عطاءالله حسنی

یکی از حوزه هایی که مجلس شورای ملی دست به قانونگذاری در آن مورد زد، حوزه مواد مخدر و اعتیاد به آن بود. اولین قانون مصوب در این زمینه، یعنی قانون تحدید تریاک، دارای اهمیت خاصی است. زیرا، با تصویب آن در مجلس دوره جدیدی در پرداختن به امر مواد مخدر و اعتیاد در ایران آغاز می شود. در تحقیق حاضر با روش تاریخی و استفاده از منابع و اسناد آرشیوی، به بررسی رویه های قانونی در امر مواد مخدر و اعتیاد از سال 1289 تا 1307 شمسی پرداخته شده است. حاصل تحقیق حاکی از آن است که نقش مهم تریاک در درآمد دولت و بودجه، موجب شده بود که در آغاز، مجلس و دولت به چشم یک منبع مهم و گران بها به آن نگاه کنند و سعی در کنترل آن به نفع خزانه دولت به بهترین شکل ممکن داشته باشند. در این دوره برای جلوگیری از قاچاق مواد مخدر به داخل کشور، در سال 1301شمسی قانون منع واردات مواد مخدر به داخل ایران به تصویب مجلس رسید که دارای اهداف اقتصادی بود. این قانون، که در آن در مورد تریاک تولید داخل صحبتی به میان نیامده بود، اقتصاد ایران را هر چه بیشتر به تریاک وابسته می نمود. در تمام نظامنامه هایی هم که در دولت و وزارتخانه ها از تصویب می گذشت، وجه درآمدزایی تریاک مورد توجه خاص بود و چندان اهمیتی به بحث جرم بودن یا نبودن مواد مخدر و استعمال کنندگان آن داده نمی شد. تا این که، در سال 1304ش. اولین قانونی که حالت بازدارنده و جرم انگارانه در زمینه مواد مخدر و معتادان داشت به تصویب رسید.

در نگاه توسعه مدار به نیروی انسانی، جنسیت در ارائه خدمات آموزشی و تربیتی به افراد، نباید تعیین کننده باشد. جامعه هدف راهبردی واحدی را تعقیب می کند و ضرورت دارد از توان آحاد افرادش بهره گیرد. این خود افراد هستند که می توانند، متناسب با علاقه و توان، به گزینش بپردازند. وجود الگو های خاص آموزشی و تربیتی برای زنان در متون سده های میانی تاریخ ایران و دوران صفویه، حاکی از این است که مربیان تربیتی نیل به دو هدف متفاوت را در حوزه تعلیم و تربیت دختران و پسران و زنان و مردان مدّ نظر داشته اند. هدف تحقیق حاضرکه با ابتناء بر روش تاریخی و مراجعه به منابع دست اول و استفاده از منابع تحقیقاتی صورت گرفت، شناخت ابعاد مختلف این مسأله بود. حاصل تحقیق نشان داد که فقدان حضور مؤثر عمومی زنان در عرصه اجتماعی و ضعف قدرت تصمیم گیری ایشان در حوزه عمل جمعی، در نتیجه اعمال شیوه تربیتی متفاوت از مردان و ممنوعیت آنان از سواد آموزی و مجبوریت ایشان به انزواطلبی بوده است که الگوهای تربیتی خواهان آن بوده اند و مردان را به حفظ این سنت ترغیب و تشجیع می کرده اند. با وجود این، وجود استعداد فردی در برخی از زنان و انتهاز فرصت ایشان از شرایط مساعد پیرامونی، علی رغم بازدارندگی ها، شکوفایی استعدادهای آنان را ممکن و میسور می ساخته است که، به دلیل محصور ماندن در حوزه عمل شخصی، ناتوان از جریان آفرینی فرهنگی و اجتماعی بوده است.

