مالک عبدی

آیه البسمله هی أعظمُ آیهٍ فی القرآن الکریم نظرا للموقع الدلالی الخطیر والإیحاءات البنیویه التی تحظی بها من حیث المغزی والمفهوم والتشکیل النحوی والترابط القاعدیّ الذی یتمظهر فیها. فإنّ الألفاظ فیها متّ سقهٌ اتساقا تواصلیّا متینا من حیث الحذوفات والزوائد وأنماط النضد الآلیاتیّ الذی یفی بالمقصود المفاهیمیّ البته؛ وإنّ فیها مستمسکات نحویّه وتخریجات دلالیّه أولیّه لا تتطابق مع الصور المفاهیمیّه الراقیه التی تختزنها الآیه، کما لا تقدر علی رسم الواقع التعبیریّ الذی تبتغیه المکوّنات التألیفیّه المبرمجه للنصّ. فإنّ هذه الدراسه –ووفقا للمنهج الوصفی التحلیلی ستحاول تأصیل رؤیه نحویّه دلالیّه جدیده فی آیه البسمله والتی ستخالف النمط الإعرابی المعهود الذی سار علی دربه النحاه والمعربون عموما من دون النظر إلی المُعْ طَ یات الفکریّه والمعرفیّه والهویّ ات الخطابیّه التعددیّه التی لا یکاد یوحی بها هذا النمط المستعمل. إذًا فنحاول الوصول إلی رکائز تقویمیّه أصیله فی نحو الآیه وتخریجها والتی تکون أکثر ملاءمه وتضافرا مع مقتضیات النصّ الحداثیّ. والنتائج تُظهر أنّ للآیه الکریمه رسما نموذجیّا نحویّا متکاملا یتنافی عموما مع المفروضات الذهنیّه التی ألفناها سابقا فی بیان التدلیلات النحویّه لها، بل إنّ الشبکه التواصلیّه النحویّه التی تتأسّس علیها الآیه تقتضی أن نعزف عزوفا عن المکانیزمات التأویلیّه القاصره التی تخضع لها شکلانیّهُ النصّ وکفی، حتی نحصل علی عطاءات ذهنیّه ومفاهیمیّه وتَرْجَمیّ ه جدیده تتوافق مع البناء التکوینیّ المستهدف للنصّ.

قرآن کریم شاهکاری بی بدیل و تکرار ناشدنی است که به دلیل دارا بودن مفاهیم والا که در ساختاری بی نظیر در دسترس همگان قرار گرفته، همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. همه ی مفاهیم این کتاب مقدس در اوج فصاحت و بلاغت قرار دارند و یکی از روش های زیبا سازی آن، تصویرپردازی هنری برای هر رویداد است تا بدین شیوه، مخاطب به درک و دریافتی بهتر از پیام قرآن برسد. بنابراین واکاوی تصویرپردازانه ی محتواهای قرآنی و تبیین نحوه ی کاربست این تصاویر در القای مفاهیم هدایتگرانه ضرورتی انکارناپذیر است. در ذیل بررسی بافتهای معنایی این کتاب آسمانی به جلوه های خاصی از پردازشگری تصویری در سوره مبارکه طه می رسیم که به مدد استفاده از شگردهای هنری در قالب سطوح تشبیهی، مجازی واستعاری به شکل خاصی نمود یافته است. پژوهش حاضر با رهیافتی توصیفی- تحلیلی پس از تبیین مفهوم کلی تصویر و بیان ویژگی های تصاویر قرآنی درصدد بررسی ساز و کار بیانی تصویرهای هنری و عناصر ساختاری در سوره طه، به عنوان یکی از ابزارهای بیان آموزه های انسانی و اخلاقی است. نتایج تحقیق بیانگر آن است که برجسته ترین مؤلفه-های تصویرپردازی در این سوره که نقش بی بدیلی در چارچوب مندیِ مفاهیم سوره داشته اند در قالب تصویرگری های تشبیهی، استعاری و مجازی تبلور یافته است. همچنین قرآن کریم از طریق تصویرسازی ذهنی، مفاهیم انتزاعی را عینی می سازد تا وضوح آنها در ذهن مخاطب، بیشتر و درنتیجه تعامل مخاطب با متن بهتر گردد و در این راستا قرآن بر یک گونه ی خاص از تصویرسازی تکیه نمی-کند؛ بلکه از گونه های متنوعی از تصاویری که در درون بافت با هم در تعاملند، بهره می جوید.

