هادی سلیمانی قره گل

فروپاشی اجتماعی ازجمله انگاره های ناظر به مسئله همبستگی اجتماعی در ایران است که از اواخر دهه هفتاد تاکنون توسط برخی ادعاسازان وارد فضای تحلیلی جامعه ایران شده و با تشدید تنش ها و تضادهای سال های اخیر مجدداً مورد اقبال قرار گرفته است. در این نوشتار تلاش شده است مبتنی بر رویکرد برساخت گرایی اجتماعی، دعاوی طرح شده در خصوص فروپاشی اجتماعی مورد واکاوی و ارزیابی انتقادی قرار گیرد. برای دستیابی به این هدف، متن در سه بخش انتظام یافته است؛ در بخش نخست با مرور کلی ادبیات فروپاشی اجتماعی در سپهر گسترده تر جهانی، تمایزات کاربست آن در ادبیات داخلی مورد تأکید قرار می گیرد. در بخش دوم نیز زمینه های مختلف اجتماعی و سیاسی شکل گیری انگاره فروپاشی اجتماعی در درون رویکرد کلان تر زوال اندیشی و نحوه پیدایی آن در تحلیل جامعه ایران در کانون بحث قرار دارد. درنهایت از طریق مرور انتقادی دعاوی ناظر به انگاره فروپاشی اجتماعی، نحوه برساخت انگاره مزبور به بحث گذاشته می شود. نتایج نشان داد انگاره فروپاشی اجتماعی فاقد دلالت های دقیق نظری و مفهومی بوده و در فضای عمومی جامعه ایران، در قالب «ادعای مسئله»، با هدف حساس کردن نظام سیاسی برای بازبینی در سیاست های کلان و نیز نحوه حکمرانی صورت بندی شده است. بااین حال، غلبه «رویکرد آسیب شناختی به جامعه» در کنار «متهم کردن نهاد سیاست به ایجاد مسئله»، مانع از راه یابی انگاره مزبور به سیاست اجتماعی شده است. انگاره فروپاشی اجتماعی علاوه بر اینکه دستاوردهای مفهومی و سیاستی چندانی نداشته و از حیث ارائه راهکار سترون و دچار لکنت است، از طریق گسترش ادبیات «اغراق آمیز و نمایشی»، در کنار برتری دادن به «تحلیل و کردار مبتنی بر امر سیاسی»، عملاً در برابر امر اجتماعی و جامعه سامان یافته است.

سنت بررسی مسائل اجتماعی ایران در عمل شاهد غلبه و تفوق نسبی رویکرد آسیب شناسی در آن است، به نحوی که مواجهه با مقوله مسئله اجتماعی عملاً اذهان را به سیاهه ای تکراری، خنثی و عمدتاً سطحی از آسیب هایی چون اعتیاد، حاشیه نشینی، فقر، طلاق، بیکاری، خشونت و ... هدایت می کند که در آن توصیف ها یا تحلیل ها نمی توانند از سطح امور فراتر بروند، تا فهمی رادیکال از مسائل ارائه کنند و از حیث راه حل موضعی هنجاری و آلترناتیو داشته باشند. این امر حداقل به لحاظ روش شناختی مولود غلبه نوع خاصی از تعریف مسئله اجتماعی است که صرفاً دامنه پژوهش را به نقض هنجارها و ارزش های گروه های مهم جامعه محدود می کند و از مواجهه با نهادهای اجتماعی و صورتبندی حاکم بر خود جامعه به عنوان منبع مسائل ناتوان است. در حال حاضر یکی از نگرانی های مهم در رابطه با جریان بررسی مسائل اجتماعی ایران، جاماندگی آن از درک و همراهی با پویایی های نوین جامعه است. تحولات سال های اخیر در ایران و بروز شوک های جمعی قدرتمند در آن، بضاعت مفهومی و تحلیلی سنت غالب جامعه شناسی مسائل اجتماعی را با چالش مواجه کرده است که نباید به راحتی از آن صرف نظر کرد. کتاب «تبار خیزش: مسائل سرمایه داری معاصر در خاورمیانه» که در سنت انتقادی بررسی مسائل اجتماعی طبقه بندی می شود، تقریری است مبتنی بر رویکرد اقتصاد سیاسی از روندهای اجتماعی و تحولات تاریخی منجر به شکل گیری اعتراضات موسوم به بهار عربی در جوامع خاورمیانه. برای جامعه ایران که از حیث مصادیق، رویدادها و روندها در معرض بیم ها و امیدهای مشابهی با همسایگان خاورمیانه ای خود قرار دارد، مواجهه و روبرو شدن انتقادی با چنین کتاب هایی می تواند دریچه های جدیدی به روی نحوه فهم مسائل اجتماعی در آن بگشاید که هم زمان ماهیتی سیاسی، تاریخی و ژئوپولتیک داشته باشد.

