محمدجواد حسنی

نمایشگاه بین المللی کتاب تهران را می توان بزرگ ترین روی داد فرهنگی کشوری در حوزه کتاب دانست. سی و دومین نمایشگاه با شعار «خواندن، توانستن است.» در فروردین و اردی بهشت 1398 خورشیدی به عنوان بزرگ ترین گردهمایی اصحاب کتاب اعم از نویسندگان، ناشران و اقشار مختلف کتاب خوان در مصلّای تهران برگزار شد. این دوره از نمایشگاه، نسبت به دوره های گذشته دارای مزیت های نسبی و البته اشکالات تکراری بود. رسیدن به فضای مطلوب، نیازمند تلاش بیشتر و توجّه به دیدگاه های کارشناسان است. چهل سالگی انقلاب و سی و دو سالگی نمایشگاه، دیگر جای چندانی را برای آزمون و خطا باقی نمی گذارد. در این نوشتار، تلاش شده تا برخی از ابعاد نمایشگاه امسال، بررسی و تحلیل شود.

شناسایی یک حوزه حدیثی، نیازمند گردآوری و تحلیل مطالب مختلفی مانند تاریخ عمومی و جغرافیای منطقه، شناسایی عالمان، آثار علمی و آرای تأثیرگذار ایشان است. برای تولید یک الگوی حدیث پژوهی مناسب با شرایط حال و آینده، آشنایی با ویژگی حوزه ها و مکاتب حدیثی گذشته، ضروری خواهد بود. با جمع آوری اطّلاعات پراکنده از منابع موجود، می توان حوزه حدیثی «هویزه» را به عنوان یکی از مراکز حدیثی شیعی در دوران متأخّر معرّفی کرد. نقطه رشد و پویایی این جریان حدیثی در دوران حکومت سادات مشعشعی (845-1176ق) بوده است. در این نوشتار، منابع و سرنخ های عمومی و اختصاصی برای این منظور ارائه شده تا پژوهشگران را در شناسایی حرکت علمی و حدیثی در هویزه یاری نماید.

فعالیت های حدیثی در طول تاریخ، متأثر از شرایط حاکم بر مناطق مختلف بوده است. شرایطی مانند فرهنگ غالب هر منطقه، حکومت، زبان و میراث گذشتگان، فعالیت های متنوع حدیثی را در پی داشته است. در دوران متأخر، منطقه هویزه، شاهد یک حرکت علمی و حدیثی در گستره حکومت مشعشعیان (845-1176ق) بود. در راستای کشف حوزه های حدیثی شیعی، شناسایی و معرفی آثار و نوع فعالیت های حدیثی صورت گرفته در هویزه ضروری است. هدف این نوشتار، شناسایی و گونه شناسی نگارش های حدیثی این دوره، مانند حدیث نگاری، حاشیه نویسی، اجازات حدیثی و استنساخ کتاب های حدیثی است. در این مسیر، آثار حدیثی عالمان این منطقه، برای اولین بار با دسته بندی منظم، معرفی شده تا مقدمه ای برای تحقیق و تحلیل بیشتر باشد.

همه گیری تند و بی سابقه بیماری کرونا در پهنه جهانی، عرصه های مختلف بهداشتی، علمی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و دینی را تحت تأثیر قرار داد. هجمه به باورها و اعتقادات دینی و مذهبی ادیان مختلف یکی از آثار مهم این رویداد است. در جوامعی که نمادهای مذهبی، جلوه بیشتری دارد، شبهاتی که از سوی دین گریزان و رسانه های آنان به سطح جامعه متدیّن، پمپاژ می شود، بیشتر است. شیعیان با گستردگی آداب مذهبی و پایبندی های عقیدتی و عملی خود، به عنوان مهم ترین مبارزان علیه شیطان، بیش از دیگران مورد هجمه واقع شدند. در این میان، خداناباوران، برخی از پیروان ادیان و مذاهب دیگر و به ویژه وهابیان در کنار ساده دلانی از شیعه و دین گریزان و حتّی برخی جریانات سیاسی و ضدّ انقلاب، فرصت را برای تاخت و تاز بر اعتقادات مردم مهیّا دیده و هرچه توانستند، کردند. فضای مجازی نیز مانند همیشه، جولانگاه این گروهک ها شد. کار به جایی رسید که برخی از مردم متدیّن با خواندن و بازنشر شبهات، بر روان و باورهای خویش چنگ می زدند. هرچند در این بین، برخی پرسش های خوب علمی نیز مطرح شد و زمینه بازاندیشی، پژوهش و پاسخ گویی به دور از جنجال را فراهم ساخت. آنچه در ادامه آورده ایم، برخی از محورهایی است که ذیل آن با سوء استفاده یا برداشت نادرست از آموزه های روایی، در طول این شش - هفت ماه شبهاتی مطرح شده و شاید برخی از باورهای مردم را سست کرده باشد. همچنین نگاهی به رفتار جامعه دینی با این مشکلات، می تواند مروری بر قوّت ها و ضعف ها باشد و راه آینده را نشان دهد.