إن الحدیث عن ابن الرومی بشخصیته النادره وعناصرها المتشابکه، شیء یصعب علی الدارسین، ولا سیما إذا أردنا أن نمعن النظر فی جوانب شعره الإبداعیه والدلالیه. فإن نظره فاحصه فی شعر ابن الرومی تهدینا إلی مواضع الاستخدام الوظیفی الذی یتمتع به الشاعر فی سرد حقائق فکرته، وتوعیه المخاطبین بما یوحی به شعره من رموز دلالیه. فإن موضوع هذه الدراسه یدور حول إحدی مراثیه التی طبقت شهرته الآفاق، بما فیها من دمج وتولیف بین العناصر الأسلوبیه المکونه للنص الإبداعی، والعواطف المشحونه بالتوتر والارتباک اللذین جعلا الشاعر ی فیض لوعه علی فقد حبیب ه. تقوم هذه الدراسه علی أساس المنهج الوصفی التحلیلی، لنری من خلاله کیف تبینت إستراتیجیات الشاعر السردیه فی التوفیق بین الحزن المستفیض والمقومات الأسلوبیه التی اعتمدها للتدلیل علی تلک الحرقه المتأبده. النتائج تقول لنا إن الشاعر کان ذا توفیق فی تصویر هذا الحزن عبر الإمکانیات التعبیریه التی أتیحت له فی حقول الصرف والموسیقی والترکیب؛ إذ تمکن من خلالها أن یختصر الطریق إلی الفهم ویجعل المعنی العصی جرعه مستساغه لدی المخاطب یرتشفها بسهوله؛ فقد کان للإبداعات الصرفیه إسهام کبیر فی تفظیع المواقف، بحیث لا یقاسی کنهه إلا من فقد نجله، کما أن للإشارات والتلمیحات الموسیقیه دورا ممیزا فی تسییر نظام القصیده ببطء، بحیث یحاذی حس الشاعر، والأبنیه الترکیبیه التی رکن إلیها ابن الرومی تم تشییدها، بحیث تتوائم فیها البنیه النصیه تماما مع ثوره الحزن التی تستحوذ علی نفسیه الشاعر؛ وبالجمله فإن الشاعر کلما اشتد جزعه، وجدنا المسار الأسلوبی المبرمج لدیه یطاوعه تماما فی مشواره الرثائی المفجع، من حیث شده الذبذبات العاطفیه ومدی تأقلمها مع المرکبه الدلالیه التی اختیرت لها.

