علی وندشعاری

تاریخ فرشبافی ایران می توان نقش مایه های تزیینی را به وضوح دید . برخی موارد در راستای نوع کاربرد آن دارای مفاهیم مذهبی و بستری برای بکارگیری برخی مفاهیم دینی ، مانند قالی های محرابی که در راستای القای مفاهیم دینی کارکردهایی داشته است. بخش مهم این قالی ها معروف به مجموعه سالتینگ می باشد .که دارای کتیبه هایی با محتوای دینی و کارکرد مذهبی است. مساله اصلی این پژوهش چگونگی بکارگیری متن و نقشمایه این قالی ها و نحوه شناسایی و تفسیر این کتیبه ها می باشد. این پژوهش به بررسی و ویژگی کلی قالی های محرابی می پردازد و نوع کارکرد وهمچنین با مفاهیم این دسته از قالی ها آشنا شده و هدف اصلی آن آشنایی با مفاهیم و مضامین دینی است . در راستای مساله اصلی، سوالات پژوهش عبارتند از: مضامین احادیث و آیات تاکید بر چه موضوعی دارند؟ چه آیات و احادیثی در این قالی ها به کار رفته است ؟معانی و مفاهیم آیات و احادیث در چه راستایی هستند ؟ نوع تحقیق توصیفی – تحلیلی بوده و 10 نمونه از قالی های سجاده ای دوره صفوی که به صورت هدفمند انتخاب شده ومورد بررسی و خوانش قرار گرفته است، جمع آوری اطلاعات از منابع کتابخانه ای بوده و تحلیل ها به شیوه کیفی می باشد. نتایج تحقیق نشان میدهد که بیشتر محتوای کتیبه های این فرش ها در راستای توحید، نبوت و وحدانیت خداوند است و در متن قالی ها از نقشمایه های جانوری استفاده نشده است و اولویت بکارگیری برای نقوش گیاهان و گل ها و درختان ،که بیانگر بهشت ، فردوس و باغ نیز می باشد

به هنگام طرح ریزی نمای یک بنا، افراد مختلف اعم از معمار، سازنده، کارفرما و حتی عامه ی مردم- به طور غیرمستقیم- بخشی از افکار، نگرش ها، باورها و خواست هایشان را به صورت خودآگاه و یا ناخودآگاه به آن تحمیل می کنند. در مطالعات نمای بناهای تاریخی، فهم چنین افکار و نگرش هایی می تواند به تحلیل کامل تری از این نماها و فرآیندها و عوامل تأثیرگذار بر شکل گیری آن ها بیانجامد. بر این اساس در این پژوهش واژه ی «افکار» به عنوان مفاهیم ذهنی خودآگاه، و واژه ی «ذهنیات» به عنوان مفاهیم ذهنی ناخودآگاه مدنظر قرارگرفته و تلاش شده است تا از طریق مطالعه ی یک نمونه ی موردی و با روش تحقیق تفسیری- تاریخی، افکار و ذهنیات افراد دخیل در شکل گیری جزئیات و آرایه های نمای خانه های تاریخی فهم گردد. بر این مبنا به عنوان نمونه ی موردی، یک خانه ی قاجاری در محله ی سرخاب تبریز با نام خانه ی سرخه ای متعلق به مهدی خان آصف السلطنه، فراشباشیِ مظفرالدین میرزا انتخاب شده و سعی شده است که ذهنیات و افکار دخیل در شکل گیری جزئیات و آرایه های نمای رو به حیاط بیرونی آن فهم گردد. برای این منظور از روش آیکونولوژی (شمایل شناسی) -که روشی برای خوانش آثار هنری و معماری تاریخی برای فهم معانی نهفته در پس آن هاست- برای خوانش نما، و نیز از روش تحلیل محتوای متون برای بهره گیری از داده های متون تاریخی در ارتباط با نمای مذکور بهره گرفته شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد، جایگاه فرهنگی-اجتماعی، اقتصادی و تاریخی افراد دخیل در شکل گیری نما، افکار و ذهنیات آن ها را شکل داده و - بخشی از- این افکار و ذهنیات در طرح جزئیات و آرایه های نما نمود می یابد.

