رشید تاتلی

چکیده مدیران واحد های تجاری، ممکن است برای بهتر نشان دادن وضعیت مالی و عملکرد خود، اقدام به دستکاری سود از طریق اقلام تعهدی، کنند که این کار می تواند کیفیت سود را تحت تاثیر قرار دهد. کیفیت سود نیز در تصمیم گیری های تجاری مورد توجه سرمایه گذاران قرار می گیرد. بنابراین در تحقیق حاضر این موضوع بررسی می شود که مدیران شرکت های درمانده مالی و ورشکسته از چه نوع مدیریت سود (برای افزایش منافع شخصی و یا افزایش ارزش شرکت) استفاده می کنند؟ و کیفیت سود در این گونه شرکت ها، چه وضعیتی دارد؟ برای این منظور ارتباط چهار ویژگی کیفی سود شامل کیفیت اقلام تعهدی، پایداری سود، قابلیت پیش بینی سود، یکنواختی سود، و اقلام تعهدی اختیاری به عنوان نماینده مدیریت سود، با سودآوری آتی برای 110 شرکت عضو بورس اوراق بهادار تهران، که با استفاده از مدل تعدیل شده آلتمن به سه گروه سالم، درمانده مالی و ورشکسته تقسیم شده اند، طی سال های 1381 تا 1389، مورد مطالعه قرار گرفت. شواهد حاکی از آن است که مدیریت سود در هر سه گروه شرکت های ورشکسته، درمانده و سالم، بیشتر به فرصت طلبانه بودن گرایش دارد. به علاوه ویژگی های کیفی سود بر نوع مدیریت سود تاثیری ندارند و مدیریت سود بهتر از ویژگی های سود می تواند سودآوری آتی را پیش بینی کند. همچنین، کیفیت سود در شرکت های سالم، بالاتر از شرکت های درمانده و ورشکسته است.

در این مطالعه کیفیت سود در سه سطح درماندگی، ورشکستگی و سلامت مالی شرکت ها مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته است. طبقه بندی وضعیت مالی شرکت ها، بر اساس مدل تعدیل شده آلتمن و کیفیت سود نیز با استفاده از چهار ویژگی کیفی سود شامل: کیفیت اقلام تعهدی، پایداری سود، قابلیت پیش بینی و یکنواختی سود اندازه گیری شده است. بازه اصلی تحقیق از سال 1385 تا 1389 و تعداد نمونه های تحقیق 110 شرکت با 1330 مشاهده در سه گروه ورشکسته، درمانده و سالم می باشد. برای بررسی اختلاف میانگین های سه جامعه از روش ناپارامتری تحلیل واریانس، استفاده شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که بین میانگین هر دو ویژگی پایداری و یکنواختی سود در سه گروه ورشکسته، درمانده و سالم تفاوت معنی داری وجود دارد. اما اختلاف معناداری بین میانگین کیفیت اقلام تعهدی و قابلیت پیش بینی سود در سه گروه وجود ندارد. همچنین شرکت های ورشکسته دارای پایین ترین سطح کیفیت سود و شرکت های سالم دارای بالاترین سطح کیفیت سود هستند. شرکت های درمانده مالی و ورشکسته نیز بیشتر از شرکت های سالم، سود خود را دستکاری کرده اند.

مدیریت سود هم خوب است و هم بد. اگرچه مدیریت سود کم می تواند محتوای اطلاعات حسابداری را بهبود بخشد، رفتار فرصت طلبانه با دستکاری سود، قابلیت اتکای اطلاعات را کاهش می دهد و کیفیت سود را خراب می کند. این پژوهش در تلاش است کارا یا فرصت طلبانه بودن مدیریت سود را در پرتفوهای تشکیل شده از کیفیت سود بالا و پایین شناسایی کند. در این راستا برای اندازه گیری کیفیت و مدیریت سود، داده های 841 سال شرکت طی دوره 1380 تا 1390 ارزیابی شد و برای آزمون فرضیه ها به تحلیل 490 سال شرکت پرداخته شده است. یافته ها نشان می دهد، مدیریت سود در شرکت هایی که سطح کیفیت سود پایینی دارند، از نوع فرصت طلبانه است. همچنین در شرکت هایی که سطح کیفیت سود بالاست، شواهد فرصت طلبانه بودن مدیریت سود، بیشتر از کارا بودن آن است. بنابراین مدیریت سود زیاد، موجب کاهش کیفیت سود شده و داده های ساختگی به تصمیم گیری های درستی منجر نمی شود.

دستکاری سود در چارچوب اصول پذیرفته شده حسابداری، همان مدیریت سود است که ممکن است کارا یا فرصت طلبانه باشد، اما دستکاری از طریق نقض اصول پذیرفته شده حسابداری، نوعی تقلب به شمار می رود. در هر صورت دستکاری سود، مانع از ارزیابی صحیح عملکرد شرکت می شود. توسعه مدلی که بتوان از طریق آن به پیش بینی دستکاری سود پرداخت، امکان ارزیابی های بهتری از عملکرد شرکت ها فراهم می آورد. بدین منظور این پژوهش درصدد است ضرایب مدل دستکاری سود بنیش را تعدیل کند و بر مبنای بهترین متغیرهای پیش بینی کننده، مدلی بومی برای پیش بینی دستکاری سود، توسعه دهد. در این راستا داده های 90 شرکت تولیدی (990 مشاهده) پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران طی سال های 1391- 1381 به کمک رویکرد تمایزی و لاجیت بررسی شد. یافته ها نشان می دهد در محیط اقتصادی ایران، مدل اولیه بنیش نسبت به مدل تعدیل شده بنیش، قدرت خوبی برای شناسایی سطوح دستکاری سود ندارد. مدل تعدیل شده بنیش و مدل های توسعه یافته با رویکرد تحلیل تمایزی و لاجیت به ترتیب با دقت کلی 72 ، 75 و 81 درصد، قادر به شناسایی شرکت های دستکاری کننده و غیر دستکاری کننده سود هستند. همچنین شواهد نشان داد اطلاعات حسابداری برای پیش بینی دستکاری سود، مفید است.