پژمان ظفری

مادّه ی «نزل» یکی از پربسامدترین واژگان قرآنی محسوب می شود که با صیغه های گوناگونی نزدیک به چهارصد بار در قرآن به کار رفته است. این واژه که در اصل، به معنای «افتادن از فراز به فرود» است؛ در آیات قرآنی توسعه معنایی یافته و به معانی دیگری؛ همچون «آفریدن»، «بخشش»، «فراگیری»، «وارد شدن»، «ابتلا» و «قول» به کار رفته است. واژه «نزول» هرگاه در زمینه های دیگری چون «باریدن باران»، به کار رفته، بافت و قالب آن با فروفرستادن قرآن تفاوت دارد؛ چرا که همین مادّه در خصوص باران، تنها به همراه واژه «سماء» (آسمان) کاربرد دارد، حال آنکه هرگاه در ارتباط با فرو فرستادن «وحی» استفاده گردیده، همواره با واژگانی؛ چون «من عندنا»،  «روح الأمین»، «قلب پیامبر»  و با اضافه به صفات متعدد خداوند به کار رفته است. در قرآن کریم این واژه در محور هم نشینی با صفاتی چون «رحمان و رحیم»، «رب العالمین»، «عزیز حکیم»، «حکیم حمید»، «حقّ» هم نشین شده است و چنین کاربردی عظمت و قداست قرآن را نمایان می سازد و در حقیقت «کنشگر حقیقی» و «فاعل وحی» را خداوند معرفی می کند. در محور جانشینی نیز با واژگانی؛ چون «وحی»، «القاء»، «قرائت»، «تلاوت»، «آتَی»، «جاء»، «جعل»، جانشین شده است که هر کدام به نوعی، نزول قرآن را حکایت می کنند و رابطه پیامبر (ص) با فرشته وحی را به تصویر می کشند. در نوشتار توصیفی-تحلیلی حاضر، مادّه ی نزول بر اساس رویکرد معناشناسی بر دو محور هم نشینی و جانشینی مورد بررسی قرار گرفته و مؤلّفه های معنایی آن بیان شده است.

اصطلاح «معنای معنا» از دیرباز میان دانشمندان زبان عرب رایج بوده و امروزه زبان شناسان با عناوینی چون دلالات ایحایی، انعکاسی و سایه معانی از آن یاد می کنند. در متون قرآنی، معانی دیگری غیر از معانی اصلی و لغوی وجود دارد، که در فراسوی معانی وضعی جاى می گیرد و از رهگذر عناصر عاطفی و سیاق زبانی، خود را نشان می دهد. در قرآن کریم یکی از اسلوب های بی نظیری که در آن معانی دوم تجلی می یابد، اسلوب تقدیم و تاخیر در آیات مشابه است. این اسلوب شگفت انگیز در آیات این گونه خود نمایی می کند که آیاتی شبیه به هم در سیاق های مختلف با اندک تفاوتی تکرار شده اند و واژگان آن دستخوش جابجایی گردیده اند. همین امر معانی تازه و بدیعی را به ارمغان آورده که با بهره گیری از یافته ها و دستاوردهای زبان شناسی می توان به نکات نهفته آن دست یافت. این مقاله با روش توصیفی–تحلیلی بر آن است با مقایسه تقابل های متناسب آیات تقدیم و تاخیر، و نیز با بهره گیری از معنای معنا و دلالت های جانبی، دریچه تازه ای از زیبایی های بیانی قرآن را بگشاید. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که تقدیم و تأخیر واژه ها، همانند تقدیم انس بر جن و سماء بر أرض و نفع بر ضرر و یا عکس آنها... علاوه بر اینکه از اصول و ضوابطی نظام مند پیروی می کند بیانگر نوع چینش ساختمان واژگان قرآن متاثر از مفهوم سیاق و بافت کلام است و همین امر باعث شده قرآن کریم از وحدت موضوعی والایی برخودار باشد و این کتاب آسمانی را در میان دیگر کتاب ها اعجاز بی نظیری بخشیده است.