دوره صفوی با دگرگونی های اجتماعی متنوعی رویارو گردید، یکی از این دگرگونی ها، پدیده اعتیاد به افیون بود. این ماده مخدّر، در ایران پیشا صفوی، بیشتر مصارف پزشکی داشت. در عصر صفوی، اعتیاد به افیون به صورت فراگیر درآمد و به عنوان یکی از مشخصه های سبک زندگی اعضای جامعه به ویژه در دوره فرمانروایان پایانی صفویه مطرح گردید. چگونگی شیوع این پدیده مسأله ای است که تا کنون به آن پرداخته نشده است، از این رو، در این تحقیق که با روش تاریخی و استفاده از منابع گوناگون داخلی و خارجی انجام شد، سیر دگرگونی اعتیاد به افیون، با تأکید بر روند تاریخی آن، طی سه دوره آغازین، میانی، و پایانیِ حکومت صفویان بررسی گردید. بر اساس یافته های این پژوهش، تحولات مرتبط با افیون در سراسر عصر صفوی از الگوی یکسانی پیروی نکرده و یک منحنی رو به رشدی را تجربه کرده است.

رسیدگی به تظلم خواهی ها در راستای برقراری عدالت در جامعه یکی از مهم ترین وظایف حکومت ها در بسیاری از نقاط جهان و از جمله ایران بود. ازآنجایی که حکومت، تصدی رسیدگی به تظلم خواهی ها را برعهده داشت و مهم ترین مشخصه ایران عصر صفوی قدرتمند شدن حکومت با استفاده از همه ابزارهای ممکن بود، این تحقیق قصد دارد با رویکردی توصیفی - تحلیلی مبتنی بر روش تاریخی و بهره گیری از منابع کتابخانه ای و اسنادی، به این پرسش، پاسخ دهد که روند رسیدگی به تظلم خواهی ها در ایران عصر صفوی چگونه بود و در طول حیات این حکومت چه تحولاتی را ازسر گذراند؟ پاسخ به این پرسش، ارتباط مستقیمی با استقرار و تثبیت تدریجی این حکومت دارد. به نظر می رسد رسیدگی به تظلم خواهی ها در عصر صفوی در ابتدا به جهت بی ثباتی کلی ساختار حکومت به نحوی اندک، پراکنده و کمتر ساختمند بود. در دوره شاه عباس یکم این نهاد راه تثبیت را درپیش گرفت و در دوره جانشینان او به نوعی تثبیت گردید و در قالب «دیوان عدالت بنیان» متبلور شد.

صفوی شیوع داشته است. به کارگیری اصطلاح «قزلباش» توسط مورخان پس از شاه اسماعیل برای دهه های نخستین عصر صفوی، باعث به کار نبردن مفاهیم و اصطلاحات در غیر زمان تاریخی آن ها، لازمه روایتگری تاریخی است. برخی از مورخان و محققان، آگاهانه یا ناآگاهانه، با به کارگیری برخی از اصطلاحات و القاب در بستر زمانی غیر واقع آن ها، به تحریف امر واقع در تاریخ می پردازند. این پدیده در بین مورخان و محققان تاریخ ایران عصر بدفهمی تاریخ اجتماعی و سیاسی آن زمان شده است. قزلباش، از جمله مفاهیم تنش زای عصر صفوی بود. این لفظ در نزد ایرانیان مقبولیتی نداشت و مورد استفاده نبود. با پدیدار شدن این لفظ، فضایی از خصومت در میان ایرانیان و همسایگان ایجادشد. ریشه های تاریخیاین فضای خصومت آمیز با محوریت پدیده «قزلباش»، مسأله تحقیق حاضر بود. نویسنده با ابتناء کار بر روش تاریخی و استفاده از منابع عصر، پس از انجام تحقیق، به این نتیجه رسید که قزلباش لفظی است دشمن ساخته. از این رو، شاه اسماعیل و دولتمردان او از این لفظ استفاده نمی کردند. این اصطلاح برای نخستین بار در حبیب السّیر که تحریر آن پس از مرگ شاه اسماعیل به پایان رسید، به کار گرفته شد و پس از آن به تدریج وارد ادبیات عصر، اعم از متون تاریخی و مکاتبات دولتی گردید.