در این پژوهش به ارزیابی و اولویت بندی عوامل آمیخته بازاریابی فرش دستباف در تصمیم به خرید خریداران فرش دستباف در استان کرمان پرداخته شده است. اطلاعات پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه ای و پرسشنامه جمع-آوری شده است. پرسشنامه شامل 33 سؤال است و به بررسی تأثیر عوامل آمیخته بازاریابی در تصمیم به خرید خریداران فرش دستباف در استان کرمان پرداخته است. این پژوهش از نوع توصیفی و از حیث جهت گیری در هدف کاربردی _توسعه ای است؛ که با استفاده از استراتژی همبستگی انجام شد. جامعه آماری این پژوهش خریداران و کسانی که علاقه به خرید فرش دستباف در استان کرمان داشتند؛ بودند. اندازه حجم نمونه آماری بر اساس فرمول کوکران 384 نفر شد و از روش نمونه گیری تصادفی ساده تعیین شد؛ در نهایت داده های حاصل از پرسشنامه در بازه زمانی 10/3/1397 تا 10/6/1397 جمع آوری شد. نتایج پرسشنامه از طریق نرم افزار اس پی اس تجزیه و تحلیل شد. یافته ها نشان داد که بین عوامل آمیخته بازاریابی فرش دستباف و تصمیم به خرید رابطه معنا داری وجود دارد ؛ و اهمیت و اولویت عوامل آمیخته بازاریابی فرش دستباف در استان کرمان به ترتیب اصالت تاریخی و هنری، محصول، توزیع، قیمت و ترفیع حاصل شد.

اقوام کرد ساکن خراسان یکی از مهمترین طوایف قالی باف در بین ایلات و عشایر ایران اند. مطالعه طرح و نقشمایه های به کاررفته در هنر قالی بافی این اقوام نشان می دهد که نقوش این قالی ها با آداب، رسوم و فرهنگ رایج در هر منطقه و نیز بر اساس ریشه فرهنگی و قومی خود دارای شاخصه های هنری و هویتی با ارزش می باشند. پژوهش حاضر با مطالعه طرح و نقش قالی های کردی خراسان و کردستان و تطبیق آنها، در پی پاسخ به این سوالات است که الف) ساختار طرح و نقش های قالی های کردی خراسان و عشایر کردستان چگونه است و ب) شباهت ها و تفاوت های طرح و نقش قالی های کردی خراسان با قالی های منطقه ی کردستان کدام هستند. از این رو هدف این پژوهش، شناسایی و بررسی ساختار فرمی طرح و نقوش قالی های کردی خراسان و قالی های عشایری کردستان و یافتن وجوه تشابه و تفاوت در آنهاست. روش انجام پژوهش توصیفی و با رویکرد تطبیقی بوده و تجزیه و تحلیل اطلاعات به شیوه کیفی جزیی نگر صورت پذیرفته است. جمع آوری اطلاعات در هر دو منطقه به صورت میدانی و کتابخانه ای بوده است. جامعه تحقیق، شامل 61 تخته قالی از منطقه خراسان و 17 نمونه از منطقه کردستان است که از این میان تعداد 15 نمونه اصیل از خراسان و 10 نمونه اصیل از کردستان به شیوه هدفمند انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفتند. نتایج حاکی از وجوه اشتراک و افتراق هایی در بین قالی های هر دو منطقه است و طرح هایی مانند «کله روسی» و «جلیل» نمونه هایی از مشابهت ها در دو منطقه است. بیشترین تشابه در ساختار ترنج، لچک و حاشیه و نقشمایه های آنها در طرح های ترنجی و لچک ترنج است. برخی افتراق ها نیز در چگونگی بکارگیری انواع نقشمایه های (هندسی، گیاهی و جانوری) در قالی ها به علت تغییر در موقعیت اقلیمی و جغرافیایی قابل مشاهده است.

شاهسون ها یکی از ایلات بزرگ عشایری ایران هستند که در مناطق مرکزی ایران (ایل بغدادی) و مناطق جنوبی ایران (ایل اینالو و بهارلوی فارس) و شمال غرب ایران (شاهسون) و منطقه قفقاز ساکنند. این ایل تولید کننده قالی های متنوعی می باشد و دربرخی موارد مشابهت های زیادی دربین تولیدات هر منطقه دیده می شود. مناطق روستایی ساوه، قزوین و شهرستان های غرب استان تهران؛اشتهارد، شهریار مورد مطالعه قرارگرفته و جامعه آماری به شکل هدفمند و براساس فراوانی انتخاب شده است. رویکرد بکار رفته برای تجزیه وتحلیل اطلاعات، کیفی بوده و نمونه های به دست آمده از اطلاعات میدانی (برای ایل بغدادی) و نمونه های بررسی شده از مناطق دیگر در برخی موارد اندک با رجوع به منابع کتابخانه ای، تحلیل یافته اند. نتایج نشان می دهد که با توجه به پراکندگی شاهسون ها در مناطق مختلف ایران از جمله ایل بغدادی واقع در مناطق مرکزی،هنوزحضور ریشه های مشترکی ازفرهنگ وهنر این ایل را می توان بکارگیری نقشمایه های هندسی، گیاهی و جانوری این ایل یافت.

