سید حامد نیازی

فرهنگ جاهلی در دوره پیش از اسلام بر همه جا سایه افکنده بود. در قرآن کریم بدون آنکه از مکان، زمان و قوم خاصی نام ببرد به مؤلفه ها و ویژگی های جاهلیت اشاره کرده است، اما برای فهم بیشتر مخاطبان اولیه، که همان عرب جاهلی بود، نمونه هایی از فرهنگ جاهلی در جزیره العرب را برشمرده است. بدین لحاظ، نباید جاهلیت را منحصر در جزیره العرب دانست. در آستانه ظهور اسلام، ایران به عنوان یکی از مناطقِ دارای اهمیتِ جغرافیایی و سوابق تمدنی، مشحون از نمونه های فرهنگ جاهلی بود. در این نوشتار به تحلیل نمودهای فرهنگ جاهلی در یکی از بخش های مهم جامعه، یعنی حوزه زنان و نظام خانواده در ایران معاصر ظهور اسلام می پردازیم. محورهای کلی مورد بحث، عبارت است از: چگونگی جایگاه و منزلت زنان در نگاه ایرانیانِ مقارن ظهور اسلام، گونه های ازدواج، چگونگی رفتار با زنان و فرزندان، و در نهایت، تحلیل زمینه ها و عوامل این وضعیت.

روش شناسی تاریخ نگاری از مسائل فلسفه تحلیلی تاریخ یا فلسفه انتقادی تاریخ است که به بررسی روش شناختی در حوزه مطالعات تاریخی می پردازد. طبرسی که از علمای صاحب نام قرن 5 و 6ق است با تالیفات بسیار در رشته های مختلف علمی، نقش ارزنده ای در اعتلای فرهنگ و تمدن اسلامی داشته است. از این میان، کتاب إعلام الوری بأعلام الهدی است که در دو ساحت ساخت و معرفت، الگویی مناسب برای جریان تقریب در مجامع اسلامی است. لذا مسأله مورد نظر در تحقیق پیش رو، چیستی تحلیل روش شناختی و محتوایی تاریخ نگاری طبرسی با تکیه بر کتاب مذکور است. تحقیقاتی بسیط در حوزه روش شناختی تاریخ نگاری طبرسی وجود دارد که به صورت گزارشی به آن پرداخته شده، لیک تحقیقی جامع در این زمینه صورت نگرفته است. طبرسی که با نگاه ژرف خود، حفظ اساس و کیان اسلام را مد نظر داشت، با ابداع و کاربست نظریه تقریب (که مبتنی بر زمینه های روش شناختی بوده و در تحلیل محتوایی فعالیتهای علمی او ظهور داشت) اقدام به فعالیتهای علمی-پژوهشی نمود، به طوری که در تالیفهای خود روشی""وحدت محور""را معرفی و در ساحت تعلیم و تعلم""نظریه تقریب""را تقویت کرد. لذا هدف از نگارش متن پیش رو ارائه و تبیین روش شناختی و تحلیل محتوایی تاریخ نگاری او با تکیه بر کتاب اعلام الوری باعلام الهدی و به تعبیر دیگر، تبیین ساحت های روش شناختی و معرفت شناختی تاریخ نگاری طبرسی از منظر کتاب مذکور است. هدف نهایی از توصیف شناسی تاریخ نگاری طبرسی در ساحتهای روش شناسانه و معرفت شناسانه، اثبات رویکرد تقریب در حیات علمی-فرهنگی وی است تا از این طریق،""نظریه تقریب""را معرفی و الگویی مناسب به جامعه علمی مسلمانان در جهت بازتولید این رویکرد ارائه گردد. روش تحقیق به صورت تاریخی و تاریخی-اجتماعی است و در نهایت روشی مهم و کاربردی در حیطه ساخت و معرفت در ساحتهای مختلف علمی در جهت تقریب مذاهب اسلامی اثبات گردیده است. چکیده تعاریف، توصیفات و تبیین های مطرح شده در متن، عبارت است از معرفی اصول روش شناختی تاریخ نگاری وی و ثانیا اثبات ""نظریه تقریب"" در حیات علمی-فرهنگی طبرسی و ارائه آن به جهان اسلام به عنوان الگویی علمی-مذهبی در راستای تقویت بنیه های تقریبی در ساحتهای مختلف.

