عباس بصیری

مقوله فرهنگ به عنوان یک عنصر مهم در مناسبات انسانی حدّ و مرزی را نمی شناسد و در طول تاریخ موجب نزدیکی ملّت ها بوده است. از همین رو شناخت فرهنگ ها و خرده فرهنگ های مختلف همواره از سوی ساکنان سرزمین های مختلف یک خواسته اساسی است. دو سرزمین ایران و عثمانی هرچند به لحاظ سیاسی در برهه های مختلفی از تاریخ دچار چالش و تنش های بسیار بودند، اما از نظر فرهنگی در تبادل فرهنگی به سر می برده اند و تأثیر و تأثّر دوسویه با بررسی های دقیق قابل مشاهده است. از این رو در دوران معاصر حرکتی از سوی فرهیختگان هر دو سمت آغاز شده است تا علاوه بر شناخت تاریخ و سرزمین مجاور خویش در صدد بازیابی عناصر فرهنگی متعلق به فرهنگ خودی در سرزمین بیگانه باشند. در ایران نیز در همین زمینه و بستر کسان بسیاری به تکاپو و تلاش افتادند تا بتوانند با حرکت به سمت ترکیه که باقی مانده ای از دولت بزرگ عثمانی است، هر چه بیشتر عناصر فرهنگ ایران را هویدا سازند. می توان از کسانی همچون مجتبی مینوی، محمد امین ریاحی و توفیق سبحانی در این ارتباط یاد کرد. تکیه اصلی در این مقاله بر روی توفیق سبحانی است تا مشخص شود این فرد تا چه حدی در ارتباط با ترک شناسی و عثمانی شناسی فعالیت داشته است. همچنین برای بازیابی عناصر فرهنگ ایرانی در عثمانی و ترکیه چه کرده و از این رهگذر چه آورده هایی را برای میهن خود به ارمغان آورده است. سبحانی با توجه به حوزه تخصصی خود بیشتر در عرصه ادبیات و مولوی پژوهی و تصوّف ورود کرده است. ضمن آنکه فهرست نویسی نسخه های خطی کتابخانه های ترکیه از کارهای شاخص اوست.

سخن گفتن از ملی گرایی عربی با تکیه بر مفهوم «هویت» در کاربردهای متداول آن، نزد قسطنطین زریق دشوار است، زیرا این کاربردها خالی از ابهامات نیست. با وجود اینکه «هویت»، اصطلاحی روشن با فراوانی بسیار در گفتارهای متداول در جهان عرب است در نوشته های قسطنطین زریق به صورتی کاربردی آشکار نمی شود. کاربرد مفهوم «هویت» مانند مقوله ای تحلیلی با پاره ای مسائل و مشکلات احاطه شده است. از بین بردن وجه تمایز بین تعریف ذاتی آن، نزد کنش گران اجتماعی، سیاست مداران و ایدئولوگ ها، (کسانی که بحث از «هویت» ها یا به ایشان منسوب می شود، یا اینکه آنان خود «هویت»ها را به موضوع مربوط به خود می دانند) و بین واقعیت تاریخی و اجتماعی آن، کمترین این مسائل به لحاظ جایگاه، نیست. اهمیت این تفکیک و جداسازی بسیار است، زیرا مفهوم هویت، بیش از آن که مقوله ای تحلیلی باشد، پیش از هر چیز دیگر، مقوله ای کاربردی و عملی است، به همین خاطر برای تحلیل ایدئولوژیک، بسیار مورد استقبال قرار می گیرد. مورد دیگر اینکه هویت، مقوله ای است که ثبات تاریخی و ثبات اجتماعی را بایسته می کند، دو مقوله ای که با آنچه ابن خلدون آن را «سنت های اجتماعی بشر» می نامد هماهنگ نیستند. اما اگر مقوله «هویت»، در جهان عرب و خارج از آن، با ادّعای اینکه مقوله ای تحلیلی است، به خدمت گرفته شود، (پس آن امری نیست که عامل آن بیداریِ آگاهیِ ناگهانی یا نهایی باشد)، اوهام تجدّد و روشنگری در جهان عرب را پراکنده می سازد، به اندازه ای که این امر به خیزش افکار سیاسی و اجتماعی غیر عقلانی از سوی رمانتیسیسم ذات انگار بر بستر جهانی اشاره دارد. همان گونه که در دهه های 20 و 30 این قرن (قرن بیستم) در اروپا، جهان عرب، هند، کشورهای حوزه بالکان و جز آنها رخ داد.