در پی تحولات سیاسی و اجتماعی سالهای پایانی عصر قاجار، مسائل مربوط به زنان و دختران از جمله وضعیت آموزش، نوع پوشش، سن کم ازدواج و تعدد زوجات مورد توجه نخبگان و فعالان عرصه های اجتماعی قرار گرفت. آموزش دختران که به صورت مکتب خانه ای جریان داشت سهم اندکی در تعلیم و تربیت دختران عهده دار بود، همین امر موجب شد تا برخی زنان فعال اجتماعی در پی تاسیس مدارس نوین دخترانه برآیند. این پژوهش با استفاده از اسناد و منابع اصلی به ویژه بهره مندی از اسناد آرشیوی سعی در بازآفرینی سیر تاریخی تاسیس مدارس دخترانه مازندران از انقلاب مشروطه تا پایان حکومت قاجار را دارد. در مازندران عصر قاجار زنانی چون ملوک کیا در بارفروش (بابل امروزی) و فاطمه وکیلی در ساری در زمینه تاسیس مدارس دخترانه مازندران پیشرو شده و پیدایش اینگونه مدارس مرهون تلاشهای ایشان است. این مدارس در بیشتر شدن نقش زنان و دختران در فعالیت های علمی و اجتماعی سهم بسزایی داشته است.

عشق گمشده دنیای پُرتخاصم امروز است. اکنون، اصنافی از بشر گرفتار عصبیت در معنای منفی آن قوم مدارانه و نفس سرکش خود شده اند. اینان با سلطه گری و زیاده خواهی زمینه نابودی محیط زیست و زوال روح انسانی و به هدر دادنِ زحماتِ دانشمندان در کاستن از آلامِ بشری را فراهم می آورند. البته این پدیده تازه ای نیست. در گذشته تاریخی نیز کسانی دست به چنین اقدامات مخرّبی می زدند. در برابر اینان کسانی هم هستند و در گذشته تاریخی نیز بوده اند که به سلامت و سعادت بشر می اندیشند. تعصب و خودمداری نیروی محرکه گروه نخست و عشق و ایثار، انگیزه گروه دیگر در حیات اجتماعی شان است. به نظر می رسد راه حل این مسئله را باید در غلبه تفکر انسان گرایانه و طبیعت دوستانه جستجو کرد. متصوفان و عارفان از دیرباز برای پرورش روح انسانی در خود و مریدانشان، به پاک نفسی روی آورده و با سرکوب نفس امّاره به مبارزه با جهل، خشم، بُغض، قهر، کبر، کینه، حسد، بخل، کفر و نفاق می پرداخته اند. آنان عشق به انسان و طبیعت را جایگزین آن ذمائم می کردند و خود و پیروانشان را آماده پذیرش عشق الهی می نمودند. انسان امروزی برای شکستن مرزهای عصبیت و نفس پرستی و اشاعه انسان دوستی، نیازمند چنین نقش هایی است؛ الگوهایی که بعضاً جان بر سر اهداف انسانی خود نهاده اند. داراشکوه شاهزاده تیموری هند از جمله کوشندگان این راه بود.

