میثم خلیلی

پژوهش حاضر با عنوان « تأویلات داستان موسی (ع) در موضوع تجلّی خداوند» تلاش دارد تا با روش توصیفی تحلیلی به جنبه های عرفانی داستان حضرت موسی (ع) در تفاسیر عرفانی با محوریت موضوع تجلّی خداوند برای موسی (ع) در کوه طور بپردازد. داستان حضرت موسی (ع) در متون تفسیری به ویژه تفاسیر و متون عرفانی بازتاب چشمگیری داشته و مفسران در تفسیر آیاتی که با زندگانی این پیامبر اولوالعزم مرتبط است، به تفصیل به بخش های متعدد این داستان اشاره کرده اند. یافته های تحقیق، بیان گر آن است که داستان انبیای الهی در قرآن کریم یکی از مهم ترین ارکان اساسی عرفان اسلامی است به حدی که اگر چنان چه حضور انبیای الهی درتفاسیر عرفانی نادیده گرفته شود، تبیین تفکرات و تعالیم عرفانی دشوار وشاید غیر ممکن خواهد شد. آن چه که در داستان حضرت موسی (ع) در تفاسیر عرفانی به چشم می خورد، یک دوره کامل سیر و سلوک را شامل می شود که هم نشان گر بعد آفاقی و تجربی معرفت و تکامل روحی موسی کلیم الله است و هم بیان گر بعد انفسی و شهودی آن. دقت در تفاسیر عرفانی این نکته رابه خوبی روشن می سازد که برخی از تفاسیر عرفانی چنان در مفاهیم عرفانی غرق شده اند که گویی هیچ اعتقادی به مفاهیم ظاهری و حقیقی نداشته اند که به نظر می رسد این شیوه با روش اهل بیت علیهم السلام چندان هماهنگی ندارد.

شیواترین ابزار بیان و انتقال مفاهیم و انگاره های مدنظر، روایت و به تصویر کشیدن وقایع در قالب «قصه» است که اهداف متعددی را با خود به همراه دارد. داستان طوفان نوح(ع) یکی از داستان های مشترک در میان دو کتاب مقدس تورات و قرآن است. این پژوهش در راستای تحلیل عناصر داستان طوفان نوح(ع)، با روش تحلیل تطبیقی خرد، سامان یافته و با استفاده از روش های جزئی دانش نشانه شناختی، واکاوی شده است. تاکنون پژوهش مشابهی صورت نگرفته است. نتیجه به دست آمده نشان می دهد هرچند اشتراک هایی بین دو روایت در عناصری همچون بیان نزول عذاب به سبب نافرمانی، تبیین شخصیت نقش اصلی داستان، کوهستانی بودن مکان داستان، محوریت زمانی خطی و منسجم وجود دارد، درباره پیرنگ داستان، زاویه دید، شخصیت ها، کشمکش، گفت و گو و صحنه پردازی تفاوت های چشمگیری به چشم می خورد. نکته مهم دیگر اینکه روایت تورات از طوفان نوح(ع) با پرداختن بیش از حد به جزئیات زمانی و مکانی، بیشتر شبیه روایتی تاریخی است؛ اما روایت قرآن از ماجرای طوفان در ورای بیان داستان، بیشتر اهداف هدایتی و انذاری و عبرت انگیز را دنبال می کند که این موضوع سبب جذابیت و اثرگذاری بیشتر روایت قرآنی شده است

