گلپر نصری

فرهنگِ عربی فارسیِ قانون ادب از رشحاتِ قلمیِ حُبَیشِ تفلیسی، دانشمند، ادیب، طبیب و نویسنده قرن ششم هجری است که ظاهراً در سال 545ق تألیف شده است. این کتاب که بیش از شصت هزار مدخل دارد، با بهره گیری از حدود پنجاه اثرِ مشهور (از جمله، کتبِ علمِ ادب، فرهنگنامه های عربی عربی، و عربی پارسی) گردآوری شده و یکی از قوامیسِ مفصّل و کهنِ دوزبانه است که جدا از ارزش محتوایی، از نگاه زبانی هم به عنوان متنی از شمال غربی ترین قلمرو فرهنگیِ ایران جایگاهی ویژه دارد. سال ها پیش، غلامرضا طاهر قانون ادب را برپایه دستنویسِ معتبر و چهارصد برگیِ کتابخانه حفید افندیِ ترکیه (کتابت: 548ق)، با زحمتِ بسیار و همّتِ والا تصحیح کرد و در سه مجلّد (بنیاد فرهنگ ایران، 1350-1351ش) به چاپ رساند. در این مقاله، با کمکِ نسخه مذکور و با استفاده از منابع دیگر، ذیل و تکمله ای بر چند مدخل از این کتاب نوشته شده است.

 فرهنگ علی صفی، تألیف فخرالدّین علی صفی (867-939ق)، پسر ملّاحسین واعظ کاشفی است. این کتاب ظاهراً یک قاموسِ لغتِ عربی- فارسی است؛ امّا بر اساس ترتیب الفباییِ لغات فارسی و معادلِ آنها در زبان عربی تنظیم شده  و درواقع یک لغتنامه فارسی به عربی است که شماری از اسماء، حروف و مصادر را دربرمی گیرد. مؤلّف در تدوین این اثر از فرهنگنامه های دیگری چون المصادر ، تاج المصادر و مهذّب الأسماء بهره برده است. کوشش او در گزینش برابرنهاده های فارسی بیشتر معطوف به استعمال لغات فصیح و مدرسه ایِ روزگارِ خود بوده است، نه زبان زنده گفتاری و رایج رات در قرون نهم و دهم هجری. این فرهنگ با تصحیح دقیق و مقدّمه عالمانه دکتر مسعود قاسمی احیاء شده است که در این مقاله معرّفی اجمالیِ آن را می خوانید. 

 در 1390ش، تصحیحی از دیوان مسعود سعد به کوشش محمّد مهیار، با مقدّمه ای ممتّع در تحقیق احوال شاعر، دربرگیرنده مطالبی درباب خاندان، زندگانی و مرگ مسعود، حکومتگران دوره او، ممدوحان او، سرایندگان هم عصرش و...، از چاپ برآمد. این تصحیح بر پایه نسخه ای از کتابخانه حکیم اوغلو پاشای ترکیه انجام گرفته و در کنار آن، مصحّح از هشت دستنویسِ دیگر در جایگاهِ سخهبدل، و یازده جُنگ به عنوان منابعِ جنبی بهره برده است. با وجود کوشش های مصحّح ارجمند کتاب، برخی از ضبط ها، قرائت ها و سجاوندی های این دیوان، همچنان محلّ تأمّل و پرسش نگارنده این سطور است که در این نوشتار، پاره ای از آنها طرح م ش.

نورالعیون ، اثر ابوروح محمّد بن منصور جرجانی (زرّین دست)، نخستین کتاب چشم پزشکیِ فارسی است که ظاهراً در قرن پنجم هجری نگاشته شده است. این اثر به کوشش یوسف بیگ باباپور، برپایه شش نسخه تصحیح، و در 1391ش منتشر شده است. مصحّح از دست نویس کهن و اصیل کتابخانه مرعشی (به شماره 12528) بهره ای نجُسته و در خواندن نسخه های منتخبِ خویش هم توفیقی نیافته است. نیز برای پیداکردنِ سرچشمه های کار مؤلّف و بازیافتن ضبط های درست از راه هم سنجیِ کتاب با کحّالی نامه های عربی مانند کتاب العَشر مقالات فی العینِ حُنَین ، تذکره الکحّالینِ علی بن عیسی کحّال و بخش چشم پزشکی الحاوی کمترین اهتمامی نکرده است. از مقایسه نورالعیون با تذکره الکحّالین آشکار می شود که بخش زیادی از آنْ برگردان متن عربیِ تذکره است. بدخوانی ها، کاست و فزودهای نابجا، کامل نبودن نمایه ها و تعریف نگاریهای نادرست در واژه نامه کتاب نشان می دهد که نورالعیون همچنان در شمارِ آثارِ نیازمندِ تصحیح است. در این مقاله ضمن نشان دادن برداشت ها و اثرپذیری های نورالعیون از کتاب های دیگر، به برخی از ضبط های نادرستِ متن اشاره شده و ایضاحاتی در این خصوص آمده است.

دِرعُ الصِّحّه اثر محمّدهاشم طبیب طهرانی (تألیف: 1094ق)، فارسی نگاشته ای است با موضوع حجامت و فصد که سه تصحیح از آن موجود است: یکی متنِ مُصَحَّحِ میرهاشم محدّث که پژوهشگاه علوم انسانی آن را در 1390ش منتشر کرده است، دیگری متنی به کوشش محمّد مشتری و سینا چاووشی که نخست بار در فصلنامه پیام بهارستان (1391ش) و دیگرباره به سرمایه نشر سفیر اردهال (1392ش) چاپ شده است. سدیگر، تصحیحی به اهتمام حمیدالله افراسیابیان که دانشگاه شاهد، با همکاری انتشارات المعی در 1393ش به طبع رسانده است؛ چاپ سفیر اردهال، با لغزشهایی بیرون از شمار، به هیچ روی درخور نام تصحیح نیست. متن مصحَّح افراسیابیان در سنجش با چاپِ محدّث، تا حدّی پیراسته تر است و حواشی مبسوط تری نیز دارد، اما باز هم چنان که باید منقّح از کار درنیامده است. در این نقد، به دلایلی که از پی می آید، تصحیح محدّث اساس قرار گرفته، اما به شماری از ضبطها و قرائتهای نادرست در دو چاپ دیگر هم اشاره رفته است. 

سیف الدین اسفرنگی شاعر پارسی گوی کم شناخته به اقرب احتمالات در سدة ششم هجری دیده بر جهان گشود. زادگاه او به گواهی نامش و اتفاقِ تذکره نویسان اسفرنگ یا اسفره از توابع سمرقند است و از این نگاه دیوان او در بررسی زبان حوزة فرارود (= ماوراءالنهر) پایگاه و جایگاهی ویژه دارد. سیف در صناعت شاعری به بسیاری از پیشینیان و هم روزگارانِ خود چشم داشته و قصاید آنان را نمونه قرار داده و استقبال کرده است؛ از خیلِ منظورانِ او می توان به مسعودسعد، امیرمعزّی، عثمان مختاری، عمعق بخاری، سنایی، انوری، مجیر بیلقانی، خاقانی و ظهیر فاریابی اشاره کرد که از این میان اقبال او به شعر خاقانی نظرگیرتر و از لونی دیگر است. در این مقاله شماری از همانندی های واژگانی و معنایی میان ابیات سیف اسفرنگی و خاقانی را به دست داده ایم؛ این همانندی ها می تواند نشان از آن داشته باشد که سیف دیوان خاقانی را از نظر گذرانده است.