در این پژوهش به ارزیابی و اولویت بندی عوامل آمیخته بازاریابی فرش دستباف در تصمیم به خرید خریداران فرش دستباف در استان کرمان پرداخته شده است. اطلاعات پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه ای و پرسشنامه جمع-آوری شده است. پرسشنامه شامل 33 سؤال است و به بررسی تأثیر عوامل آمیخته بازاریابی در تصمیم به خرید خریداران فرش دستباف در استان کرمان پرداخته است. این پژوهش از نوع توصیفی و از حیث جهت گیری در هدف کاربردی _توسعه ای است؛ که با استفاده از استراتژی همبستگی انجام شد. جامعه آماری این پژوهش خریداران و کسانی که علاقه به خرید فرش دستباف در استان کرمان داشتند؛ بودند. اندازه حجم نمونه آماری بر اساس فرمول کوکران 384 نفر شد و از روش نمونه گیری تصادفی ساده تعیین شد؛ در نهایت داده های حاصل از پرسشنامه در بازه زمانی 10/3/1397 تا 10/6/1397 جمع آوری شد. نتایج پرسشنامه از طریق نرم افزار اس پی اس تجزیه و تحلیل شد. یافته ها نشان داد که بین عوامل آمیخته بازاریابی فرش دستباف و تصمیم به خرید رابطه معنا داری وجود دارد ؛ و اهمیت و اولویت عوامل آمیخته بازاریابی فرش دستباف در استان کرمان به ترتیب اصالت تاریخی و هنری، محصول، توزیع، قیمت و ترفیع حاصل شد.

ایران با دارا بودن اقوام و طایفه های متعدد دارای خصوصیات منحصر به خود در بافت قالی است. مسأله اصلی در این پژوهش قرابت و نزدیکی برخی از طرح و نقش قالی های کردی خراسان با بلوچی سیستان و بلوچستان است. این پژوهش با مطالعه و بررسی طرح و نقش قالی های کردی خراسان و بلوچی سیستان و بلوچستان در پی پاسخ به این سؤالات است که: الف( ساختار طرح و نقش قالی های کردی خراسان و بلوچی سیستان و بلوچستان چگونه است؟ ب( شباهت و تفاو تهای قالی های کردی خراسان با بلوچی سیستان و بلوچستان چیست؟ همچنین هدف از این مقاله شناسایی ساختارهای مشترک میان قالی های کردی خراسان با بلوچی سیستان و بلوچستان است. این تحقیق از نوع توصیفی- کیفی بوده و با رویکرد تطبیقی می باشد. جامعه آماری مورداستفاده در این تحقیق شامل دو منطقه هست که یکی کردهای خراسان و دیگری بلو چهای ساکن در سیستان و بلوچستان است. ازاین روی نمونه های به صورت هدفمند انتخاب شد که کرد خراسان با 10 نمونه و بلوچی منطقه سیستان و بلوچستان با 10 نمونه موردبررسی قرارگرفته است. روش جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و میدانی انجام یافته است. نتایج این پژوهش نشان میدهد سکونت ایلات و طوایف متعدد در خراسان ازجمله بلوچ ها موجب شده تا برخی از  سنتهای بافندگی ازجمله نقش پردازی در قالی های این منطقه متأثر از این همنشینی شود. بررسی قالی های دو منطقه حاکی از آن است که نقوش مورداستفاده در متن و نوارهای حاشیه ازلحاظ نقش پردازی دارای مشابهت های قابل توجهی هستند. استفاده از طرح حاشیه گل نرگسی در قالی های کردی خراسان و حاشیه کَجاوه ای در بلو چهای سیستان و بلوچستان، مشابهت و وحدت در نقوش متن و حاشیه، عدم رعایت گوشه سازی، تراکم نقوش حاشیه و بهره گیری از انواع تزیینات زنجیره ازجمله وجوه اشتراکات در قالی های دو منطقه است.

