آرش بغدادی

امروزه شهرهای بزرگ با فرآیند ایستایی، زوال و افت مواجه شده اند که به ایجاد فضاهای ناکارآمد و فرسوده در شهرها انجامیده است. الگوهای متعدد و انبوهی برای مقابله با این معضل شهری ارائه شده است و این پژوهش نیز با هدف دستیابی به راه حلی مناسب در این زمینه، پیرامون الگوی بازآفرینی نوشهرسازی ایرانی _ اسلامی بر پایه شاخص های عدالت محور به نظریه پردازی می پردازد. این پژوهش به منظور شناسایی شاخص ها و شناسه های ایده اصلی، از روش «تئوری زمینه ای» و در راستای تحلیل داده ها از روش «تحلیل محتوا» بهره برده است. شاخص ها از طریق روش مک گراناهان تعیین وزن و به صورت نزولی مرتب شده اند تا مشخص شود کدامیک از اصول و شاخص ها در هدف تحقیق نقش بسزایی دارد. سپس چارچوب مطروحه در بستر پژوهشی با روش های مطالعه اسنادی، مشاهده و مصاحبه مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است. نتایج یافته ها نشان می دهد که رسالت نوشهرسازی، ارزش گذاری مجدد به زیست خالص انسانی در چنین مکان های ناکارآمد و مسئله دار شهری است که آثار آن افزایش رضایتمندی و احساس آرامش و تعالی شهروندان از زندگی در شهرها بوده و از اهداف اصلی و منظومه عملکرد شهر ایرانی _ اسلامی می باشد؛ از این رو پیاده سازی الگوی نوشهرسازی ایرانی _ اسلامی در پرتو «شهرسازی عدالت محور» به عنوان الگوی موفق بومی و جامع برای مدیریت شهری ایران در دوره معاصر است که با زمینه قرار دادن «عدالت» در طرح ها و برنامه های شهری محقق می گردد.

پژوهش حاضر باهدف بررسی عوامل موثر بر ارتقای وضعیت کیفی مسکن شهری انجام گرفت. این پژوهش ازنظر هدف کاربردی و از منظر روش توصیفی-تحلیلی است. جامعه آماری پژوهش، ساکنان 8 مجتمع مسکونی محله اتابک منطقه 15 شهر تهران بودند. بر اساس فرمول کوکران تعداد 384 پرسشنامه در بین ساکنان توزیع شد. نهایتاً تعداد 380 پرسشنامه کامل و بدون خطا جمع آوری گردید. ابزار گرداوری داده ها پرسشنامه بود که روایی آن به صورت روایی صوری و ظاهری و همچنین روایی واگرا و پایایی پرسشنامه با استفاده از آلفای کرونباخ و پایایی ترکیبی بررسی و تائید شد. تجزیه وتحلیل داده ها و اطلاعات با استفاده نرم افزارهای spss و pls انجام پذیرفت. یافته های حاصل از این پژوهش گویای آن بود که کیفیت کالبدی با ضریب مسیر 368/0، متغیر دسترسی به خدمات شهری با ضریب مسیر 339/0، متغیر شرایط اجتماعی مسکن با ضریب مسیر 169/0 و کیفیت زیست محیطی با ضریب مسیر 302/0 بر کیفیت مسکن تأثیر مثبت و معناداری دارد. با توجه به ضریب مسیر به دست آمده برای متغیرهای پژوهش مقدار تأثیر آن ها بر کیفیت مسکن در حد متوسط ارزیابی می گردد. از بین عوامل شناسایی شده عامل کیفیت کالبدی با ضریب مسیر 368/0 دارای بیشترین تأثیر و عامل دسترسی به خدمات شهری با ضریب مسیر 339/0 در رتبه دوم قرارگرفته است همچنین این عامل بر عامل کیفیت کالبدی مسکن دارای تأثیر مثبت و معناداری است