مجموعه عوامل ساختاری مانند ساخت اجتماعی اقتصادی حکومت، مبانی مشروعیت و تداوم کارایی آن، اوضاع فکری و فرهنگی جامعه، سپاه و دیگر عناصر در ایجاد ثبات و تداوم یک حکومت نقش دارند. در زمان حکومت صفویان ضعف عوامل ساختاری و تعارض ها که به مرور در طول حکومت رشد کرده و تکوین یافته بودند، در اواخر سلطنت (1077- 1135ق/ 1667-1722م) خود را آشکار ساختند. با کاهش قدرت پادشاه و واگذاری امور به درباریان و نظامیان، توازن ساخت سیاسی بر هم خورد و کشمکش و رقابت گروه های نظامی برای کسب مقام ها، منفعت طلبی و برتری جویی موجب ضعف کارکرد نهاد سپاه شد. چنانکه این نهاد در مواجهه و مقابله با بحران های سیاسی ناشی از حوادث داخلی و خارجی نتوانست موفقیت چشمگیری داشته باشد. بنابراین، می توان تعارض سپاهیان و درگاهیان را یکی از عوامل بی ثباتی سیاسی در اواخر دوره صفویه محسوب کرد. این پژوهش درصدد است با مطالعه کتابخانه ای و با تکیه بر داده های تاریخی، تأثیر تعارضات نهاد سپاه بر بی ثباتی سیاسی اواخر دوران صفویه را تحلیل و تبیین کند.

در طول تاریخ معاصر ایران مفهوم ناسیونالیسم در قالب های گوناگون با فراز و نشیب هایی به حیات خود ادامه داده است. این مفهوم در قالب گفتمان ناسیونالیسم لیبرال پیش از انقلاب مشروطه مفصل بندی و در طول این دوره هژمونیک گردید. با تشکیل حکومت رضاشاه، نهاد آموزش و پرورش در فضای گفتمانی حکومت قرار گرفت. این فضا به گفتار و رفتار سوژه های درون این نهاد، شکل می داد. از اینرو قدرت حاکم برای تحکیم و توجیه پایه های حکومت و برجسته ساختن خود و به حاشیه راندن گفتمان های غیر در کتاب های درسی رسمی تاریخ، از گفتمان ناسیونالیسم اقتدارگرا استفاده کرد. یکی از روش های بررسی و مطالعه رخدادهای تاریخی روش تحلیل گفتمان است. این پژوهش برمبنای نظریه ی تحلیل گفتمان لاکلائو و موفه در پی پاسخ به این پرسش است که مفصل بندی، مفاهیم و فرایند هویت یابی گفتمان ناسیونالیسم لیبرال در کتاب های درسی تاریخ، چاپ وزارت معارف در دوره رضاشاه چگونه بوده است. با بررسی کتاب های درسی تاریخ چاپ وزارت معارف دوره ی رضاشاه، مشخص شد که مفاهیم و مؤلفه های گفتمان ناسیونالیسم لیبرال در پیرامون دال مرکزی ملت ایران مفصل بندی شده و در رقابت با گفتمان حاکم به حیات خود ادامه داده بود.