تاریخ پُرفراز و فرود حدیث شیعه، شاهد دوره های ویژه ای با حرکت پُرشتاب علمی بوده است. شکل گیری این دوره ها نیازمند شرایط گوناگونی بود که معمولا همه آن در یک زمان گرد هم نمی-آمد. یکی از زمینه های مناسب برای رشد نگاشته های حدیثی دانشمندان، سخت گیرنبودن حکومت ها و یا حتّی در شرایطی بهتر، همراهی حکومت ها بوده است. عالمانی که قدر این زمینه ها را دانسته اند، بهترین و بیشترین بهره را برای تدوین و نشر معارف نموده و ثمره تلاش های آنان امروزه در اختیار جامعه علمی است. در ادامه چند نمونه از این دوره ها مرور می شود.

رشد و گسترش حدیث پژوهی در یک منطقه، برآیند عوامل مختلف مادّی و معنوی است. یکی از این عوامل را می توان حضور عالمان و محدّثان در یک جغرافیای علمی دانست. تاریخ حدیث شیعه در قرن های نهم تا دوازدهم هجری و هم زمان با حکومت سادات مشعشعی (845-1176ق) بر جنوب ایران به مرکزیت هویزه، شاهد شکل گیری جریان شتابان علمی در این منطقه بوده است. نص گرایی، جریان فکری غالب شیعیان در این دوره محسوب می شد. عالمان هویزی به دلیل مراودات علمی با کانون های حدیث گرایی مانند اصفهان و شیراز و نیز در ادامه نص گرایی نسبتا شدید پیشینیان خویش، گرایش زیادی به این گونه تفکّر داشتند. در این نوشتار، عالمان صاحب اثر حدیثی و دیگر محدّثان فعّال در این مدرسه حدیثی، برای نخستین بار شناسایی و معرّفی می شوند تا نقش آنان به عنوان یک مؤلّفه تأثیرگذار بر رشد فعالیت های یک مدرسه حدیثی نمایان شود.

حدیث شیعه در طول تاریخ شاهد فراز و فرودهای بسیاری بوده است. دغدغه های دوره حضور معصومان^، بیشتر، صدور و ضبط احادیث بود و در دوران غیبت، تمرکز فزون تری بر شیوه های نشر و ماندگاری احادیث وجود داشت. تاریخ نشان می دهد که کاربست روایات نیز در علوم مختلف و زندگی مردم دست خوش تغییراتی شده است. در عصر کنونی که تکنولوژی به صورت فراگیر در ابعاد مختلف زندگی بشر رسوخ کرده، بهره گیری از حدیث نیز عصر تحوّل را تجربه می کند. ارتباط دوسویه حدیث با تکنولوژی، از یک سو بهره هایی را به دنبال داشته و از سوی دیگر، آسیب هایی را در پی داشته است. امروزه حدیث در فضای مجازی، با اقبال بیشتری مواجه شده و در چگونگی و تنوّع نشر آن تغییراتی را به وجود آمده است. منظور از فضای مجازی، همه گونه ها و زیرشاخه های عرصه دیجیتال مانند اینترنت (موتورهای جستجو)، پیام رسان ها، نرم افزارهای ارائه و تحلیل داده، برنامه های کاربردی (اپلیکیشن ها) و هوش مصنوعی است. به عبارت دیگر، در بحث پیشِ رو، انواع شیوه ها و بسترهای تولید، پردازش و عرضه دیجیتالی را مورد نظر قرار می دهیم. در این نوشتار، تلاش کرده ایم تا در کنار بیان قوّت ها و بهره ها، آسیب ها و چالش های حضور حدیث در فضای مجازی را نیز بررسی کرده و پیشنهاد هایی برای رونق و اتقان آن ارائه کنیم.