مقدمه و هدف پژوهش: فرایند سریع شهری شدن در جهان و به ویژه کشورهای در حال توسعه و نحوه مواجهه با جهانی شدن از مهمترین موضوعاتی است که شهرسازی ایران را با چالش جدی مواجه کرده است. این موضوع سبب شده برنامه ریزی شهری در ایران در ده های گذشته توان مواجهه با چالش های برخاسته از جهانی شدن را نداشته و به طور کامل تحت سیطره ی آن در آمده است. یکی از الگوهای رویارویی با این چالش، تعمیق بخشی به افزایش سرمایه اجتماعی در جامعه است، این پژوهش در پی آن ست که نقش برنامه های توسعه شهری را از منظر توجه به مفهوم سرمایه ی اجتماعی در مواجهه با جهانی شدن تبیین کند و اینکه آیا می توان اثرات منفی جهانی شدن را در برنامه های شهری از طریق تقویت سرمایه ی اجتماعی تعدیل کرد. روش پژوهش: این تحقیق از نوع توصیفی تحلیلی با رویکردی ترکیبی (کمّی و کیفی) است و واحد آن در بُعد کیفی بهره گیری از متخصصین و مدیران حوزه ی برنامه ریزی شهری در شهر تهران و در بعُد کمی با استفاده از فرمول کوکران، تعداد 356 نفر مورد سوال قرار گرفته اند. همچنین، سند پایه در این پژوهش آخرین طرح جامع تهران است.

ضرورت مداخله شهری برای بالا بردن احساس رضایت شهروندان از زندگی در آن شهر بر اساس رویکردهای نوشهرسازی مبتنی بر انسان محور ما را به این جمع بندی می رساند که اولویت برنامه ریزی باید به گونه ای باشد تا مهمترین عامل تاثیر گذار بر احساس رضایت که تامین نیازهای اولیه انسان بوده، مورد توجه قرار گیرد و در این میان با توجه به اینکه موضوع تامین حس عدالت جویی و عدالت محوری و تحقق ابعاد مختلف عدالت در محیط شهری امری است که مورد سفارش موکد مکاتب مختلف از جمله دستورات دین مبین اسلام می باشد، می تواند به عنوان زمینه برنامه ریزی مورد توجه قرار گیرد، پس عدالت در همه عرصه های زندگی جمعی بشر معنا دارد و برای رسیدن به شهر آرمانی مورد نظر باید نگاه عدالت محوری داشت. بنابراین یکی از شاخصه های شهر مطلوب این می باشد که عدالت در کلیه امور و ساختار آن ساری و جاری باشد، تا سیاست های عدالت محوری بتواند در ذیل برنامه های نوشهرسازی برای رسیدن به چشم اندازهای توسعه یافتگی پایدار مثمر ثمر باشد.بازآفرینی نه به معنای به وجود آمدن یک نسل جدید بلکه بازتعریفی از ماهیت نوشهرسازی ایرانی اسلامی را همراه دارد؛ مقصود از بازآفرینی استفاده مجدد از این کالبد با استفاده از اصول شهرسازی ایرانی اسلامی و کاربست عدالت در مفهوم نوشهرسازی می باشد. روش تحقیق این پژوهش با تأکید بر مبانی نظری رویکردهای نوشهرسازی و شهرسازی اسلامی ایرانی، با رویکردی کیفی انجام میشود. راهبرد این پژوهش ترکیبی از مورد پژوهی و نظریه سازی بنیادی است؛ زیرا که از یکسو سوال اصلی پژوهش مبتنی بر چگونگی تحقق این رویکرد در شهرهای ایران است و از سویی دیگر هدف آن آزمون یک نظریه و بنابراین اثبات یا رد فرضیه نیست، بلکه به دنبال توسعه دو نظریه با تأکید بر بستر مشترک آنها است.تحلیل اطلاعات پژوهش بر اساس روش پنل متخصصان و از طیف لیکرتی پنجگ انه بهره گرفته شده است.اهداف تحقیق به این صورت میباشد که در سه گام اصول و مولفه هایی از شهرسازی اسلامی ایرانی، ردپای عدالت و شهرسازی عدالت محور در این اصول و مولفه ها و اصول و شاخص های احصا شده باروش تحلیل زمینه ای در بستر پژوهشی اطراف حرم حضرت عبدالعظیم (ع) مورد واکاوی قرار گرفت. نهایتا وزن و ضریب اهمیت آنها با استفاده از روش مک گراهان و ضریب آلفای کرونباخ ،آلفای برابر با 831/0 به دست آمد. اصل عدالت با وزنی برابر 272/0 بیشترین وزن را در تحقق اصول باز آفرینی نوشهرسازی ایرانی-اسلامی مبتنی بر شهرسازی عدالت محور به خود اختصاص داده است، اصل سلسله مراتب با 175/0 در اولویت دوم و اصل وحدت و تنوع فضایی و اصل پیوستگی فضایی نیز با وزن هایی برابر با 157/0 و 155/0 در اولویت های بعدی قرار دارند.