ایل شاهسون، از ایلات عشایری ساکن در شمال غرب ایران است که در عصرصفوی، یکی از شکوفاترین ادوار تاریخی ایران، توسط شاه عباس اول به عنوان سپاهی پرقدرت برای خاتمه بخشیدن درمقابل قزلباش ها که بازوی نیرومند و سپر مدافع کشور و صفویه بوده اند، تشکیل شده است. سیر زمان در دوران مختلف تاریخی توسط دیگر حاکمان قدرت، موجب پراکندگی و اسکان این قوم در مناطق مرکزی ایران (ایل بغدادی) و مناطق جنوبی ایران (ایل اینالو و بهارلوی فارس) گردیده است. چنانکه همزمان با کوچ و پراکندگی و اسکان در دیگر نواحی، می توان نشانه هایی مشترک از ریشه های فرهنگی این ایل را یافت که باعث اشاعه وگسترش هویت اصلی فرهنگ و هنر آنان، در تاریخ قالی بافی شاهسونی از نواحی شمال غرب تا جنوب ایران گردیده است. هدف این مقاله، شناسایی و معرفی انواع طرح و نقش قالی های ایل شاهسون در ایران بوده و سؤال تحقیق، یافتن شباهت ها و تفاوت های ساختار فرمی عناصر تشکیل دهنده طرح و نقش قالی های شاهسونی در ایران، علی رغم داشتن فاصله جغرافیایی و متفاوت بودن محل سکونت شان است. در این مقاله، با شیوه تطبیقی و مقایسه عناصر تشکیل دهنده طرح و نقش قالی های شاهسونی (ترنج، لچک، نقش مایه های متن و حاشیه) در هر سه ناحیه ذکرشده، به دنبال یافتن ساختارهای مشترک برگرفته از خصوصیات فرمی و هندسی این قالی ها بوده ایم. نوع مقاله توصیفی- تطبیقی بوده و تجزیه و تحلیل اطلاعات با رویکرد کیفی- تفسیری انجام شده است. جمع آوری پیشینه و سوابق تاریخی این قوم به شیوه کتابخانه ای و شناسایی نمونه قالی ها به شیوه میدانی توسط نگارندگان به دست آمده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که شباهت در ساختار کلی قالی های ایل شاهسون مانند طرح و نقوش بسیار بوده و اندک تفاوتی هم که وجود دارد در اولویت به کارگیری نوع نقش مایه ها (جانوری- هندسی- گیاهی) و نیز ساختار برخی از نقش مایه ها است؛ که تأثیرات برخی دیگر از عشایر و اقوام به علت قرارگیری در مجاورت این ایل و نیز تأثیر برخی نسبت های قومی مانند ازدواج با افراد دیگر عشایر، به وجود آمده است.

بخشایش از مناطق قدیمی بافندگی قالی ایران در استان آذربایجان شرقی، با تاریخ قالی بافی چند صد ساله و شهرت جهانی است. با توجه به منابع و مستندات تاریخی، قدمت قالی این منطقه به دوران صفویه می رسد. قالی های بخشایش بنابه دلایل فرهنگی منطقه و غلبه شهرت شهر هریس، عمدتاً با عنوان قالی منطقه هریس در بازار شناخته می شود، در حالی که خود این قالی ها دارای ویژگی های خاص با طرح و نقش بومی است و تا حال نیز طرح و نقش قالی های بخشایش به شکل مستقل بررسی نشده اند. در این مقاله سیر تحول طرح های بخشایش از گذشته تا به امروز مورد بررسی قرار گرفته و بدین منظور تاریخ قالیبافی بخشایش را به دو دوره تاریخی قدیمی (قرن 12 ه.ق) و معاصر (قرن 13ه.ق به بعد) تقسیم کرده و ویژگی این فرش ها با توجه به نوع طرح، رنگ و نحوه اجرای طرح را بیان و سپس به بررسی طرح هایی که در حال حاضر در این منطقه بافته می شود پرداخته شده است. هدف اصلی این مقاله شناسایی سیر تحول ساختار طرح و نقش قالی های بخشایش علی رغم داشتن شهرت جهانی و نبود اطلاعات کافی و تخصصی پیشین و شناسایی ویژگی های بافت این منطقه است. بر این اساس سؤالات تحقیق عبارت اند از: ۱) تنوع طرح قالی های منطقه بخشایش در گذر زمان به چه شکلی بوده است؟ ۲)  ویژگی طرح و نقش قالی های بخشایش در دوره های مذکور چگونه بوده است؟ نوع تحقیق توصیفی – تاریخی بوده و نتیجه گیری با رویکرد کیفی به دست آمده است. شیوه جمع آوری اطلاعات میدانی و کتابخانه ای است. بررسی های میدانی انجام گرفته در این منطقه نشان می دهد که قالب اصلی و امروزی طرح های این منطقه طرح لچک ترنج تاجری است. یافته های این پژوهش حاکی از آن است که ساختار طراحی فرش های امروزی بخشایش نسبت به گذشته تنوع کمتری داشته و منحصراً دارای سبک لچک ترنج بوده و از یک اسلوب مشخص شده در سه طرح لاله نقشه، عصمت نقشه و تاجری پیروی می کند. 