در قرآن کریم قصه خلقت حضرت آدم (ع) در سوره های مختلفی از جمله سوره اعراف نقل شده است. روایت ها و قصص قرآنی از جمله قصه آدم (ع) بدون تخیّل و مبالغه در خدمت اهداف تربیتی و هدایتی قرآن قرار گرفته اند. بر اساس این پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی و با هدف ساختارشناسی روایت حضرت آدم (ع) در رکوع دوم سوره اعراف( آیات 11 تا25) و بیانات امام رضا (ع) (مناظرات و احادیث تفسیری) نگارش یافته است، طرح و پیرنگ رکوع و بیانات رضوی (ع) در موضوع خلقت آدم (ع) مبتنی بر رابطه علت و معلول است و حوادث داستان در ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر هستند. زاویه دید در رکوع اکثر موارد به صورت سوم شخص (دانای کل) و در آیه نخست به صورت متکلم مع الغیر است. زاویه دید در بیانات رضوی (ع) به صورت روایت گری است چرا که حضرت به عنوان فرد غایب از صحنه و راوی، داستان را تبیین می کنند. شخصیت های داستان که هر کدام ویژگی های خاصی دارند. طبق رکوع، کنش های داستان بر دو محور اصلی ابلیس و آدم (ع) رخ می دهد که هر دو از فرمان الهی سرپیچی می کنند. کنش های داستان در بیانات رضوی پرسش راوی (گره) و پاسخ های امام (حل گره) است. گفت و گوهایی میان اشخاص حاضر در داستان صورت گرفته که به داستان جلوه هنری خاصی می بخشد. صحنه پردازی در دو قالب زمان و مکان، به تصورات ذهنی خواننده جهت ملموس سازی داستان کمک می کند. هر یک از عناصر قصه، با هدف تربیتی خاصی، ایفای نقش می کنند که در نهایت هدف اصلی داستان یعنی بُعد هدایتی را محقق می سازند.

بر اساس این پژوهش، امام رضا (ع) مباحث مربوط به علوم قرآنی از جمله بیان آیات الأحکام، ذکر شأن و سبب نزول آیات و توضیح آیات متشابه را در جلسات مناظره ای که با صاحبان دیگر ادیان داشتند، مطرح نمودند. حضرت در اثبات عصمت انبیای الهی (ع) با در کنار هم نهادن آیاتی از قرآن کریم و هم چنین با استناد به روایتی از امام صادق (ع) از روش تفسیری قرآن به قرآن و قرآن به سنت استفاده نمودند. استدلال های کلامی حضرت در حوزه توحید، عصمت و امامت است. تبیین اراده خداوند با استفاده از براهین عقلی در مناظره امام رضا (ع) با صاحبان ادیان در اثبات عصمت انبیا (ع) کاربرد دارد. امام رضا (ع) در جلسه مناظره با علمای مرو، با استناد به حدیث منزلت، و با تطبیق آیه 87 سوره یونس بر امیرالمؤمنین(ع)، از روش تفسیری جری و تطبیق استفاده نمودند.

یکی از مباحث جدید قرآن شناسی، مطالعه الگوهای گفته پردازی در زبان (بیان) قرآن کریم است. بررسی این موضوع از زوایای مختلف امکان پذیر است؛ یکی از آنها بازخوانی کوشش های مرتبط با این موضوع در میان متقدمان است. همچنین، بازخوانی و تحلیل رکوعات قرآنی که از تقسیم بندی های کهن متن قرآن کریم بوده و با علامت «ع» در برخی مصاحف شناخته شده، با این نگاه از نقطه های شروع در این مباحث است. با مطالعه چینش آیات در رکوعات یک سوره، الگوهای متن سازی (گفته پردازی) و ساختار متن قرآن کریم استخراج می شوند. جستار حاضر درصدد است با بهره گیری از روش های مختلف تحلیل شکلی و محتوایی و نیز روش های نقد متن به این پرسش پاسخ دهد که چینش آیات در رکوعات سوره بقره بر چه الگوهایی استوار است تا بدین وسیله الگوهای گفته پردازی را بازشناسد. بررسی ها نشان می دهند الگوهای گفته پردازی در این سوره به الگوهای عمومی شامل بلاغت سامی (ارتباط متقابل متون به صورت متوازی و دایره ای)، ساختار شمارشی، تقابل یا گفتمان برابر (تقابل دوگان ایمان و کفر و انفاق و ربا) ساختار توالی (ترتیب زمانی اعطای نعمت ها به بنی اسرائیل و ذکر انبیای الهی به ترتیب زمانی)، شیوه تفصیل با بیان مصداق و تمثیل (رفتارشناسی منافقین)، تصریف در بیان (پاسخ به شبهه معاد در قالب ذکر سه داستان)، الگوهای سبک ساز شامل شیوه بیانی یکسان در آیات رکوع (اوامر) و آغازین مشترک آیات رکوع، الگوهای مبتنی بر گونه سخن شامل سخن روایی که دربردارنده (داستان آدم و روایت طالوت و جالوت) و سخن حقوقی و بیان آیات الأحکام تقسیم می شوند.