مدیریت زمین شهری با پیچیدگی ها و موانع بسیار دشوار و بازیگران و ذی نفعان متعدد، نیازمند بررسی یکپارچه و کل نگر است. لذا برای شناخت آن رویکردهای نوینی همچون، حکمروایی زمین که چارچوب اندیشهای و بسترساز مدیریت پایدار محلی می باشد،ارائه شده است. بر این مبنا، در این پژوهش با استفاده از روش های کمی پیمایشی و کیفی در سه سطح فضایی(محیط توانمندکننده یا سیستم، نهادی و فردی) به آسیب شناسی وضعیت سیاست گذاری و مدیریت زمین شهری در ایران با تاکید بر بازیگران و ذی نفعان در چارچوب مولفه های الگوی پیشنهادی حکمروایی یکپارچه زمین شهری و ارائه الگوی مطلوب در جهت کارآمدی آن پرداخته است. جامعه آماری نیز تمامی نهادهای متولی حوزه زمین شهری و مراجعه کنندگان به آنها در سطح ملی،منطقه ای و محلی می باشد. جهت تحلیل داده ها از مدل اسپیرمن، رگرسیون خطی چندمتغیره و تحلیل مسیر در محیط نرم افزار آموس استفاده گردید. نتایج پژوهش نشان داد که ارتباط معناداری بین مولفه های حکمروایی یکپارچه زمین شهری با کارآمدی مدیریت بازیگران آن وجود دارد و سیاست های زمین شهری در ایران نتوانسته به رغم چندین دهه تجربه به اموری همچون شناخت ظرفیت های محلی و منطقه ای و مشارکت آنها بپردازد. علاوه بر آن، کاستی در تعریف چشم انداز مشترک و مورد اجماع تمام بازیگران، وجود چندپارچگی فقدان نگرش یکپارچه توافق گرا، غلبه منفعتی قدرت برخی بازیگران ذی نفوذ، وجود ساختارهای متمرکز تصمیم گیری و اجرایی و درنهایت فراهم نشدن بسترهای مناسب برای حکمروایی یکپارچه زمین از دلایل اصلی ناکارآمدی سیاست های زمین شهری در ایران از منظر الگوی حکمروایی یکپارچه زمین شهری بازیگران هستند.