نقد به مثابه فرایند جرّاحی متون ادبی، در صدد پی جویی و رصدِ گرانیگاه های ضعف آثار علمی و به دنبال آن برجسته سازی نقاط قوّت وابراز وجوه ایجابی آن، و در نهایت تضمین سلامت فرمی ومحتوایی آثار علمی است. چنانکه از معانی نقد در لغت عرب دانه برداشتنِ پرنده و منقارزدن او برای برداشتن دانه های سالم وکنارنهادن دانه های معیوب وفاسد است. دانش نحو نیز به عنوان یکی از مفاتیح مهم علوم زبانی سلاح راهبردی کاوشگران متون ادبی، وهمواره مَطْمح نظر اندیشمندان برای ارائه نقد ونگارش در باب تصنیفات علمی بوده است. کتاب مورد نقد تلاشی است برای مُستدل سازی برخی عناوین نحوی مطرح شده در کتاب "مغنی الأدیب" که خودْ نسخه نونگاشته ای از "مغنی اللبیب" ابن هشام انصاری است. این پژوهش بر مبنای روش توصیفی-تحلیلی صورت گرفته ونتایج آن حاکی از آن است که تقریبا اثری از نوگرایی در استدلال، و ارائه رویکردی اجتهادی، مُتقَن و إقناعی در اثر مذکور به چشم نمی خورد. تقریراتی که ایشان تحت عنوان "انقلاب نحوی" از آن یادکرده عموما یا عاری از صحّت بوده، ویا نقل وجانبداری از یکی از آرای مشهور پیشینیان آن هم بدون ذکر رأی آن هاست، ویا انتساب برخی از این آراء به خودْ تحت عنوان استدلال جدید و إبداع نحوی نویسنده است. ریتم کتاب نیز کُند، یکنواخت وملال آور بوده وجلوه جاذبی از لحاظ نگارش وپردازش شکلی ندارد. کتاب ثوره نحویه عموما یک اثر شبه علمیِ غیر مستند و بدون پشتوانه سازی است که کاملا از نظام إرجاع و إحاله به دور بوده و در واقع نسخه ناپایدار و ضعیف شده ای از منابع مهمّ موجود در این زمینه است.

إنّ زیاره عاشوراء من أهمّ الوثائق السیاسیه التی ترسم خارطه الطریق الذی یسیر علیه ک لُّ شیعی ملتزم بمبادئ الحضاره العالمیّه التی یتأسّس علیها الف ک ر الشیعی ، ب ک لّ ما ینطوی علیه من غایات وطموحات. هذه الزیاره تستند إل ى أسانید معتبره ووثیقه ویُ ظَنّ أنّها من ناحیه المعصوم أو هی حدیث قدسی نزل من عند الله. والمهمّ أنّ فیها حربا وسلاما، وصلحا وانتقاما، وثوره والتزاما. کلّ الخطوط العقدیه والحبکه العالقه التی خیطَت فیها، متبلورهٌ من ناحیه التصویر الفنّی والدلالی الذی صُمِّمَ فیها، ولاسیّما من الناحیتین الترکیبیه والنحویه، وقد ساعد بکثیر على رسم معالمها الثوریه والمفهومیه؛ إذ إن فیها قیاما وقعودا فی حینهما وکشفا وشهودا من الناحیه العقدیّه والمعرفیّه ولا یتجسّدان إلا أن تَ تمّ إمکانیّاتُ رسمهما بواسطه الإبداعات الفنیّه التی فیها. لقد تمت هذه الدراسه عبر المنهج الوصفی التحلیلی، لتتّضح کیف أنّ الزیاره صیغت بصیاغهٍ تعبیریّه هادفه، وفیها عیّناتٌ من نحو هذا الکشف المعنوی الذی لا یحصل إلا بالرکون إلى التوظیفات الدلالیه التی تجعل المعنى أقرب ما یکون فی متناول أیدی القارئین. النتائج تجسّم لنا مواضع من النحو الذی یسهم بشکل فرید فی انجذاب المخاطب نحو طوائف من المعانی فی الاستعانه بالقُدُرات الإعرابیه المتّسعه الدلاله، وتوظیف حروفٍ یکون لها أکبر قدر ممکن من القوّه التعبیریه بتعددی تها الدلالیه، کما ت ُرینا أنساقا توظیفیه منتظمه یکون المعنى عبرها أقرب منالا إلى ذهن المتلقّی. ویظهر هذا بشکل جلی فی أنماط التقدیم والتأخیر والاستعانه بالوجوه المصدریه الاسمیّه بدل التصریح بالوصف والتنویع الترکیبی الهادف فی سرد أسالیب اللعن. وبالجمله فإنّ أماراتٍ من النَّضْد التر ک یبی توجد فی الزیاره وت ک ون أوع ى بما تحویه الف ک ره من مِرْسَمَات تقریع العدوّ أو إحیاء الشریعه أو إثبات الولاء وإظهار البراءه أو ردم الفجوه العقدیه التی تعتری صفحات قلوب المُرتابین. ونحن فی هذه الدراسه بصدد ال ک شف عن بعض ملامح هذه الوتیره الدلالیه الحاسمه.

