ساسان ملکی

انعطاف پذیری در اصطلاحات، به مفهوم کاربرد صورت های مختلف واژگانی، واژی-نحوی و نحوی این ساخت ها در بافت های مختلف است؛ به طوری که مفهوم کلّی آنها تغییر نکند. هدف از این پژوهش توصیفی-تحلیلی، بررسی فرآیندهای مربوط به انعطاف پذیری اصطلاحات دارای نام اندام «دست» در سطوح واژگانی، واژی-نحوی و نحوی است. بدین منظور، 427 مثال مربوط به کاربرد 160 اصطلاحِ دارای نام اندام «دست»، از فرهنگ فارسی عامیانه (1387) استخراج و در چارچوب نظریات مون (1998) و لانگ لاتز (2006) تحلیل شده اند. یافته ها نشان داد که انعطاف پذیری واژگانی به واسطه فرآیند اضافه سازی «اسم»، «صفت»، «قید»، «سور» و فرآیند جایگزینی «افعال» و «حروف اضافه» صورت می پذیرد؛ انعطاف پذیری واژی-نحوی با اضافه سازی «یای نکره» و «نشانه جمع -ها» همراه است و انعطاف-پذیری نحوی از رهگذر جابه جایی سازه ها در قالب «پسایندسازی»، «قلب نحوی» و «ساخت های سببی و ناگذرا»؛ «انعطاف پذیری نقشی»؛ جایگزینی «مفعول جاندار و مفعول بی جان» و اضافه سازی «متمّم های اختیاری» انجام می شود. همچنین، مشخص شد که اصطلاحات مورد بررسی به فرآیند «اضافه سازی» تمایل بیشتری دارند. در تبیین فرآیندهای انعطاف پذیری به این نتیجه رسیدیم که عواملی چون «معرفگی»، «ساخت اطلاعی»، «اقتصاد زبانی»، «خاص شدگی» و «بیان کمیّت» موجب انگیختگی اصطلاحات می شوند. از جهت کاربردی، یافته های این پژوهش می تواند مورد استفاده نویسندگان کتاب های آموزش اصطلاحات به غیرفارسی زبانان و مدرسان مربوطه قرار گیرد تا در حوزه آموزش اصطلاحات زبانی، با ارائه مثال های مناسب، توجّه لازم را به ویژگی های انعطاف پذ یر این گونه عبارت ها داشته باشند.

نوشتار پیش رو ازمنظر دستور ساختی آن دسته از اصطلاحات صوری و جوهری را در زبان فارسی بررسی می کند که نشانه «اگر» دارند. در حالت متعارف، نشانه «اگر» در جملات شرطی به کار می رود. برای این هدف، با درنظرگرفتن نظرات فیلمور و دیگران (1998)، شواهد فرهنگ فارسی عامیانه (1387) بررسی شده است. اصطلاحات صوری شامل «اگر»، مفاهیمی همچون احتمال ضعیف، انکار و نفی، قطعیت، ترغیب و شرط بندی، تأکید و تهدید را بیان می کنند و اصطلاحات جوهری شامل «اگر»، بیان گر مفاهیمی نظیر آرزو، تعجیل، خواهش، امر محال و اعتراض هستند. یافته ها نشان داد که اصطلاحات صوری، به توالی نحوی غیر متعارف تمایل دارند، امّا اصطلاحات جوهری به توالی نحوی متعارف گرایش دارند؛ همچنین، جابه جایی در توالی نحوی و تغییر زمان افعال در برخی اصطلاحات صوری و جوهری، موجب خروج آن ها از مفهوم اصطلاحی می شود. آهنگ کلام نیز یک ویژگی ساختی متمایزکننده در برخی اصطلاحات صوری و جوهری است.

مقاله حاضر از منظر شناختی به بررسی طرح واره های مالکیت محمولی و اسمی در زبان فارسی می پردازد. منظور از طرح واره ساخت هایی است که امکانات دستوری از آنها به وجود آمده اند. در این راستا، رویکرد شناختی هاینه (1997) در مورد طرح واره های مالکیت با توجه به داده های فارسی محک می خورد. یافته های این تحقیق نشان می دهد که زبان فارسی از طرح واره های کنش، مکانی، همراهی، هدف و منبع برای رمزگذاری مالکیت محمولی استفاده می کند. در این زبان برای بیان مالکیت اسمی از طرح واره های مکانی، همراهی، اضافی، منبع، اتصالی و مبتدائی استفاده می گردد. مشخصه مهمی که زبان فارسی را از زبان های مورد مطالعه هاینه متمایز می سازد، استفاده از طرح واره اتصالی برای رمزگذاری مالکیت اسمی است. این طرح واره برای اولین بار در این تحقیق معرفی شده است. مشخصه برجسته دیگر زبان فارسی استفاده از طرح واره منبع در بیان مالکیت محمولی است که در زبان های جهان دیده نشده است.

پیکره این پژوهش، شواهدی هستند که نجفی (1378) برای اصطلاحات دارای نام اندامِ سر ذکر کرده است. شیوه های تغییرپذیری مطرح در مون (1998) و لانگ لاتز (2006) هم چارچوب نظری اند. یافته ها نشان می دهد اصطلاحات نام اندامی زبان فارسی به واسطه فرایندهای اضافه سازی، جابه جایی نحوی، جایگزینی و حذف، در سطوح مختلف تغییرپذیرند. تغییرپذیری در سطح نحوی به صورت پسایند شدگی، قلب نحوی، مصدر شدگی و اسم مصدرشدگی، مجهول شدگی، تغییرپذیری نقشی، اضافه سازی گروه حرف اضافه ای و حذف فعل دیده می شود. در سطح معنایی، تغییرپذیری از طریق چندمعنایی و ایهام شدگی روی می دهد. تغییرپذیری در سطح واژگانی شامل فرایندهای اضافه سازی اسم، صفت، قید، جایگزینی اسم، جایگزینی فعل و حذف فعل است و در سطح واژی نحوی نیز اضافه سازی یای نکره و نشانه های جمع مشاهده شد. بررسی ها نشان می دهد که فرایندهای اضافه سازی و جابه جایی نحوی، نشانگر تمایل اصطلاحات به رعایت اصل تصویرگونگی کمیّت و تصویرگونگی پیچیدگی هستند. در عین حال، فرایندهای چندمعنایی، ایهام سازی، تغییرپذیری نقشی و حذف، نشان از رعایت اصل اقتصاد می دهند.