تحلیل گفتمان ناسیونالیسم اقتدارگرا در کتاب های درسی تاریخ (1304-1320ه .ش) محمدرضا معلمان[1] سهراب یزدانی مقدم[2] داریوش رحمانیان کوشککی[3] عطاءالله حسنی[4] چکیده ناسیونالیسم یکی از مفاهیم تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران بوده است. این مفهوم که از اواسط دوره قاجاریه به نوشته های برخی از اندیشمندان راه یافت، در دوره انقلاب مشروطه در قالب گفتمان ناسیونالیسم لیبرال، به یکی از ارکان فکری این حرکت تبدیل شد. در اوضاع نابسامان اجتماعی و سیاسی ایران در طی جنگ جهانی اول و بعد از آن، گفتمان ناسیونالیسم لیبرال با بحران معنی روبه رو شد. از این رو در اذهان سوژه ها، نیاز به گفتمانی جایگزین پدید آمد که مشکلات موجود را حل کند و به باز تولید معانی تازه بپردازد. در این وضعیت، نظریه تشکیل دولت مقتدر مرکزی مطرح و گفتمان ناسیونالیسم اقتدارگرا برای توضیح مشکلات و ارائه راه حل مفصل بندی شد. یکی از روش های بررسی و مطالعه رخدادهای تاریخی، روش تحلیل گفتمان است. این پژوهش برمبنای نظریه تحلیل گفتمان لاکلائو و موفه، در پی پاسخ به این پرسش است که مفصل بندی، مفاهیم و فرایند هویت یابی گفتمان ناسیونالیسم اقتدارگرا، در کتاب هایی درسی تاریخِ چاپ وزارت معارف، در دوره رضاشاه چگونه بوده است؟ در این پژوهش با بررسی کتاب هایی درسی تاریخ چاپ وزارت معارف دوره رضاشاه، مشخص شد که قدرت حاکم با مفصل بندی مفاهیم و مؤلفه های گفتمان ناسیونالیسم اقتدارگرا پیرامون دال مرکزی شاه، از این گفتمان برای تحکیم پایه های حکومت نوپای پهلوی استفاده کرد. واژه های کلیدی: تحلیل گفتمان، ناسیونالیسم اقتدارگرا، رضاشاه، کتاب درسی تاریخ. [1] . دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران (rezamoaleman@yahoo.com) [2] . دانشیار گروه تاریخ دانشگاه خوارزمی (نویسنده مسئول) (sohrab_yazdani_78@yahoo.com) [3] . دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تهران (rahmanian@ut.ac.ir) [4] . استاد گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی (a_hassani@yahoo.com) تاریخ دریافت : 14/8/1400 – تاریخ تأیید 21/10/1400

قاضیان از موقعیت مهمی در نظام قضایی و اداری ایران در قرن هشتم قمری برخوردار بودند. آنان زیر نظر قاضی القضات و کارگزاران سیاسی به فعالیت می پرداختند. وظیفه آنها رسیدگی به دعاوی و مشکلات قضایی مردم بود. در این قرن، ایران برخلاف گذشته تمرکز و یکپارچگی سیاسی نداشت و گرفتار بی ثباتی شده بود. جدالِ همیشگیِ سلسله های محلی با یکدیگر، باعث گسترش ناامنی شده بود. شریان های اقتصادی از کار افتاده و ناهنجاری های اخلاقی و اجتماعی افزایش یافته بود. در این پژوهش، براساس منابع منظوم و با روش تبیین علّی تلاش شده است به این مسئله پرداخته شود که ناپایداری سیاسی چه تأثیری بر مفاسد اجتماعی قاضیان ایران در قرن هشتم قمری داشته است؟ نتایج پژوهش حاکی از آن است که ناامنی نقطه عزیمت بسیاری از تحولات ایران در این قرن بوده و موجب چندگانگی و تضاد اجتماعی، واپس گرایی و گسترش انحرافات اخلاقیِ قاضیان شده بود. با توجه به نابسامانی سیاسی، مفاسد اجتماعی قضات بیشتر شد و باعث شده بود تا گروهی از قاضیان بی دانش، رشوه خوار، ریاکار و بی اخلاق روی کار آیند.

متفکران عصر قاجار با انتقاد از آموزش سنتی ایران، در پی تغییر و تحول در روش و شیوه آموزش، محتوا و مواد درسی بودند. این تغییر از طریق برنامه ریزی آموزشی و تألیف کتاب های درسی، برای مواد درسی جدید محقق شد. در مدارس نوین مازندران نیز وضعیت برنامه ریزی آموزشی، مواد و کتاب های درسی تحت تأثیر جریان نوگرایی در کشور دچار تغییر و تحول شد. نگارندگان این پژوهش با رویکرد توصیفی- تحلیلی، با استفاده از اسناد آرشیوی تاریخی و منابع معتبر، در پی پاسخ گویی به این پرسش اند که سیر تحولات برنامه های آموزشی و مواد درسی مدارس نوین مازندران در عصر قاجار چگونه بوده است. یافته های پژوهش (اسناد نویافته) نشان می دهد که مدارس مازندران در آغازین سال های تأسیس از برنامه آموزشی، مواد درسی و کتاب های مورد تدریس در مدارس تهران استفاده می کردند و پس از تأسیس وزارت معارف و تصویب قانون اساسی معارف، به تدریج براساس برنامه وزارتخانه اقدام کرده اند. به نظر می رسد وضعیت زیست بوم و شرایط سیاسی و اقتصادی مازندران در آن روزگار، بر روند برنامه ریزی آموزشی همانند تدریس زبان روسی و آموزش کشاورزی تأثیرگذار بوده است.