قالی های دوره قاجار از غنی ترین گنجینه های هنری ایران است. در قالی های این دوره ظهور نوع خاصی از طرح وکاربری جدید برای آن مشاهده می شود که قالی های تصویری، نمونه شاخص این تغییرات است. نقوش این دسته از قالی های قاجار نه تنها از تأثیر مضامین مختلفی همچون ادبی و داستانی دور نمانده بلکه مضامین مذهبی و صوفی گری را نیز بازتاب داده است. از آن جمله می توان به قالی هایی که شخصیت های معنوی و دراویش را نشان می دهند، اشاره نمود. بافتن صورت دراویش بر روی قالی ها را باید از پدیده های دوره قاجار و قسمتی از جنبش تصویرگری بر روی قالی دانست. این قالی ها را می توان به دو دسته تقسیم کرد: اول، قالی هایی که به تصاویر دراویش مزین شده و دوم، قالی هایی که موضوع آنها را وسایل آیینی دراویش تشکیل می دهد. در پژوهش حاضر، 8 نمونه از این دسته قالی ها موردمطالعه و بررسی قرار گرفته است؛ 5 نمونه از دسته اول و 3 نمونه از دسته دوم. لازم است بیان شود که طی مطالعات صورت گرفته در 5 نمونه دسته اول، محوریت موضوعی، نورعلیشاه از دراویش مشهور طریقه نعمت اللهی است. در دسته دوم، وسائل آیینی دراویش همچون نمادهایی موردتوجه قرار گرفته که درراستای بیان اهداف و محتوای مذهبی مورداستفاده قرار گرفته و ازلحاظ معناشناسی بسیار حائز اهمیت است. با بررسی نقوش این قالی ها می توان نتیجه گرفت، باورها و اعتقادات جامعه به عنوان بخشی مهم از تفکر جامعه و ازسویی تأثیرات غرب به نوعی در شیوه نمایش این دوره انعکاس یافته است. از یافته های این پژوهش می توان به عوامل مؤثر بر ظهور و شکل گیری قالی های تصویری با موضوع درویشی اشاره نمود که شامل تمایل به صوفی گری، تمایلات ملی و مذهبی، آمیخته شدن فضای جامعه با شعائر و آموزه های دینی و محوریت موضوع انسان متأثر از هنر اروپایی است. این تحقیق از نوع بنیادین و روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است. جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و فیش برداری انجام یافته و اطلاعات به دست آمده هم به شیوه کیفی تجزیه و تحلیل شده است. معرفی قالی های درویشی دوره قاجار و شناسایی عوامل مؤثر بر ظهور و شکل گیری آنها و معرفی نقوش و عناصر نمادین مرتبط با دراویش و صوفی گری از اهداف این مقاله است. در این راستا نگارندگان در مقاله حاضر، درپی پاسخ به این سؤالات هستند: عوامل مؤثر بر شکل گیری قالی های درویشی چیست؟ برای بیان اهداف و محتوای صوفی گری از چه نماد ها و ابزاری استفاده شده است؟

قالی های تصویری، گروه نسبتاً بزرگی از قالی های دوره قاجار را تشکیل می دهند. در این میان تعداد قابل توجهی از آن ها تصویرگر ادبیات غنی ایران هستند؛ دسته گسترده ای از قالی های تصویری قاجار این مفهوم را با بهره گیری از خط نگاره ها، تجلی بخشیده اند. این مقاله ضمن معرفی عوامل زمینه ساز و مؤثر بر روند تصویرگری در قالی های قاجار، به معرفی و بررسی دسته ای از قالی های تصویری با مضامین و موضوعات ادبی که اختصاص به داستان های بهرام گور دارد، می پردازد. در این راستا ارتباط بین مضامین کتیبه ها با چگونگی تصویرگری، منبع الهام گیری و اهمیت موضوع داستان های مربوط به بهرام، مسئله پژوهش بوده و پاسخ دهی و ریشه یابی موارد نامبرده، از اهداف این مقاله است. طی مطالعات انجام گرفته، این داستان ها به جهت اهمیت موضوعی و جایگاه ویژه در آن مقطع تاریخی بازتابی از اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دوران مذکور در ایران اند. رویکرد نگارندگان به موضوع تاریخی – توصیفی و گردآوری مطالب و تصاویر به شیوه کتابخانه ای بوده است. اطلاعات به دست آمده به شیوه کیفی تحلیل شده اند.