ابراهیم خدایار

در این مقاله، آثار نقدی پورنامداریان با رویکرد هرمنوتیک فلسفی تحلیل و بازخوانی می شود. مسئله این است که آیا فلسفه هرمنوتیکی در آثار نقدی نویسنده مورد نظر مبنای تفسیر آثار ادبی قرار گرفته است و اگر چنین است، چه مفاهیم و موضوعات هرمنوتیکی مبانی کار او را تشکیل می دهد. فلسفه هرمنوتیکی با بسیاری از موضوعات و مفاهیم خود در نقد ادبی نفوذ کرده است. به نظر می رسد پورنامداریان نیز در آثار خود از بسیاری از این مفاهیم بهره برده و بسیاری از جلوه ها و اندیشه های برآمده از این فلسفه مبنای کار وی در نقد و تحلیل آثار ادبی قرار گرفته است. اما او در بهره گیری از این مفاهیم، صرفاً خود را در محدوده منتقد مقلد قرار نداده است که تحت تأثیر یکی از رویکردهای اندیشگانی مرتبط با هرمنوتیک فلسفی قرار گرفته باشد؛ بلکه وی علاوه بر آگاهی از دانش جهانی نقد در زمینه هرمنوتیک (علم تأویل جدید)، با تکیه بر میراث تأویل، مخاطب را با چشم انداز جدیدی در زمینه نقد ادبی روشمند آشنا می کند. عنوان ها و لایه های این مقاله که متأثر از این مفاهیم است، عبارت اند از: تأویل، تکثر معنایی، رمز و تمثیل، اسطوره زدایی در متن های رمزی، ساخت شکنی، گراماتولوژی، نظریه مرگ مؤلف، بینامتنیت، ابهام و بی معنایی (چندمعنایی)، التفات و چندمعنایی، ارتباط ساخت شکنی و چندمعنایی با شعر تعلیمی و حکمی، چندمعنایی و تعهد اجتماعی در شعر و ادب. وی در آثار نقدی خود گاه این موضوعات را به طور مستقیم تحلیل و بررسی کرده و گاهی نیز در مقام رویکردی مخصوص چنان در آثارش حلّ و هضم و جذب نموده که آن ها را چون گفتمانی ازآنِ خود کرده است.

در متون تاریخی می توان ردپای شخصیت های تاریخی ای را پیدا کرد که از حیث کنش و ویژگی های شخصیتی به قهرمانان رمانس ها نزدیک شده اند. نویسندگان این متون نهایت تلاش خود را برای واقعی جلوه دادن این حوادث به کار بسته اند. یکی از این شخصیت ها جلال الدین خوارزمشاه است. «نبرد سند» در زندگی این قهرمان در متون تاریخ نگارانه و ادبی بسیار متفاوت روایت شده است. روایت های ادبی این رویداد از دل متون تاریخ نگارانه شکل گرفته است. هدف نویسندگان این پژوهش بررسی مقایسه ای روایت های متون تاریخ نگارانه و ادبی از سده هفتم تا دوره معاصر در بیان واقعه «نبرد سند» در بستر مطالعات روایت شناسی است. براساس نتایج پژوهش، در میان روایت ها، اثر ابن اثیر به دلیل باورپذیری، منطقی بودن روایت ها و بی طرف بودن مورخ به واقعیت نزدیک تر، اما روایت های نسوی و جوینی به دلیل باورپذیری کمتر و تناقض در روایت ها، ادبی تر و در بخشی از روایت ها جلال الدین به قهرمان رمانس ها نزدیک شده است؛ این روایت ها، مرجع اصلی نویسندگان و شاعران دوره های بعد برای خلق اشعار، منظومه ها و رمان های تاریخی واقع شده اند.