مسائل مربوط به زن، به مثابه یکی از اصلی ترین مسائل انسانی در ادبیّات معاصر، جایگاه خاصّی را به خود اختصاص می دهد. در این باره پرینوش صنیعی و رجاء عبدالله الصانع که از پردغدغه ترین نویسندگان زبان فارسی و عربی هستند، موشکافی و اهتمام وافر خود را در دو رمان سهم من و بنات الریاض به تصویر می کشند. پژوهش حاضر که به شیوه توصیفی - تحلیلی تدوین شده بر آن است تا با بررسی سیمای زن در دو رمان یادشده، افکار فمینیستی هر دو نویسنده را تحلیل و نقد کند و سپس شباهت ها و تفاوت های نظرات هر دو نویسنده که از نظریّه های فمینیستی متأثّر است را بیان کند. با بررسی آثار دو نویسنده مشخّص می شود که زنان ترسیم شده در دو رمان، زنانی جسور و هنجارگریزند که از فرهنگ جنسیّتی حاکم بر جوامع سنّت گرای خود به ستوه آمده اند و به سنّت شکنی متوسّل می شوند.

با توجه به نقد جامعه شناختی ادبیات که به بررسی محیط جامعه و اثر پرداخته و مهارت ادیب را در انعکاس حوادث جامعه و محیط نشان می دهد، پژوهش مذکور تلاش کرده تا با روش توصیفی- تحلیلی و براساس مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی داستان های کوتاه غسان کنفانی نویسنده ی برجسته ی فلسطینی و قاسمعلی فراست نویسنده ی شهیر ایرانی را از منظر نقد جامعه شناختی مورد بررسی قرار دهد تا تصویری از سال های(1948- 1967م.) از جامعه ی فلسطین و حوادث جنگ تحمیلی در ایران(1359- 1367 ه .ش) و سال های بعد از آن را در حوزه ی ادبیات جنگ و دفاع از لابه لای سطور به نمایش بگذارد. هدف آن است که روی کرد دوگانه یا همسوی دو مؤلف به مقولات آسیب زای اجتماعی واقتصادی از منظر نقد جامعه شناختی تبیین گردد. همچنین این پژوهش، نحوه ی کاربست عناصر فرهنگی ومؤلفه های معرفتی در نزد دو نویسنده، با تکیه بر نگاه نقادانه ی آن دو مورد واکاوی قرار میگیرد. نتایج میگوید هردو نویسنده باسبکی ریالیستی وانتقادی حوادث و اوضاع سیاسی، تاریخی و اجتماعی جامعه ی خود را به نمایش گذاشته و به نیروهای مسلح و نظامی، شخصیت زنان توجه داشته اند. غسان از اوضاع وخیم اقتصادی، دخالت عوامل بیگانه در جامعه و جهل و بی سوادی انتقاد می کند و فراست نیز از نتایج منفی دنیای مدرن، فاصله ی طبقاتی سخن گفته و در باب جنگ، حال و احوال رزمندگان و جانبازان را توصیف می کند. در زمینه ی فرهنگی هر دو نویسنده مقام شهادت را می ستایند و جلوه های عالم معنویت و آلام درونی انسان را گوش زد می کنند. درون مایه ی هر دو داستان ها استبدادستیزی و معضلات اجتماعی جامعه و رنج ها و ناکامی های انسان معاصر است.