مقاله پیش رو مواجهه با زلزله کرمانشاه را به منزله نشانه ای از منازعه ها و پویایی اجتماعی و سیاسی ایران معاصر در برساخت یا بازسازی تصویر دولت-ملت واکاوی می کند. متن نشان می دهد که «رویداد جمعی» مواجهه با زلزله کرمانشاه در قالب «رویدادی نمایشی»، برخلاف رویدادهای مشابه قبلی، نه تنها به تقویت و بازسازی تصویر دولت-ملت نینجامیده است، بلکه در ظرف بی اعتمادی شهروندان به نهادهای عمومی کمک رسان، از طریق مداخله مستقیم آنها در کمک رسانی یا اعتماد به بخشی از نخبگان داوطلب، به عرصه ای برای تضعیف تصویر دولت کارآمد در ایران مبدل شده است. در این مقاله تلاش شده است که مواجهه ایده های مفهومی ادعاشده با واقعیت انضمامی در قالب تحلیل گفتمانِ انتقادی «مشارکت سلبریتی ها در جمع آوری کمک های مردمی»، «حضور مستقل شهروندان در مناطق زلزله زده» و «طرح دهکده امید» تحلیل شود. نوشتار حاضر ناکامی دولت برای تقویت و بازسازی تصویر دولت ملت در حوادث پس از زلزله کرمانشاه و مشارکت مستقل بخش بزرگی از شهروندان را در امدادرسانی، جزئی از منطق فراگیر «اسطوره زدایی» از دولت و مسئله نفوذ و کارآمدی آن طی سال های اخیر قلمداد می کند.

کتاب گزارش وضعیت اقشار آسیب پذیر و آسیب دیدگان اجتماعی عنوان مجموعه مقالاتی است که به سفارش مؤسسه غیردولتی رحمان تهیه و تدوین و با همکاری انتشارات آگاه در بهار 1397 منتشر شده است. این مؤسسه هدف از ورود به این موضوع را گزارشگری اجتماعی با هدف بهبود و ارتقای وضعیت اجتماعی می داند. این پیش فرض و انگاره راهبر در بین دست اندرکاران مؤسسه سفارش دهنده وجود داشته است که داشتن تصویری واقعی، علمی و بی طرف از مسائل اجتماعی، نخستین گام برای سیاست گذاری مناسب و برنامه ریزی اصولی در هر جامعه است. سعید معیدفر، جامعه شناس و دانشیار بازنشسته دانشگاه تهران، مدیریت علمی طرح ناظر به تدوین کتاب را بر عهده داشته اند. ایشان از جمله افراد صاحب نظر و شناخته شده در حوزه بررسی مسائل اجتماعی ایران بوده و تألیفات و ترجمه های متعددی در این حوزه به قلم ایشان منتشر شده است: جامعه شناسی مسائل اجتماعی ایران ، نگرشی نو در تحلیل مسائل اجتماعی (ترجمه)، مسائل اجتماعی ایران (جامعه شناسی قشرها و گروه های آسیب پذیر) از جمله این آثار می باشد.

تجدد دفاعی بازنمای تلاش­ متفکران اسلامی اوائل قرن بیستم برای رویارویی با تجدد و منطق شرق شناختی برآمده از آن در وضعیتی پسااستعماری است. این گفتمان از تجدد، با وارونه کردن ایده های مرکزی شرق شناسی ذیل مفاهیمی ازقبیل «پرسش از انحطاط و عقب­ماندگی»، «تلقی ایده­آلیستی از انحطاط و پیشرفت» و «برخورد گزینشی با تمدن غرب»، تلاش دارد اسلام را با مقتضیات منطق مسلط انطباق دهد و به مدد امر مدرن به دفاع از «امر ناب» برساخته بپردازد. مقاله پیش رو برمبنای چارچوب تحلیل گفتمان و با تکیه بر منطق شرق شناسی وارونه، درصدد است تا با بازخوانی تطبیقی آرای اجتماعی نورسی و سیدجمال، به خوانش بخشی از این مواجهه و واکاوی گفتمان برآمده از آن مبادرت کند. بازخوانی انتقادی آرای این دو متفکر نشان می­دهد که با وجود تلاش نورسی و سیدجمال برای دفاع از اسلام و نهادهای آن دربرابر یورش استعمار، تلاش­های نظری این دو، با فروغلتیدن در تله شرق شناسی به بازتولید آن منجر شده است.

نوشتار پیش رو برآمده از پژوهشیدربارة دورة انتقال قدرت ازسلسلة قاجار به دولت مدرن پهلوی است. این پژوهش برخلاف رویکردهای مبتنی بر تاریخ سنتی،با تکیه بر تحلیل گفتمان فوکویی و ادبیات پسااستعماری، خوانشی دیگرگون از شکل گیری نخستین دولت مدرن در ایران به دست می دهد. مقاله نشان می دهد شکل گیری نخستین دولت مدرن در ایران تجسّد عینی و راهبردی گفتمان تجدّد آمرانه است. این متن در واکاویصورت بندیتجدّد آمرانه،اعمالِ گفتمانی شکل دهندة مقولات مقوّم صورت بندیگفتمان تجدّد آمرانه را شناسایی کرده و به تحلیل گفتمانِ انتقادینشریه های دورة انتقال قدرت از قاجار به پهلوی- کاوه، ایرانشهر، نامة فرنگستان، آینده و مرد آزاد- پرداخته است. مقولات برآمده از این تحلیل گفتمان شامل مفاهیم اساسی «تلقی از خود و دیگری، پرسش از انحطاط و عقب ماندگی»، «اخذ تمدن از غرب»، «جدایی دین از سیاست و عرصة عمومی»، «نخبه گرایی»، «ضرورت دولت مقتدر و آمر» و «ناسیونالیسم» است. روشنفکران دورة انتقال قدرت به مثابة گروه هایمرجع گفتمان تجدّد آمرانه و نیز اثرگذارترین گروه استراتژیک این دوره در شکل گیری نهادی و گفتمانی نخستین دولت مدرن در ایران نقش برجسته ای داشته اند که تمرکز این متن واکاویتأثیر گفتمانی آن هاست.