توسعه پایدار محله ای دیدگاهی است که حل مشکلات کنونی شهرها را در گرو بازگشت به مفهوم محله می داند. در این دیدگاه، محله بنیادی ترین واحد توسعه شهری و کوچکترین مقیاس توجه به جنبه های مختلف پایداری به عنوان یک واحد شهری با قابلیت کنترل بیشتر از شهر و به عنوان یک سطح امیدوارکننده برای آزمایش ایده های جدید و راه های دستیابی به توسعه پایدار شهری به طور فزاینده ای مورد توجه قرار گرفته است. این در حالی است که علی رغم اهمیت سیاستگذاری، برنامه ریزی و مدیریت شهری در خردترین واحد شهر یعنی محله تاکنون مطالعات گسترده ای پیرامون این مفهوم در مقیاس خرد و اجرایی آن صورت نگرفته و سنجش کمی روابط بین مؤلفه های مختلف پایداری نیز موضوع مهمی است که مورد غفلت قرار گرفته است. در همین راستا، در پژوهش حاضر با طرح این پرسش که چه رابطه ای بین مؤلفه های مختلف پایداری محلات وجود دارد، به تحلیل و تبیین موضوع پژوهش پرداخته شده است. هدف سنجش کمی تأثیر شش مؤلفه کالبدی-فضایی، اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی، حمل ونقل و ارتباطات، محیط زیستی، حکمروایی- مدیریتی بر پایداری محلات در محله جوادیه منطبق بر ناحیه یک شهرداری منطقه شانزده به عنوان نمونه موردی پژوهش است. بر همین مبنا، پس از مرور متون مرتبط با موضوع پایداری، مدل مفهومی تحقیق شکل گرفت و سپس پیمایش پرسشنامه ای از ساکنین محله مورد مطالعه به عمل آمد. لازم به ذکر است بر اساس فرمول کوکراین جامعه آماری شامل 381 نفر تعیین شده است. در این پژوهش تحلیل داده ها با استفاده از روش مدل سازی معادلات ساختاری1 و با استفاده از نرم افزار اسمارت پی. ال. اس2 صورت گرفته است. نتایج پژوهش نشان داد سه مسیر «مؤلفه حکمروایی-مدیریتی به مؤلفه اقتصادی به مؤلفه اجتماعی-فرهنگی»، «مؤلفه حکمروایی-مدیریتی به مؤلفه اقتصادی منجر به پایداری محلات» و «مؤلفه اقتصادی به مؤلفه اجتماعی-فرهنگی به مؤلفه محیط زیستی» به ترتیب با ضرایب مسیر 898/4، 208/3 و 988/1 مهم ترین مسیرهای تأثیرگذار در درک شهروندان از مؤلفه های پایداری محلات است و به طور کلی مؤلفه حکمروایی-مدیریتی تأثیرگذارترین مؤلفه در تعیین پایداری محلات شناخته شد.

توسعه و گسترش شهر کرج همانند دیگر کلان شهرهای کشور، باعث تخریب فضاهای سبز، باغات، مناطق ارزشمند طبیعی و ایجاد تغییر و تحولاتی جبران ناشدنی در این محدوده شده است. ساخت و ساز در حریم رودخانه کرج در کنار استفاده های فراغتی روند طبیعی را در این نواحی دچار اختلال نموده و سبب تغییر منظر در این مناطق گردیده است. نوشته حاضر به منظور ارائه راهکارهای احیای منظر رودخانه کرج به مثابه اکوسیستم زنده و پویای شهر کرج بر مبنای انگاره های طراحی منظر پایدار شکل گرفته است. این نوشته درصدد است تا با شناخت مفهوم منظر پایدار شهری و مرور ادبیات و پیشینه سبزراه ها، ضمن بازشناسی وضعیت موجود رودخانه کرج از طریق تحلیل نقاط ضعف، قوت، فرصت ها و تهدیدهای این بستر، با رعایت اصول طراحی منظر پایدار راهکار استفاده از سبزراه را جهت بازیابی این منظر طبیعی ارائه نماید. روش مورد استفاده در این مقاله، تحلیلی توصیفی و مبتنی بر سنجش معیارها به شکل کیفی بوده و گردآوری داده ها و اطلاعات نیز به صورت اسنادی و میدانی انجام شده است.

هدف اصلی این پژوهش ارزیابی نقش استفاده از مدل فیلترینگ کالبدی شهر و مدل کنترلی طبقه بندی کالبدی شهر و میزان بهره وری عنصر کالبدی وکاهش تعارضات و تضادهای جمعی و فرهنگی کاربران شهری است. این پژوهش از روش کمی و پرسشنامه ای به منظور جمع آوری داده ها استفاده کرده است. پرسشنامه ها بر مبنای طیف 5 سطحی لیکرت طراحی شده و با توجه به فرمول کوکران حجم نمونه محاسبه شده است. یافته های حاصل از پرسشنامه در نرم افزارهای SPSS و همچنین Smart PLS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. در این پژوهش دیدیم که برنامه ریزی و طراحی شهری نقش بسزایی در کاهش چالش ها و تعارضات اجتماعی در شهرهای امروزی دارد. یکی از اصلی ترین تاثیرات برنامه ریزی و طراحی شهری را باید حوزه کاهش تعارضات از طریق ارتقای سرمایه های اجتماعی دید. کالبد و جان دو مولفه اساسی زندگی می باشند. یافته های پژوهش نشان می دهد که استفاده از مدل فیلترینگ کالبدی شهری و مدل کنترلی طبقه بندی شده نقش کلیدی بر بهبود وضعیت کالبدی و اجتماعی شهری دارد. واژگان کلیدی: مدل فیلترینگ، مدل کنترلی طبقه بندی کالبدی، بهره وری عناصر کالبدی، تعارضات اجتماعی و فرهنگی

