 1398 تا اسفندماه 1398 انجام شد. مشارکت کنندگان افراد دارای تجربه زیسته در خصوص طرح خروج دام از جنگل بوده اند. پس از انجام 23 مصاحبه، از فرایند تحلیل مضمون سه مرحله ای استفاده گردید. در مرحله اول به منظور انجام کدگذاری باز، اقدام به پیاده سازی محتوای کلیه مصاحبه ها و سپس کدگذاری آن ها گردید. در این مرحله از متن مصاحبه ها 296 کد اولیه که قدرت مفهومی بیشتری داشتند استخراج شد. سپس با تعیین شباهت ها و تفاوت ها، 21 مقوله فرعی شناسایی شدند. مقوله های فرعی که دارای بیشترین قرابت معنایی و مفهومی کنار یکدیگر قرار گرفتند و مضامین سازمان دهنده (اصلی) از آن ها احصا شد، که دربرگیرنده مضامین اقتصادی (6 مضمون فرعی)، اجتماعی (6 مضمون فرعی)، نهادهای - مدیریتی (5 مضمون فرعی) و کالبدی (4 مضمون فرعی) بود. نتایج نشان داد طرح ساماندهی خروج دام از جنگل در منطقه رامیان از دیدگاه مشمولین موفق نبوده و مشمولین طرح نیاز به حمایت و هدایت به سمت خودکفایی اقتصادی و بازیابی فرهنگ اجتماعی خود دارند.

دستیابی به تجربیات و اطلاعات نهفته و غیر مستند یکی از راهکارهای ارزشمند بازیابی سنت هایی می باشد که به صورت غیرمکتوب و در خطر نابودی هستند. هدف از این تحقیق، شناسایی گیاهان دارویی مورد استفاده بهره برداران عشایری و جمع آوری اطلاعات عشایر مرتع چهل کمان در مورد اندام های دارویی و نحوه استفاده از آن ها و همچنین، بیماری های قابل درمان با این گیاهان و در واقع مطالعه اتنوبوتانی و اتنوفارماکولوژی گیاهان دارویی مورد استفاده عشایر منطقه بود. ثبت باور ها و اطلاعات بومی عشایر به صورت گفتگو به هر دو شیوه مصاحبه در محل زندگی عشایر و مصاحبه مشارکتی در محل رویشگاه گیاهان انجام شد. مصاحبه شوندگان به روش گلوله برفی انتخاب شدند. هم زمان با مصاحبه مشارکتی، از طریق پیمایش های صحرایی، نمونه های هرباریومی از گیاهان مرتع چهل کمان برداشت و براساس منابع معتبر گیا هشناسی شناسایی شدند. برای هر گیاه دارویی، نام علمی، خانواده، نام محلی، اندام مورد استفاده، خاصیت درمانی رایج و همچنین، شیوه تهیه و مصرف داروی گیاهی تدوین شد. شاخص های فراوانی نسبی و ارزش استفاده برای هر یک از گیاهان دارویی محاسبه شدند. در منطقه مورد مطالعه 51 گونه دارویی متعلق به 26 تیره گیاهی شناسایی شد که پرجمعیت ترین خانواده های گیاهی مربوط به Asteraceae و Lamiaceae با 7 و 6 گونه بوده است. یافته ها نشان داد بیشترین فراوانی از گیاهان دارویی با 94/52 درصد برای درمان بیمارهای گوارشی کاربرد دارند. بالاترین میزان ارزش استفاده متعلق به گونه های آویشن و زیره سیاه برابر با 66/0 بود. با توجه به بالا بودن اهمیت گیاهان دارویی مرتع چهل کمان، نتایج این تحقیق و پژوهش های علمی آن، می تواند زمینه های مناسبی را برای توسعه دانش فیتوشیمی و تولید داروهای گیاهی فراهم آورد.