مکتب ساختارگرایی از جمله مکاتبی است که امروزه در حیطه نقد و تحلیل مسائل ادبی دیدگاه ها و ایده های جدیدی را به میدان ادب وارد کرده است و عموماً با استقبال فراوانی روبه رو شده است. مکتب ساختارگرایی در تحلیل قصص <em>قرآن کریم</em> کاربرد فراوانی دارد. یکی از جنبه های اعجاز هنری و تأثیرگذاری <em>قرآن کریم</em>، داستان های قرآنی و ساختار و درون مایه آن هاست، به گونه ای که شیواترین ابزار بیان، انتقال مفاهیم و انگاره های مورد نظر خداوند، روایت و به تصویر کشیدن وقایع در قالب «قصه» است. بر اساس این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی و با هدف ساختارشناسی روایت ضیف ابراهیم^(ع) و قوم لوط در رکوع هفتم سوره هود، (فهرست موضوعی شامل آیات 69 تا 83 این سوره) نگارش یافته است، طرح و پیرنگ رکوع مبتنی بر رابطه علت و معلول است و حوادث داستان در ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر هستند. زاویه دید در رکوع بیشتر موارد به صورت سوم شخص (دانای کل) است و راوی (خداوند) بر داستان احاطه کامل دارد. شخصیت های داستان که هر کدام ویژگی های خاصی دارند، عبارتند از: ابراهیم^(ع)، همسر ابراهیم^(ع)، فرشتگان بشارت و عذاب، لوط^(ع)، قوم لوط^(ع) و همسر لوط^(ع). طبق رکوع، کنش های داستان با محوریت دو پرده اصلی داستان رخ می دهد. محور پرده نخست، ابراهیم^(ع) است که به او بشارت می دهند. محور پرده دوم، لوط^(ع) است که فرشتگان عذاب قوم او را ابلاغ می کنند. گفتگوهایی میان اشخاص حاضر در داستان صورت گرفته که به داستان جلوه هنری خاصی می بخشد. صحنه پردازی در دو قالب زمان و مکان، به تصورات ذهنی خواننده برای ملموس سازی داستان کمک می کند. هر یک از عناصر قصه، با هدف تربیتی خاصی، ایفای نقش می کنند که در نهایت، هدف اصلی داستان یعنی بُعد هدایتی را محقق می سازند.

حادثه عاشورا از جنبه های گوناگون می تواند مورد بحث و بررسی قرار گیرد. یکی از این جنبه ها رجز هایی است که یاران امام حسین (ع) به هنگام نبرد بر زبان جاری کردند. رجز شعری است که در میدان جنگ برای مفاخره و تحقیر دشمن بر زبان می آید. مسئله مورد نظر در این پژوهش این است که مضامین مقاومت و پایداری به کار گرفته شده در رجزهای یاران امام حسین (ع) در روز عاشورا چگونه است؟ بررسی ها نشان می دهد مؤلفه های پایداری و مقاومت همچون صبر و استقامت، شجاعت، وفای به عهد، ولایت پذیری و افتخار به نسب در رجزهای اصحاب وفادار امام حسین (ع) مانند عمرو بن خالد الأزدی، جناده بن حارث انصاری، نافع بن هلال، قاسم بن الحسن (ع)، علی بن الحسین (ع)، عباس بن علی (ع) و ... در روز عاشورا تجلی یافته است. با توجه به اینکه قیام امام حسین (ع) و اصحاب باوفایشان به عنوان مهم ترین قیام علیه حکومت جور در طول تاریخ مطرح است، پرداختن به ابعاد مختلف این قیام و به خصوص شناسایی مضامین پایداری و مقاومت در بطن این قیام، موضوعی ضروری است. این پژوهش درصدد است با اتخاذ روش توصیفی- تحلیلی، مضامین مقاومت و پایداری را در اشعار حماسی و رجزهای اصحاب امام حسین (ع) در روز عاشورا به تصویر بکشد.