نیازسنجی هر دانش به نیازها و اولویت های موجود و مغفول مانده در هر دانش می پردازد. به عبارت دیگر، نیازسنجی پژوهشی «فرایند شناسایی نیازهای پژوهشی بالقوّه و تعیین اولویت در بین پروژه های مختلف تحقیقاتی» است. به طور منطقی، نیازسنجی کاری است که پس از ممیّزی یک دانش صورت می گیرد. در ممیّزی به کارهای انجام شده در یک دانش پرداخته می شود و با روشن شدن بخش های کارشده، نقاط خالی و یا ضعیف آن مشخّص می گردد. هر دو پروژه توسّط متخصّصان و صاحب نظران درون دانشی انجام می گیرد و کسانی که در دانش متمرکز نیستند نمی توانند ممیّزی و نیازسنجی آن علم را به ثمر برسانند؛ لذا هر دانشی به ممیّز و نیازسنج اختصاصی و بومی خود نیاز داد. حوزه علوم اسلامی و انسانی نیز همین گونه است. در این نوشتار، تلاش می کنیم تا نگاهی به این موضوع داشته باشیم

اعتکاف یکی از شاخص ترین نمادهای عبودیت و دنیاگریزی در اسلام به شمار می رود که اهتمام ویژه معصومان^ در پاسداشت آن، کم نظیر است. در میان احکام و آداب اعتکاف، مکان آن، اهمیت ویژه ای دارد. «مسجد» به عنوان مکانی مشخص برای انجام این عبادت، تعیین شده اما در اینکه کدام مسجد مورد نظر شارع است، اختلاف نظرهایی وجود دارد. چندگانگی نظرات فقهی، معلول اختلاف در روایات این باب است. برخی روایات به طور مشخص و انحصاری از مسجد الحرام، مسجد النبی، مسجد کوفه، بصره و یا مدائن به عنوان مکان اعتکاف، نام برده اند؛ دسته دیگر، مسجد جامع هر شهر را به صورت مستقل و یا در کنار مساجد قبلی معرفی کرده اند؛ تعدادی هم وقوف در مسجد جماعت را با ویژگی های خاص، برای انجام یک اعتکاف مشروع، شرط دانسته اند. در این نوشتار تلاش شده با روشی نوآورانه، روایات مربوطه را بر اساس محتوا در سه دسته پیش گفته، چینش کند و نظرات فقهی هر دسته را مرور نماید و در پایان با هدف رسیدن به مراد واقعی معصوم، اسباب اختلاف این روایات را شناسایی کرده و به تحلیل و بررسی آنها بپردازد.

بزرگی شخصیت و تأثیرگذاری حمایت های جناب ابوطالب علیه السلام در استقرار و پیشبرد اسلام، قابل تشکیک و انکار نیست؛ امّا در طول تاریخ، فعالیت هایی برای مخدوش کردن چهره ایشان انجام شده است. بحث ایمان حضرت ابوطالب علیه السلام مهم ترین موضوعی است که در آن تشکیک کرده اند. این تردید مستند به چند روایت ساختگی و چشم پوشی از واقعیت های تاریخی صورت گرفته است. عالمان فرقه های مختلف اسلامی در مقابل این قضاوت، با استناد به ادلّه عقلی و نقلی، صحّت ایمان ابوطالب را اثبات کرده اند. زیدیان نیز از این قافله جا نمانده و برخی از ایشان مانند شیخ یحیی بن هاشم الحسنی الصنعانی در کتابی با عنوان «ارشاد الهارب» به دفاع از ایمان ایشان پرداخته است. تسلّط عالمان زیدی بر منابع و روایات اهل سنّت از نقاط قوّت نویسنده و کتاب است. نوشتار حاضر محتوای کتاب ارشاد الهارب را با روش گزیده یابی و در چهار بخش گزارش می کند.