تحقیق حاضر به بررسی وتجزیهوتحلیلبرنامه های مدیریتی مؤثربرمیزان اثربخشی تعاونی های مرتعداری در حفظ، احیا و بهره برداری از مراتع استان گلستان پرداخته است. بدین منظور، تعاونی های  تحت نظارت اتحادیۀ تعاونی های مرتعداری با حداقل پنج سال فعالیت در عرصه های مرتعی بررسی شدند. جمعیت مورد مطالعه شامل 1043 نفر از اعضای تعاونی های مرتعداری بودند که با استفاده از روش تحقیق پیمایشی و نمونه گیری طبقه بندی شدۀ تصادفی، داده های مورد نیاز با کمک پرسش نامه از 280 نفر از اعضا، به عنوان نمونۀ تصادفی، از بین 21 تعاونی مرتعداری در استان گلستان جمع آوری شد. نتایج نشان داد که میزان اثربخشی تعاونی ها در امر حفظ، احیا و بهره برداری از مراتع در دامنۀ 1تا 5، برابر 35/3 یعنی در حد متوسط به بالاست. همچنین عواملی مانند کنترل ظرفیت تعداد دام در مرتع، اجرای عملیات بوته کاری و جلوگیری از تبدیل مراتع به اراضی متروکه و بایر بیشترین تأثیر را در میزان اثربخشی تعاونی ها در فعالیت حفظ، احیا و بهره برداری از مراتع دارند. یافته های حاصل از همبستگی نشان داد که به جز سه عامل، یعنی ارتباط با سایر تعاونی ها و میزان ارتباط با اعضا و استقرار تعاونی ها در مکان مناسب، سایر برنامه های مدیریتی با میزان اثربخشی تعاونی های مرتعداری رابطه ای مثبت و معنی دار دارند. بر اساس نتایج حاصل از تحلیل عاملی، عوامل مؤثر بر اثربخشی تعاونی ها را می توان در 4 دسته طبقه بندی کرد که بیشترین میزان تبیین مربوط به دستۀ اول یعنی رفاه اقتصادی- اجتماعی است که 48/28 درصد از واریانس کل را تبیین کرده است. 

تحقیق حاضر با هدف بررسی رابطۀ بین دوره های آموزشی- ترویجی و میزان مشارکت اعضای تعاونی های مرتعداری در برنامه های طرح های مرتعداری به روش پیمایشی انجام گرفت. برای جمع آوری اطلاعات از پرسش نامه استفاده شد. حجم نمونه از طریق جدول کرجسی مورگان 234 نفر به دست آمد که به روش انتساب متناسب در بین بهره برداران 13 طرح مرتعداری تعاونی های مرتعداری شهرستان گنبدکاووس انتخاب شدند. یافته ها نشان می دهد که بهره برداران در برنامه های اصلاحی از جمله ایجاد چاله و گودال در مرتع، تأمین نیروی کارگری، همکاری در حفاظت از طرح های اجرا شده و قرق عرصه های بوته کاری شده، همکاری در تأمین و توسعۀ منابع آب آشامیدنی و جمع آوری بذرهای گیاهان مرتعی بیشترین مشارکت را داشته اند. علاوه بر این، تشکیل دوره های آموزشی و ترویجی دارای رابطۀ مثبت و معنی دار با میزان مشارکت بهره برداران در برنامه های مختلف طرح های مرتعداری یعنی مشارکت در اصلاح و توسعۀ مراتع، مشارکت در حفاظت از مراتع و مشارکت در بهره برداری از مراتع به ترتیب با ضریب همبستگی های 80/0، 75/0 و 63/0 بوده است. با توجه به یافته های تحقیق حاضر، پیشنهادهایی ارائه شده است که از مهم ترین آن ها می توان به تنوع بخشیدن به برنامه های آموزشی و ترویجی، منطبق کردن محتوای این برنامه ها با مشکلات بهره برداران مراتع و استفادۀ بیشتر از فیلم و بازدیدهای صحرایی به دلیل پایین بودن سطح سواد اکثر مرتعداران اشاره کرد.