داستان به عنوان یک فن مهم ادبی مورد توجه ادیان الهی به ویژه اسلام قرار گرفته است. تا آنجا که یکی از مهم ترین ویژگی های ادبیات قرآنی ساختار روایی و داستانی آن است. پرنمودترین داستان قرآنی که در قالبی هنری و با اسلوبی منحصربه فرد بیان شده، داستان حضرت ابراهیم (ع) است. از ویژگی های بارز این داستان طرح منسجم و پیوند محکم بین اجزای آن است. در پژوهش حاضر با تکیه بر الگوی پیرنگ «لاری وای» و به روش توصیفی-تحلیلی به بررسی طرح داستان حضرت ابراهیم (ع) در قرآن کریم پرداخته ایم تا بخشی از جلوه های هنری این داستان را نمایان سازیم. یافته های این پژوهش حاکی از این است که مدیریت دقیق و گزینش مناسب اطلاعات، خلق معما و تعلیق پی درپی در کمترین حجم متن و کنش، همسویی کنش ها و وحدت حوادث و یکدستی روایت در حادثه پردازی در کل داستان از ویژگی های خاص پیرنگ در داستان ابراهیم (ع) است.

سبک شناسی، به عنوان یکی از گرایش های زبانی نقد متون ادبی، از لایه های مختلفی برای تحلیل متن سود می جوید که سطح آوایی یکی از آن ها به شمار می آید. در این لایه، برجسته ترین ویژگی های خلق موسیقی که به دلیل ""نشان دار"" بودن به یک مشخصه ی سبکی بدل می گردد، بررسی می شود و جنبه های زیبایی شناسی آن بازگو می گردد. اوج زیبایی موسیقی در متون ادبی را در آیات قرآن می توان یافت، که با آرایش کلمه ها و چینش دقیق آن ها در کنار هم، باعث تناسب و انسجام شده و توجه خواننده را به متن جلب می کند. از آنجا که موسیقی نقش بی بدیلی در قرآن کریم ایفا می کند، لذا در این پژوهش مهمترین جنبه های خلق موسیقی را در سوره ی مبارکه ی(أنبیاء) مورد واکاوی قرار داده ایم. در این سوره ی مبارکه، شواهد مخلتفی سبب خلق موسیقی و آهنگ گشته است، اما برخی به دلیل بسامد بالا، به یک مشخصه ی سبکی بدل گشته است، که در زیر مجموعه ی موسیقی درونی، موسیقی معنوی و موسیقی فکری به آن ها پرداخته شده است. ایجاد تناسب، انسجام و هماهنگی لفظ با معنی به منظور جلب خواننده، تصویر سازی صحنه های فرح بخش بهشتیان و عذاب آور دوزخیان از طریق صفات و حروف، تثبیت معانی در ذهن از طریق کاربرد مفاهیم متضاد، از کارکرد های موسیقی در این سوره ی مبارکه است. این پژوهش، با روشی تحلیلی- توصیفی به بررسی لایه ی آوایی سوره ی مبارکه انبیاء پرداخته است.

ظهرت المدرسه الواقعیه النقدیه فی فرنسا وهی تقوم بالتعبیر عن حقائق المجتمع. بما أنَّ هذه المدرسه برزت معالمها فی الروایه من جههٍ، ومن جههٍ أخری قد استخدم کلٌّ مِن نجیب محفوظ رائد الروایه المصریه الحدیثه، و رومان رولان الراوی الفرنسی المعاصر، أسلوب الواقعیه النقدیه فی الأدب القصصی، لذلک فإنّ هذه الدراسه حاولت مستخدمهً المنهج الوصفی- التحلیلی وعلی إطار المدرسه الأمریکیه للأدب المقارَن، القیام بمعالجه تیار الواقعیه النقدیه فی روایتی «بین القصرین» لنجیب محفوظ و «جزیره فی العاصفه» لرومان رولان . تمّت کتابه الروایتین الاثنتین بناءً علی أحداث مصر وفرنسا خلال سنوات1914 إلی 1919م؛ یعنی السنوات التی دارت فیها الحرب العالمیه الأولی.