تحلیل گفتمان سخنرانی های تاریخی در سازمان پرورش افکار (1317 1320ش) محمدرضا معلمان [1] سهراب یزدانی مقدم [2] داریوش رحمانیان کوشککی [3] عطاء الله حسنی [4] چکیده در دوره سلطنت رضاشاه،گفتمان ناسیونالیسم اقتدارگرا در عرصه های مختلف مفصل بندی شد. در سال 1317 هجری شمسی برای تبلیغ و گسترش گفتمان حاکم در حوزه های مختلف، نهادی به نام سازمان پرورش افکار بنا شد. آموزگاران و دبیران آموزش و پرورش یکی از گروه هایی بودند که در جهت اهداف این سازمان از آنها بهره برداری می شد، چراکه این نهاد در فضای گفتمانی حکومت قرار گرفته بود و این فضا به گفتار و رفتار سوژه های درون آن شکل می داد. بنابراین سازمان پرورش افکار مجموعه سخنرانی هایی را برای دبیران و آموزگاران در نظر گرفت. پژوهش پیش رو با تکیه بر نظریه تحلیل گفتمان لاکلائو و موفه بر آن است که چگونگی مفصل بندی، مفاهیم و فرایند هویت یابی گفتمان ناسیونالیسم اقتدارگرا را در سخنرانی های تاریخی سازمان پرورش افکار بررسی کند. تحلیل سخنرانی های تاریخی انجام شده در سازمان پرورش افکار آن دوره مشخص کرد که مفصل بندی مفاهیم و مؤلفه های گفتمان ناسیونالیسم اقتدارگرا در این سخنرانی ها، در اطراف دال مرکزی شاه انجام شده و این گفتمان برای تثبیت و توجیه پایه های حکومت پهلوی به کار رفته است . واژه های کلیدی : تحلیل گفتمان، ناسیونالیسم اقتدارگرا، لاکلائو و موفه، رضاشاه، سازمان پرورش افکار [1] . دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران ( rezamoaleman@yahoo.com ) [2] . دانشیار گروه تاریخ دانشگاه خوارزمی (نویسنده مسئول) ( sohrab_yazdani_78@yahoo.com ) [3] . دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تهران ( rahmanian@ut.ac.ir ) [4] . استاد گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی ( a_hassani@yahoo.com )

در باب وجوه گوناگون تاریخ اجتماعی ایران پژوهش های اندکی انجام شده است؛ شاید یکی از دلایل آن، کم بودن منابع است که موجب شده پژوهش در این حوزه خواستاران کمتری پیدا کند. هرچند منابع درباره موضوع تاریخ اجتماعی ایران بسیار کم است، اما این مانعی برای پژوهش نبوده است، زیرا پس از استخراج رخدادهای اجتماعی از خلال وقایع نامه های سیاسی، با بهره گیری از منابع مکمل هم عصر (مانند کتاب های لغت، و متون ادبی، فقهی و حتی متن هایی در باب کشاورزی و...) و نیز سفرنامه ها و اسناد، می توان پژوهشی مطلوب در حوزه تاریخ اجتماعی و فروع این حوزه انجام داد. این مقاله درصدد است تا با نگاهی تحلیلی به منابع تاریخی دوره صفوی، جامعه نگاری روستایی را در این آثار بررسی کند.