نمایش نامه تعزیه از ماندگارترین مراسم های مذهبی ایران است که در آن ضمن سرودن اشعاری، به مدح و سوگواری اهل بیت: پرداخته می شود. از جمله شخصیت های برجسته حاضر در کربلا که جان خویش را در راه حمایت از امام حسین(ع) فدا کرد، حضرت ابوالفضل(ع) است. از تعزیه های مشهور و ماندگار، تعزیه منتسب به حضرت ابوالفضل العباس(ع) است. با توجه به محبوبیت تعزیه و نقش پررنگ آن در اعتقادات مذهبی شیعیان ایران، پرداختن به ابعاد مختلف این نمایش مذهبی از جمله جلوه های ایستادگی، پایداری، فرمانبرداری و مقاومت موضوعی ضروری و الگوسازی برای آیندگان به شمار می رود. این پژوهش با روش توصیفی _ تحلیلی، جلوه های ادب مقاومت و پایداری را در تعزیه حضرت ابوالفضل(ع) مورد بررسی و تحلیل قرار می دهد.

امام رضا (ع) در مجلس مأمون و در مناظره با علمای مرو، درباره برتری عترت بر امت، از 34 آیه قرآن بهره می برد و روش های استفاده امام از این آیات در این مناظره گوناگون است. روش های امام در این مناظره عبارت است از: روش تفسیر قرآن به قرآن، استفاده از شأن نزول آیات، جری و تطبیق، بیان مصداق آیات و تفسیر مزجی. امام رضا (ع) با استفاده از روش قرآن به قرآن بسیاری از مبهمات آیات درباره اهل بیت (ع) را تبیین و با استفاده از شأن نزول، لیاقت اهل بیت (ع) را برای جانشینی پس از پیامبر (ص) اثبات و از طریق روش جری وتطبیق، برخی آیات را به امام علی (ع) تطبیق می کند. همچنین با بهره گیری از روش تعیین مصداق، اهل بیت (ع) را مصداق ذی القربی در قرآن می داند و در نهایت با استفاده از روش تفسیری مزجی در پی برخی از آیات از جمله آیه «و أنذر عشیرتک الاقربین»، آیه را فضیلتی بزرگ و مقامی ارجمند برای آل پیامبر (ع) در نظر می گیرد. روش تحقیق در این مقاله، به صورت توصیفی - تحلیلی است.

زیارت غدیریه از زیارات مشهور و معتبر شیعه می باشد که در برخی کتاب های ادعیه و زیارات، با سند معتبر از امام هادی (ع) نقل گردیده است. در این زیارت، 50 آیه از قرآن کریم تجلّی یافته است. پرسش پژوهش حاضر این است که آیات مذکور در زیارت غدیریه، چه مصادیقی دارند و چه حوزه هایی را شامل می شوند؟ این مقاله در صدد است با اتّخاذ روش توصیفی- تحلیلی، ضمن بررسی سندی زیارت غدیریه، با استناد به محتوای زیارت و روایات تفسیری فریقین، مصداق آیات این زیارت را شناسایی نماید. بررسی ها نشان می-دهد وثاقت تمامی رجال سلسله سند و قوت محتوایی زیارت، نشان از صحیح بودن زیارت دارد. بسیاری از آیات تجلی یافته در این زیارت در حوزه ولایت امام علی (ع) هستند که با بررسی آن ها می توان گفت امام علی(ع) در مصداق برخی آیات، با برخی اولیای الهی و مؤمنان شریک است؛ مصداق برخی آیات نیز منحصر به امیرالمؤمنین علی(ع) است.

بصائرالدرجاتنوشته محمّد بن حسن صفار و الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباداثر شیخ مفید، از کتاب های مهم حدیثی و تاریخی دو اندیشمند متعلّق به مکتب حدیثی قم و بغداد است. در این دو کتاب، معجزاتی به ائمه معصومین : نسبت داده شده است که می توان آن ها را در دو بخش کلی تقسیم بندی نمود: علم امام، و دخل و تصرّفات امام به اذن خداوند در عالم خلقت (ولایت تکوینی). در این مقاله تلاش شده است: به بررسی ابعاد مختلف حوزه اعجاز ائمه معصومین ع که در دو کتاب بصائرالدرجاتو الارشادمندرج اند، با رویکرد توصیفی- تحلیلی پرداخته شود. بررسی ها نشان می دهد: شیخ مفید  نسبت به حسن صفار، پیرامون نقل معجزات ائمه ع دقّت بیش تری نشان داده است؛ و این مطلب حاکی از روش عقل گرایانه شیخ در برخورد با انبوه احادیث و روایات وارده در حوزه کرامات ائمه ع است.