هدف از انجام این پژوهش شناسایی مولفه های موثر در طبقات اجتماعی شهروندان بر طراحی کالبد شهر است. به این منظور مبانی نظری مرتبط با طبقات اجتماعی و طراحی کالبد شهر مورد بررسی قرار گرفت و مدل مفهومی اولیه که در بردارنده شاخص های اثرگذار بوده است استخراج شد. در گام بعدی به وسیله روش دلفی فازی و با استفاده از نظر خبرگان و اساتید مربوط اقدام به پالایش مولفه های اثرگذار شده است و بدین طریق بیش از بیست شاخص از مجموعه شاخص های شناسایی شده حذف شدند. مدل نهایی به دست آمده در بردارنده سه مولفه اصلی شامل مولفه های کالبدی، اجتماعی و کیفیت محیطی و هفده شاخص فرعی می باشد شاخص های مولفه کالبدی شامل تراکم و فشردگی، شبکه معابر، فضاهای عمومی و کانون های عطف، اختلاط کابری ها و عملکردها و زیر ساخت های شهری دارای اهمیت بیشتری نسبت به سایر مولفه ها هستند. شاخص های بعد اجتماعی نیز شامل تعاملات اجتماعی، نوع شغل، میزان و منشا درآمد، میزان تخصص، آموزش و سطح تعلیم و تربیت، پیشینه خانوادگی و منزلت اجتماعی، هویت و حس تعلق، گوناگونی سلایق و تضادهای فردی، میزان دستیابی به ثروت اجتماعی هستند. ابعاد مربوط به کیفیت محیطنیز شامل سازماندهی متناسب با عملکردها و تراکم بهینه، انسجام و همبستگی اجتماعی، مشورت و مشارکت دادن کاربران شهری، کاربری های مختلط، منعطف و چندگانه، تعاملات اجتماعی و ارتباط با دیگران، هویت اجتماعی، حس تعلق و احساس هویت مکانی و تجمیع فعالیتها و دسترسی به فرصت ها می باشد.

بیان مسئله: تحول در سیستم های مدیریت زمین شهری از رویکردهای ابزاری به سمت رویکردهای مشارکتی منجر به ایجاد رویکرد نوین حکمروایی زمین شده است. هدف: پژوهش بنیادی حاضر به این پرسش تبیینی می پردازد که الگوی مناسب و کارآمد سیاست گذاری و مدیریت زمین شهری کدامست. مسئله اصلی در اینجا، حل تعارضات و تنش های اساسی ایجا شده در شبکه هایی است که دولت وظیفه تنظیم آنها را به صورت مداخله مستقیم (نظریه وابستگی متقابل) و غیرمستقیم (نظریه قابلیت حکمرانی، نظریه یکپارچگی، نظریه ذهنیت حکمرانی) بر عهده دارد. روش:این پژوهش ترکیبی از روش های کمی پیمایشی و کیفی را در سه سطح فضایی به کار می گیرد. جامعه آماری شامل نهادهای متولی حوزه زمین شهری و مراجعه کنندگان آنهاست. جهت گردآوری داده ها از روش های اسنادی و میدانی (پرسشنامه) و برای تحلیل داده های کمی از مدل رگرسیون خطی چندمتغیره و تحلیل مسیر و سپس برای تحلیل کیفی از روش تحلیل محتوا استفاده گردید. یافته ها: نتایج معادلات ساختاری نشان می دهد که از میان پنج متغیر مستقل پژوهش شامل هماهنگی و اجماع گرایی، اثربخشی و پاسخگویی، مسئولیت پذیری، تمرکززدایی، و بینش راهبردی متغیر یکپارچگی توافق گرا با ضریب 492/0 بیشترین ضریب تأثیر (مستقیم و غیرمستقیم) را بر کارآمدی مدیریت زمین شهری داشته است. همچنین تحلیل ساختار مدیریت زمین شهری ایران نشان می دهد که این ساختار دارای پراکندگی شدید در تصمیم گیری ها و فقدان یکپارچگی در مدیریت زمین است و این امر دلیل اصلی ایجاد ناهماهنگی و چندپارچگی و در نهایت ناکارآمدی آن است. نتیجه گیری: لذا الگوی حکمروایی یکپارچه زمین شهری به عنوان الگوی مناسب و کارآمد پیشنهاد گردید که مبتنی بر یکپارچگی توافق گرا (افقی/عمودی) میان تمام بازیگران و تفویض بخشی از اختیارات دولت به پایین ترین سطح محلی به همراه ظرفیت سازی می باشد. در نتیجه ضرورت تجدید نظر در رویکرد و ساختار مدیریت زمین از سوی دولت امری ضروری است. در نهایت میزان اثربخشی، تبیین و تعمیم این الگو نیز توسط خبرگان مورد تأیید قرار گرفت.