تصویرپردازی منطبق بر داده پردازی معنائی، از جمله مسائلی است که در قرآن کریم مورد توجه قرار گرفته است؛ چراکه اگر مردم با کلام و محتوائی فاقدِ تصویر مواجه می شدند، که فقط ذهن و عقل آنان را مخاطب می ساخت، این کلام نمی توانست چندان اثرگذار باشد، ولی از راه تصویرگری و پردازشِ خلاقانه ی مضامین والای انسانی است که قرآن کریم محتواهای نورانی خود را رَختی از عناصر تأثیرگذار بدیعی و بیانی پوشانده و از رهگذر این آفرینش های هنری، معنی و مفهوم مورد نظر را برای مخاطب به وجهی نیکو جلوه گر می سازد. در پژوهش حاضر سعی بر آن است که با تکیه بر روشی توصیفی تحلیلی به بررسی جلوه های تصویرگری هنری در سوره ی مبارکه ی اعراف پرداخته و از گوشه هائی از وجوه زیبایی شناختیِ بیانِ قرآنی در این سوره ی مبارکه پرده برداشته شود و به پاسخ این سؤال دست یابیم که خداوند حکیم در سوره ی اعراف چگونه از شگردها و فنون تصویرگری بهره جسته و نقشه ی راه این سوره ی مبارکه برای بیان هنری صحنه های اثرگذار چیست؟ نتایج حاکی از آن است که تشبیهات در این سوره با هدف توصیف حال مشرکان، لغوپردازان و معارضان قرآن کریم است. اسلوب استعاره با اهدافی از جمله تهکم، استهزاء، تمثیل حال معاندان و... بیان شده است. وجود اسلوب مجاز و تخطی از حقیقتِ پاره ای از معانی بر اساس اقتضاءاتِ بافتی و معنائی در این سوره ی مبارکه نیز باعث رونق و زیبایی آیات آن شده است. به طور کلی در این سوره ی مبارکه از تصویرپردازی به عنوان ابزاری قدرتمند برای تثبیت معانی و ملموس نمودن آن ها در پیش چشمان مخاطب استفاده شده است.

ترجمه قرآن کریم و انتقال و شفاف سازی معانی والای آن، برای مخاطبان فارسی زبان از دیرباز موضع اهتمام محققان و اندیشمندان این کتاب الهی بوده است. یکی از مترجمانی که شمار کثیری از پژوهشگران،ترجمه او را در زمره بهترین ترجمه های معاصر قرآن بشمار آورده و آن را به لحاظ مطابقت با متن آیات و بکارگیری واژگان مأنوس زبان فارسی و مراعات قواعد زبانی و بیانی و نیز به لحاظ نگرش نوین به ترجمه و روزآمدسازی بسیاری از مفاهیم پرچالش قرآن کریم، مُتقن و قابل استناد می دانند، ترجمه فولادوند است. اما با وجود همه این محاسن، با اعمال نظری ژرف در فحوای ترجمه– دست کم در حوزه آیات مورد بحث- به نظر می آید که مخاطب با مواردی از لغزش یا سهو مواجه می شود که نشان از تسامُح یا احیاناً برداشتی ناهمگون از پاره ای ظرایف بدیع دستوری، واژگانی و ادبی قرآن دارد که در برخی موارد عدم رویکرد متناسب به این ظرافت های قرآنی، خواننده را در معرض برداشتی غیرهمسو با آیات شریفه قرار داده و علاوه بر مستور ماندن بخش هایی از وجوه اعجازی و تصاویر مبتکرانه آیات، جلوه ضعیف تری از بلاغت قرآنی در ترجمه فارسی نمود می یابد. این پژوهش درصدد است که با توجه به امکان سنجیِ میزان خطاپذیری، در ترجمه آیات مورد بحث، این موارد را با استناد به مبانی علمی دقیقِ حوزه های صرفی، نحوی، بلاغی، لغوی و واژگانی، به بوته نقد و بررسی گذاشته و راه های اصلاحی جایگزین نیز پیشنهاد شود تا بدین واسطه نمایه هایی از رویکردهای تحلیلی معنامحوردر چارچوب های مذکور فراروی محققان قرار گرفته و راه برای پژوهش های غنی تر و کاربردی تر در این حوزه ها گشوده بماند.