جهان مقارن ظهور اسلام در حوزه های مختلف دچار دگردیسی معرفتی و ساختاری بود. حاکمیت فرهنگ جاهلی با تأکید مصداقی قرآن کریم (آل عمران: 54؛ مائده: 50؛ احزاب: 33؛ فتح: 36)، در شبه جزیره عربستان رواج داشت. با توجه به گزارش های تاریخی و اینکه شأن نزول آیات، مخصص مفادش نیست؛ آیا فرهنگ مذکور، در سطح جهانی(مقارن ظهور اسلام) خاصه ایران فعال بود؟ اگر پاسخ مثبت است، در عرصه اقتصادی چگونه بوده است؟ تحقیق پیش رو به صورت کتابخانه ای و با روش تجزیه و تحلیلِ داده های تاریخی، با هدف کشف حقیقتِ تاریخی در حوزه مذکور، به بررسی آن پرداخته است. برون دادِ بررسی توصیفی تحلیلی داده های تاریخی ایران در بُعد اقتصادی، حاکی از غلبه مؤلفه های فرهنگ جاهلی است که با طراحی ساسانیان مدیریت و هدایت می شد. ازآنجاکه بدنه اجتماعی مردم، از فشارهای سخت در حوزه های مختلف، خاصه حوزه اقتصادی به ستوه آمده بود، پس از آشنایی با دین اسلام، با آغوش باز از آن استقبال کرد.

از راهبردهای معرفتی بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، زدودن جاهلیت در مقیاس جهانی و استمرار این حرکت ارزیابی می شود. لذا قرآن کریم با تأکید بر جزیره العرب، به فرهنگ جاهلی مقارن ظهور اسلام اشاره دارد. حیات جاهلی در نقاط مختلف جهان مقارن ظهور اسلام نمایان و در عرصه های مختلف زیست اجتماعی حضور داشت.مانند اروپای مقارن ظهور اسلام که غرق در نمادها و نمودهای جاهلی در ابعاد مختلف از جمله بُعد دینی بود. بسامد تحفّظیِ منظومه معرفتی مسیحیت تحریف شده و گسترش آن در اروپای قبل و مقارن ظهور اسلام، پیامد اختلافات وسیع معرفتی و ساختاریِ منجر به شکل گیری شوراهای مذهبی بود. لذا بر اساس متون تاریخی صدر اسلام، شش شورا یا سنهودس تا زمان خلیفه سوم با هدف ایجاد منظومه معرفتی واحد برای مسیحیت، شکل گرفت که غالبا به تکفیر ختم گردید.برآیند منطق تفکر تحقیق پیش رو با ابزار تحلیل سازی مفهومی- تاریخی، زمینه سازِ خوانش شوراهای مذکور در عرصه های زمانی و مکانی، مصوبات و شرکت کنندگان و تحلیل داده های تاریخی است. برون داد معرفتی پژوهش حاضر، تبیین عرصه های تحریف متکی به نظام پادشاهی اروپا و نقش پادشاهان اروپا در مسیحیت تحریف شده را رهنمون است.

قرآن کریم با تأکید بر جزیره العرب، بر حیات جاهلی در گستره جهان مقارن ظهور اسلام اشاره دارد. بالطبع این سؤال مطرح است که وضعیت ایران عصر ظهور اسلام چگونه بوده است؟ و سؤال دقیق تر این که وضعیت دینی پادشاهان به عنوان عنصر اصلی قدرت، در ایران مقارن ظهور اسلام به چه صورتی بوده است؟ ازاین رو متن پیش رو با روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد تاریخی، به این سؤال پاسخ داده که شاخصه ها و پیامدهای حیات دینی پادشاهان ساسانی چیست؟ برون داد پژوهش مذکور بر شاخصه های نامعقول در حیات دینی پادشاهان ساسانی و پیامدهای منفی آن تأکید دارد. پژوهش پیش رو مبتنی بر شاخصه های چهارگانه: تعریف جایگاه خداگونه، تعریف جایگاه «جانشین منصوب خدا»، تنوع مذهبی، و رویکرد قهرآمیز نسبت به دیگر مذاهب است. شاخصه های مذکور به ایجاد انحراف بیشتر در دین زرتشت، ثروت اندوزی بزرگان زرتشتی، فاصله گیری مردم از معنویت و اکتفا به اعمال سخت و نامعقول، گسترش مسیحیت در ایران، و مهاجرت مردم منجر گردید. شرایط بیان شده در کنار دیگر موارد، وضعیت دشواری برای مردم ایران فراهم ساخته بود؛ ازاین رو با ورود اسلام به ایران، مردم به استقبال آن رفته و مسلمان شدند.