مسکن به عنوان یک مقوله پیچیده و کالایی چند وجهی و چند ارزشی، از اهمیت نسبی پایدار در جامعه برخوردار است. این مطالعه، ارزشیابی کارایی نسبی هشت پروژه - شهر منتخب برنامه مسکن مهرِ شهرهای کمتر از 500 هزار نفر جمعیت در استان تهران را هدف مطالعه قرار داده است. روش تحقیق مطالعه؛ کمی، شیوه بیان آن توصیفی و تحلیلی و ابزار پژوهش؛ تکنیک تحلیل پوششی داده ها بوده است. مدل مطالعه؛ BCC ورودی محور به شرط بازدهی متغیر به مقیاس، ورودی های مدل؛ منابع فیزیکی و منابع مالی و خروجی مدل؛ سطح زیربنا بوده است. میانگین کارایی فنی محاسبه شده توسط نرم افزار MaxDEA در این هشت شهر معادل 0/92به دست آمده است. در این میان، پروژه - شهر خودمالکی ملارد، کمترین میزان کارایی را معادل 0/6 به خود اختصاص داده است. یافته های این پژوهش؛ نشانگر امکان وجود صرفه جویی 8 هکتاری «زمین» به عنوان مهمترین نهاده تولید در مسکن و، نیز، صرفه جویی مبلغی بالغ بر 457 میلیارد ریالی «تسهیلات بانکی» این برنامه ملی در شهرهای منتخب استان تهران است. همچنین، استفاده از شاخص های کیفی جدید و رویکردهای بین رشته ای در نظام ارزشیابی های پروژه های مسکن عمومی در این زمینه توصیه می شود.

موضوع بحث این مقاله، معضلات ناشی از قرارگیری دو بافت نامتجانس در کنار یکدیگر است، چرا که یکی از مشکلات کلانشهر تهران که متأسفانه چندان صحبتی از آن به میان نیامده است، هم جواری نادرست  لکه های ناهمگون شهری است. لذا تلاش گردیده شیزوفرنی موجود در چهره شهر تهران که خود ناشی از معضلات اقتصادی - اجتماعی است طرح گردد. جهانی سازی عامل نوعی جغرافیای جدید شهری است. جزیره های مصرف کنندگان مرفه در میان اقیانوسی از مردم محروم شهرها شکل می گیرند و هر روزه شماری فزاینده از بیکاران، مهاجران، اقلیتها و بی خانمانها به شهر وارد می شوند. همه شهرها دارای محله های اعیانی و خطرناک هستند اما آهنگ و مقیاس این جدایی اجتماعی تغییر کرده است. در این مقاله با رویکردی تحلیلی زوایای مختلف بحث از دیدگاه شهرسازی تشریح و نهایتاً چالشهای شهرسازی عنوان گردیده است تا مدخلی شود برای تفکر و چاره اندیشی آغاز برنامه ریزیهای خروج از بحران برای چنین مناطقی از شهر تهران که در صورت نادیده انگاشتن، شاهد تبعات اجتماعی، فرهنگی، محیطی و سیاسی بسیار نامطلوب در آینده نزدیک خواهیم بود.