سیره نگاری پیامبر اسلام از نخستین تلاش های مسلمانان در جهت تدوین معارف اسلامی بود. مسلمانان با این اقدام به دنبال فراهم ساختن الگو و سرمشقی برای خویش مبتنی بر قول، فعل و تقریر پیامبر اسلام بودند. این سنّت را می توان ذیل تاریخ نگاری قرارداد. از گذشته در ایران به عنوان بخشی از جهان اسلام، گرایش به نگارش سیره پیامبر وجود داشت. در دوره قاجار به عنوان یکی از دوره های مهم تاریخ نگاری در ایران به موضوع سیره نگاری توجه ویژه ای شد. محمدتقی خان سپهر در اثر خویش ناسخ التواریخ بخشی از مطالب خود را به سیره پیامبر اختصاص داده است. با توجه به اهمیت اثر سپهر و نیز ویژگی آن به عنوان یکی از نمونه های تاریخ نگاری دوره قاجار، مسئله این پژوهش مبتنی بر ویژگی ها و وجوه تمایز سیره نگاری سپهر با سیره نگاری های متقدم شکل گرفت. با این وصف، پژوهش حاضر به بررسی این اثر و مقایسه آن با برخی سیره های متقدم پرداخته است. پس از بررسی و مقایسه این اثر با برخی سیره نگاری های پیشین، وجوه و جنبه های خاصی از این سیره نگاری جلوه گر شد. علاوه بر برخی نقل قول های متفاوت در روایت سیره و نیز اشاره به حوادث هم زمان با حیات پیامبر در سایر نقاط جهان می توان به تغییر در سیره نویسی قاجار ناشی از تحول ایدئولوژیک و مذهبی پساصفویه اشاره کرد. به این ترتیب ورود عناصر مبتنی بر فرهنگ شیعی در سیره بسیار برجسته شده اند. از ویژگی های دیگر این اثر، استفاده از رویکردهای کلامی، روایی و فقهی مبتنی بر مکتب تشیّع در سیره نگاری است.

علاقه به تاریخ عباسیان، ممکن است به میزان زیادی مربوط به دسترسی به شماری از منابع تازه، به ویژه یکی از مهم ترین آنها یعنی تاریخی مجهول المولف درباره خاندان عباسی باشد. البته پاره ای از مشکلات پیرامون این اثر، آنچنان که باید و شاید حل نشده است. این مسائل شامل پرسش هایی درباره عنوان کتاب، تاریخ گردآوری و تدوین آن، هویت نویسنده و ارزش تاریخ نویسی و تاریخ نگارانه آن است. هدف از نگارش مقاله پیش رو، بازبینی این مشکلات و گمانه زنی هایی برای حل نقاط مبهم کتاب است تا این اثر برای پیشبرد فهم از تاریخ و سیاست عباسیان، بیشتر مورد توجه قرار گیرد. نوشتار حاضر ترجمه مقاله ای از التون ال دانیل در زمینه تاریخ خاندان عباسی و جایگاه آن در تاریخ نگاری اسامی است.

ناسیونالیسم به عنوان پدیده ای مدرن وارد جهان اسلام شد. گرایش به ملی گرایی که خود یکی از عوامل تضعیف امپراتوری عثمانی بود، پس از پاره پاره شدن گستره امپراتوری، به ویژه در شکل ملی گرایی عربی تشدید شد. عرب ها برای پررنگ کردن این موضوع به عنصر تاریخ و زبان عربی توجه کردند. آنان با مدّ نظر قرار دادن تاریخ صدر اسلام که می توان آن را مهم ترین مقطع تاریخ اسلام در نظر گرفت، زمینه را برای گرایش حداکثری عرب ها به پان عربیسم یا ناسیونالیسم عربی فراهم ساختند. ناسیونالیسم اسلام گرا نیز وجه دیگری از ناسیونالیسم عربی بود که البته آن نیز در تقابل با استعمار ایجاد شده بود. مفهومی مدرن از غرب وارد جهان اسلام شده بود که بایست با بافت جدید سازگاری می یافت. از این رو، اندیشمندان مصری تلاش کردند با بررسی میراث اسلام و تاریخ صدر اسلام، بستری را برای اندیشه ورزی درباره ناسیونالیسم فراهم سازند. نگارنده این پژوهش در پی آن است که با بررسی تاریخی، نوع مواجهه جریان ملی گرای مصر را با تاریخ صدر اسلام نشان دهد.