در آیه 33 سوره «آل عمران» به برتری برخی انبیای الهی و خاندان ایشان تأکید شده است. پرسش پژوهش حاضر پیرامون چگونگی دلالت این آیه بر برتری «آل محمد (ص)» طبق دیدگاه فریقین است. این مقاله درصدد است با استناد به تفاسیر و روایات فریقین، و با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، آرای مفسران فریقین را ذیل آیه 33 آل عمران، در توضیح دلالت آیه بر برگزیدگی آل محمّد (ص) مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. بررسی ها نشان می دهد هر چند آیه به صراحت از «آل محمّد (ص)» نام نبرده است؛ امّا با رجوع به تفاسیر و روایات فریقین و هم چنین مستند به شواهد قرآنی هم چون آیات 54 نساء و 130 صافات و روایاتی که در آن ها از لفظ «آل محمّد(ص)» به عنوان تفسیر آیه استفاده شده؛ هم چنین روایاتی که صلوات خاص بر «آل محمّد (ص)» را نقل نموده اند و... آیه بر برگزیدگی پیامبر (ص) و عترتش که همان «آل» و از ذرّیه حضرت ابراهیم (ع) می باشند، دلالت دارد.

متون تاریخی- اسلامی، وقایع خارق العاده ای را پس از شهادت امام حسین (ع) انعکاس داده اند. عذاب ها و بلاهای جسمی و روحی که گریبان-گیر قاتلان و هتاکان به مقام حضرت شد، وقایع شگرفی مانند: تغییر و تحوّل در نظم جهان، گریه و نوحه جنیان و پریان در سوگ حضرت، مشاهده و نقل کرامات مختلف از رأسِ مبارک حضرت، به امر خدا، نمونه هایی از این حوادث شگفتند. اهتمام به جمع آوری اسنادی که این وقایع شگفت را انعکاس داده اند، می تواند بُعد جدیدی از زیبایی های قیام امام حسین (ع) را به نمایش در آورد. در پژوهش حاضر که با روش توصیفی- تحلیلی گردآوری شده است، با استفاده از منابع معتبر تاریخی اهل سنّت به نقل اسناد این حوادث خارق العاده پرداخته می-شود. یافته های پژوهش حاکی از این مطلب است که در توصیف اتفاقات پس از شهادت اباعبدالله(ع)، اهل سنّت، ابعاد مختلفی از حوادث شگفت را نقل کرده اند که در طول تاریخ هیچ سابقه ای قبل از عاشورا و قیام حضرت نداشته است و این خود حاکی از عظمت قیام امام حسین (ع) و بزرگی مصیبت وارده بر اهل بیت(ع) است.

در قسمت فضایل حسنین (ع) کتاب «مستدرک علی الصحیحین» حاکم نیشابوری، مناظره ای میان حجآج بن یوسف و یحیی بن یعمر نقل شده است که در آن حجّاج ضمن طرح شبهه ای، انتساب مستقیم امام حسین (ع) را به پیامبر (ص) و ذرّیه بودن ایشان نفی نمود. این شبهه بلافاصله با پاسخ مستدل قرآنی یحیی بن یعمر مواجه شد. پرسش این است که یحیی بن یعمر در اثبات ذرّیه بودن امام حسین(ع) به چه آیه یا آیاتی استناد نمود؟ این مقاله در صدد است با استناد به آیات و روایات و با اتّخاذ روش توصیفی- تحلیلی، به شبهه عدم انتساب مستقیم امام حسین (ع) به پیامبر (ص)پاسخ گوید. بررسی ها نشان می دهد: ذرّیه بودن امام حسین (ع) در آیات 84 و 85 سوره انعام، 61 آل عمران و 23 نساء و روایاتی که رسول خدا (ص) از امام حسین (ع) به عنوان فرزند خود یاد نموده اند، قابل اثبات است.