ابوالعتاهیه از شاعران پرآوازه و مشهور دوره عباسی است که اشعاری زیبایی در فنون مختلف ادبی سروده است. همو، در سرودن اشعار زاهدانه، شهرت و مهارت ویژه ای یافته است، تا جایی که او را پیشوا و پایه گذار شعر زهد در این دوره، لقب داده اند. صاحب نظران و ناقدان در مورد ریشه زهدیات این شاعر، دیدگاههای مختلفی ابراز داشته اند. برخی، زهدیات او را متأثر از اندیشه های مانوی و برخی دیگر او را وام دار فرهنگ یونانی و بودایی قلمداد نموده و بعضی دیگر نیز، او را متأثر از فرهنگ اسلامی و عقاید نبویّ دانسته اند. این مقاله، با روش تحلیلی- توصیفی، بینامتنیت احادیث نبیّ مکرّم اسلام (ص) در اشعار زاهدانه ابوالعتاهیه را به بوته نقد و تحلیل ادبی گذارده است. تاثیرپذیری شاعر از احادیث پیامبر اکرم (ص)، ابعاد گسترده ای دارد: استفاده از واژگان احادیث، به کارگیری عبارات و اثرپذیری از مضامین و مفاهیم احادیث به گونه غیر مستقیم و پنهان، برخلاف شیوه های رایج در میان شاعران، از جمله آنهاست. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می دهد که بهره گیری شاعر از احادیث نبوی، یکی از شاخصه های مهم و ارزشمند شعری اوست که فضایی عطرآگین را بر اشعارش پوشانده است و شمیم جانبخش آن مشام خوانندگان و شنوندگان را نواخته است. وام گیری از این احادیث،، اشعار او را به مجموعه ای از معارف پرارزش انسانی و تعالیم والای دینی تبدیل ساخته است. همو، با این شیوه ادبی، واژگانی تولیدی و جدید، عباراتی جذاب و روان و نیز مضامینی حکیمانه و نوظهور را احیاء، و به ادب عربی هدیه نموده است.

محور «هم نشینی» یا فرایند «باهم آیی» واژگان، از نشانه های زبان شناختی است که نقش سازنده ای در شکل دهی نظام واژگان ایفا می کند. مادّه ی «نزل» که یکی از پربسامدترین واژگان قرآنی است، نزدیک به چهارصد بار در قرآن به کار رفته. در بیان تفاوت معنایی دو واژه «إنزال» و «تنزیل» دیدگاه های متفاوتی در میان مفسران ارائه شده، برخی تفاوت معنایی آنها را در «نزول دفعی و تدریجی» و برخی در «تعدد نزول» قرآن دانسته اند؛ولی با توجه به هم نشین های این واژه ها، مشخص می َشود که چنین نظراتی هماهنگ با بافت آیات نیست،و از دیرباز زبان شناسان بر چنین دیدگاه هایی به دلیل عدم تناسب و هماهنگی آن با سیاق آیات، ایراد گرفتند؛ زیرا در بررسی معانی الفاظ قرآن، غافل از زمینه و بافت درونی و بیرونی آیات، ممکن است ره پویان معارف قرآنی را به بیراهه بکشاند. بنابراین در نوشتار حاضر، که به شیوه تحلیلی-توصیفی انجام یافته، به تفاوت معنایی این دو واژه از زاویه ی معناشناسی «محور هم نشینی» پرداخته شده و دستآورد حاصل نشان می دهد، واژه «إنزال» با واژگان و مفاهیمی هم نشین شده، که بر «نزول عام» و حالاتی عمومی، بدون اختصاص به فرد یا مجموعه ای خاص دلالت دارد؛ ولی واژه «تنزیل» در بافت آیاتی قرار گرفته که بر «نزولی خاص» برای فرد یا مجموعه ی ویژه و یا بر حالات معینی دلالت دارد و تاکید، مبالغه و گستره معنایی بیشتری نسبت به واژه إنزال افاده می کند و هم چنین کلمه تنزیل با مفاهیم خاصی از جمله، فرود آمدن باران رحمت «غیث»، «تقدیر و اندازه گیری امور»، «اختصاص قرآن به پیامبر» و «اختصاص نشانه های آفاق و انفس به خداوند»، هم نشین شده است.

طه حسین نویسنده معاصر مصری، در احیای نثر عربی قدیم و پیوند دادن آن با ادب معاصر عربی نقشی برجسته ایفا نموده است. آگاهی گسترده او از میراث قدیم و به ویژه حفظ قرآن کریم در دوران کودکی توسط وی، نقش به سزایی در شکل گیری شیوه ادبی او داشته است. این مقاله، با روش توصیفی– تحلیلی، بینامتنی قرآنی در اسلوب، ترکیب ها، واژگان و موسیقی کتاب «آن روزها» (الایام) او را واکاوی نموده است. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می دهد که قرآن کریم با تمام شیوه های بیانی متنوع آن، بر سبک ادبی وی سایه افکنده است. تاثیرپذیری او از اسلوب و قالب های قرآنی، ابعاد گسترده ای دارد: استفاده از ساختارهای ترکیبی قرآن، آمیختن چندین اسلوب قرآنی در عبارات، به کارگیری واژگان و اصطلاحات و تاثیرپذیری از فواصل موسیقایی آیات در پایان جملات، از جمله آنهاست. هنر او در این است با ذهن سرشار از محفوظات قرآنی خود، شیوه ای نو و سهل و ممتنع در نگارش نثر معاصر عربی پدید آورده است. او توانست برخی از ساختارهای نحوی-زبانی را احیا نماید که در میان نویسندگان معاصر عربی به کلی به دست فراموشی سپرده شده بود.