کتاب سیرت جلال الدین مینکبرنی، در زمره بااهمیت ترین و معتبرترین اسناد تاریخی دوره خوارزمشاهیان و مغولان است که شهاب الدین نسوی آن را با هدف صرف نگارش تاریخِ واقعی نوشته است. در این پژوهش با استناد به رویکرد روایت شناسی بلاغی و شاخص های نظریه «راوی نامعتبر» در آراء روایت شناسان بلاغی ازجمله ریمون کنان، جیمز فیلان و مارتین، اعتبار راوی اثر بررسی و صحت برخی از گزارش های تاریخی وی با استناد به «بررسی های متنی و بینامتنی» ارزیابی شده است. در بررسی های متنی نشانه های بی اعتباری و کم اعتباری راوی ذیل «ارزیابی اخلاقی وقایع و قضاوت آن ها، تناقض میان گفتارها و رفتار راوی، نشانه های زبانی و عاطفی، میزان دریافت پذیری راوی، و دانش محدود راوی» مشخص و در حوزه بینامتنی روایت های مورخ با متون تاریخی همدوره آن بررسی و «روایت های حذف شده، مختصر یا اشتباه» راوی تبیین شده اند. با تکیه بر نتایج پژوهش می توان گفت که به رغم اهمیت منحصربه فرد کتاب در ثبت روایت زندگی جلال الدین خوارزمشاه و حماسه گون نشان دادن زندگی وی در مواجه با غولان مغول، برخی جهت گیری های متناقض راوی در ترسیم شخصیت جلال الدین خوارزمشاه در طی روایت مخدوش و از اعتبار لازم ساقط است؛ به همین دلیل، مخاطب در مواجهه با جلال الدین خوارزمشاه وی را در برخی موارد شخصیتی متزلزل می یابد.

آسیب های ناشی از حوادث و بلایای طبیعی و نوع واکنش جوامع در برابر آنها، در آثار مکتوب گذشتگان، به اشکال مختلف بازتاب یافته است. این مطالعه بر آن است دریابد در متون فارسی تا قرن هشتم، به این آسیب ها و نوع واکنش جوامع برای مدیریت آنها، به چه میزان و چگونه توجه شده است. پژوهش حاضر، مطالعه ای توصیفی- تحلیلی از نوع تحلیل محتوای کیفی با رویکرد تلفیقی است. از بین مخاطرات شایع، چهار مخاطره طبیعی زلزله، سیل، خشکسالی و برف و سرمای شدید در نظر گرفته شد. از بین متون فارسی منتخب، با نمونه گیری هدفمند، مجموعاً 93 نمونه منظوم و 52 نمونه منثور انتخاب و بررسی شد. بر اساس یافته های پژوهش، بیشترین آسیب های ناشی از حوادث و بلایا که در متون منتخب فارسی به آنها اشاره شده است؛ از نوع آسیب های اقتصادی است (45 درصد). همچنین، بیشترین توجهی که به اقدامات مربوط به مدیریت آسیب های ناشی از حوادث و بلایا در متون منتخب فارسی تا قرن هشتم شده است؛ معطوف به مرحله پاسخ است (52 درصد). به نظر می رسد رویکرد پاسخ-محور جامعه ما به حوادث و بلایای طبیعی، ریشه در ذهنیتی تاریخی دارد که در متون فارسی تا قرن هشتم، انعکاس یافته است. درک روشمند و عمیق این ذهنیت تاریخی می تواند به نظریه پردازان در شناحت عمیق تر رفتارهای کنونی مردم و مدیران در حوادث و بلایای کشور و تغییر مطلوب آن رفتارها کمک کند.

