بابک خضرایی

از عبدالقادر حافظ غیبی مراغی (موسیقی دان دورة تیموری)، رساله ای چند در موسیقی بر جای مانده است: شرح ادوار و زواید الفواید، جامع الالحان، مقاصد الالحان. یکی از مباحث مطرح در این رسالات ایقاع و ادوار ایقاعی است. در این مقاله، تعریف عبدالقادر مراغی از ایقاع ذکر شده و سپس ادوار ایقاعی در آثار او بررسی شده است. این دورها خود به چند دستة کلی تقسیم شده است: الف) ادوار ایقاعی قدیم (ثقیل اول، ثقیل ثانی، خفیف ثقیل، ثقیل رمل، فاختیها)؛ ب) ادوار ایقاعی متداول در زمان مراغی (چهارضرب، ترکی اصل، مخمس)؛ ج) دورهای ابداعی مراغی (ضرب الفتح، شاهی یا شاه ضرب، قُمریه، ضرب الجدید، مأتین، ربیع، عدل).

رساله موسیقی موسوم به کلیات یوسفی منسوب به ضیاالدین یوسف، در دوره فتحعلی شاه قاجار(حک: 1212- 1250ه.) نوشته شده است. این رساله کوتاه، با وجود تکراری بودن برخی مطالب آن، از آن رو که تداوم نگارش رسالات موسیقی را در دوران قاجار نشان می دهد، اهمیت دارد. اشاره به نام دوازده دستگاه در این رساله نیز نکته مهمی را در روند تاریخی مفهوم دستگاه روشن می کند. مفهوم وزن در موسیقی (ایقاع) که در این رساله، چون بیشتر رسالات موسیقی دوران صفوی و پس از آن، با نام “اصول” شناخته می شود، آخرین فصل این رساله است. بخش اول این فصل که با تاثیر از رساله موسیقی میرصدرالدین قزوینی (د. 1008 ه.) نوشته شده، با تعریف اصول و نقره آغاز، و در ادامه از 5 دور متقدم و سپس هفده دور متاخر یاد می شود، سپس مولف به اصناف تصانیف (انواع یا ژانرهای موزون موسیقی) می پردازد؛ در بخش دوم که احتمالا تاثیر گرفته از رساله بهجت الروح است، بیست و چهار دور ایقاعی شرح داده شده است.

در این مقاله ، ترجمه و تصحیح ترجمة کتاب الادوار فی الموسیقی ، اثر صفی‌الدین ارموی ، نقد و بررسی شده است . این اثر را آریو رستمی تصحیح و نشر میراث مکتوب در سال 1380 چاپ کرده است .

رساله موسیقی نسیم طرب (متعلق به قرن دهم هجری قمری) اثر مؤلفی ناشناخته به نام «نسیمی» است. این رساله با مقدمه و تصحیح امیرحسین پورجوادی و به همت انتشارات فرهنگستان هنر در سال 1385 چاپ و منتشر شده است. نویسنده مقاله حاضر، پس از مرور و معرفی اجمالیِ رساله نسیم طرب و ذکر مطالب بدیع و مهم آن، نکاتی در باب رساله و تصحیح آن بیان کرده و به روابط شعبه ها و مقامها (با توجه به رسالات موسیقی بنائی و امیرخان گرجی) ، نقره و ارکان ایقاعی، و دوری یا دور اساس پرداخته است.

به مناسبت همایش صفیی‌الدین ارموی، در زمستان 1383، نسخة خطّی الرسالة الشرفیة فی النسب التألیفیة (متعلق به دانشگاه ییل) به همت فرهنگستان هنر چاپ شد. در این چاپ عکسی، اشکالاتی از حیث مشخصات روی جلد و شیوة شماره‌گذاری و ترتیب قرارگرفتن صفحات راه یافته که توجه به برخی از آنها برای استفاده از این اثر ضروری است.

عبدالعزیز بن عبدالقادر مراغی، پس از افول تیموریان، از زادگاه خود هرات به بورسا و دربار سلطان محمد بن مراد عثمانی رفت و رساله موسیقی خود، نقاوهالادوار ، را به او تقدیم کرد. با این که کلیات مطالبی که عبدالعزیز در رساله خود آورده، برگرفته از رسالات پدرش است، گاه توضیحات مفیدی در رساله او دیده می شود. به علاوه، او از برخی ابتکارات خود در این کتاب سخن گفته است؛ مثلاً، از دو شعبه ای که خود ابداع کرده و آن ها را «شاهی» و «صفا» نامیده است. دست نوشته ای از او یافته ایم که تصنیفی را در شعبه صفا، در دور مخمس، با حروف و اعداد، نت نویسی کرده است. در این مقاله گمانه زنی هایی برای یافتن وزن این تصنیف و شیوه پیوند هجاها با دور ایقاعیِ آن شده است.