تحلیل و صورت بندی رمانتیسم اجتماعی در شعر گل رخسار صفی اوا   ابراهیم خدایار * عاطفه هومان * *   چکیده گل رخسار صفی اوا (تولد 1947م) یکی از برجسته ترین نمایندگان رمانتیسم اجتماعی معاصر تاجیک است. وی با پرداختن به دردهای مردم و یادآوری شکوه و عظمت کشورش، روحیه ی اعتراض را در هم وطنانش تقویت می کند. پرسش های اصلی پژوهش این است که چه عواملی در عطف توجه گل رخسار به رمانتیسم اجتماعی نقش داشته و مؤلفه های بازنمایی شده ی رمانتیسم اجتماعی در دیوان او کدام اند؟ کدام یک از این مؤلفه ها در اشعار شاعر نمود بارزتری دارد و در روند شکل گیری فردیتش نقش بیشتری ایفا کرده است؟ تحلیل اشعار شاعر براساس میراث بنیادهای نظری مکتب رمانتیسم و جریان رمانتیسم اجتماعی نشان داد که عوامل سیاسی، اقتصادی و فرهنگی حاکم بر تاجیکستان در دوران شوراها، در عطف توجه شاعر به رمانتیسم اجتماعی نقش داشته است. مؤلفه های بازنمایی شده ی رمانتیسم اجتماعی در شعر او مضامین ناسیونالیستی و وطنی، اعتراض به مسائل سیاسی و اجتماعی و فرهنگی، خودآگاهی، ارزش های اخلاقی، توجه به مسائل و مشکلات زنان، پرداختن به عقاید دینی، امید و آرمان گرایی و در پایان دعوت به مبارزه، آزادی خواهی و بیداری است. وضعیت اجتماعی- سیاسی و شکایت و انتقاد از آن، ضمن توجه به مفاهیم ناسیونالیستی در اشعار او نمود بارزتری دارد. شاعر در تمام اشعارش با پناه بردن به خاطرات قومی ملی حس نوستالژیک عمیقی در مخاطب خود نسبت به وطن با تمام ابعاد آن ایجاد می کند و با تمرکز بر این موضوع بر لزوم خودآگاهی و خودشناسی ملی به فردیت می رسد، به گونه ای که می توان او را «شاعر دردهای ملی» نامید.     * دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس hesam_kh1@modares.ac.ir (نویسنده ی مسئول) ** دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس atefehhooman22@modares.ac.ir   تاریخ دریافت مقاله : 9/3/1401                   تاریخ پذیرش مقاله: 14/6 /1401

سبک ادبی رئالیسم با زبانی ساده، بدون هیچ قضاوتی، افراد را با تضادها، باورها و واقعیت های جامعه آشنا می کند. از این رو محتوای این آثار می تواند اطلاعات کاربردی و مفیدی در جهت رشد روان افراد و جوامع ارائه دهد. نظریهء کهن الگویی کارل گوستاو یونگ، روانشناس سوییسی، نیز ما را با ناخودآگاه جمعی آشنا می کند. محتویات ناخودآگاه جمعی، کهن الگوهای ثابت و تکرار شونده ای هستند که بر اثر کنش های بیرونی فعال می شوند و از سطح ناخودآگاه به سطح خودآگاه روان می آیند. به اعتقاد یونگ، ادبیات یکی از منابعی است که کهن الگوها می توانند بوسیلهء آن ماهیت خود را نمایان سازند. بر اساس این نظریه، کارول اس. پیرسون، پژوهشگرآمریکایی، به معرفی دوازده کهن الگو می پردازد. یتیم، یکی از این کهن الگوها است. این کهن الگو بر اثر مواجهء افراد با ظلم، تبعیض و سرخوردگی در بخش ناخودآگاه جمعی روان فعال می شود و در نهایت واقعگرایی را برای آنها به ارمغان می آورد. در این پژوهش، پنج اثر رئالیستی دههء 40 و50 شمسی ایران (سنگ صبور، عزاداران بیل، همسایه ها، آبشوران و جای خالی سلوچ) به شیوهء توصیفی_تحلیلی از منظر کهن الگوی یتیم بررسی شده است. بر اساس نتیجهء به دست-آمده، ادبیات رئالیستی که بیانگر ظلم و بی عدالتی در جوامع است، بستر مناسبی برای نمایش کهن الگوی یتیم است؛ کهن الگویی که با طردشدن و ظلم فعال می شود و بر واقعگرایی تأکید دارد.