عبدالعزیز الدوری به عنوان یکی از تاریخ پژوهان مبرّز معاصر نقش مهمی در ایجاد رویکردهای جدید در نگرش به تاریخ اسام داشته است. آشنایی وی با مکاتب تاری خنگاری غربی و تحصیات وی در غرب در تفاوت نگاه وی به تاریخ موثر بوده است. توجه وی به تاریخ اقتصادی، تاریخ اجتماعی و گسترش دادن منابع تاریخی حتی به منابع ادبی را می توان از جمله اقدامات بارز وی در حوزه مطالعات تاریخی برشمرد. نظر به اهمیت کوش شهای وی در حوزه مطالعات تاریخی و نیاز به توجه به جنب ههای مختلف تاری خپژوهی وی مقاله ای از وجیه کوثرانی که خود از تاری خپژوهان برجسته است، در ارتباط با روش مطالعات تاریخی عبدالعزیز الدوری به فارسی ترجمه م یشود. 

تاریخ صدر اسلام به عنوان یکی از حساس ترین ادوار تاریخ اسلام دست مایه بسیاری از اندیشمندان معاصر در جهان اسلام قرار گرفته است تا با ذهن و خوانش خاص خود به روایت آن بپردازند. برخی از منظر نقد آثار پیشینیان و برخی نیز هم سو و هم داستان با گذشتگان به نقل روایات این دوره می پردازند. عباس محمود العقاد از روشنفکران و نویسندگان معاصر مصر نیز با توجه به جایگاه خود در میان متفکران مصری دارای آثار و نظرات بسیاری در ارتباط با صدر اسلام است. این پژوهش به دنبال آن است تا با بررسی آثار و افکار عقاد بن مایه ها و دلایل توجه این متفکر مصری به تاریخ صدر اسلام را مشخص کند، اینکه وی در این تلاش چه اهدافی را دنبال می کند و کدام بخش های تاریخ صدر اسلام برای وی در اولویت قرار دارند.

موضوع نگارش درباره هنگامه ظهور اسلام یا هر آیین دیگری سختی های خاص خود را دارد. اگر باورها و اعتقادات شخصی را به کناری نهیم باز این سختی تنها شامل کمیاب و نایاب بودن منابع و ابهامات موجود در آنها نیست، بلکه تاریخ پژوهان خود را در برابر داده هایی می بینند که غالباً تا حدّ زیادی شاخ و برگ یافته و مبالغه و اغراق بسیاری در آنها صورت گرفته است، به گونه ای که تشخیص و تمییز حقیقت از اسطوره را دشوار می سازد. بسیاری از تاریخ پژوهان عرب بر این باورند که در این زمینه پژوهش در تاریخ دین اسلام سختی های کمتری را متحمل می سازد. دلیل این امر وجود دانسته هایی بسنده تر درباره پیامبر اسلام است. مع الوصف داده هایی که از شبه جزیره عربی در این زمان داریم پاره پاره و گمراه کننده اند، تا جایی که بسیاری از اوقات فهمِ دقیق و کامل تاریخ این بازه زمانی میسر نیست.

در دهه ی اخیر استفاده از جنگ افزار های رباتیک به طور چشم گیری افزایش پیدا کرده است ، به طوری که مناقشات مسلحانه آینده را به استفاده فزاینده از ربات های نظامی توصیف می کنند .توسعه این جنگ افزارها به عنوان یکی از دستاوردها نوین بشر نظام مسوولیتی اعم مدنی و کیفری را در سطح بین المللی به چالش کشانده است، به خصوص اعمال مسوولیت کبفری را در قبال اقدامات غیر قانونی سامانه های نظامی رباتیک مستقل به اشخاص که نیاز به احراز سوءنیت آنها می باشد با چالش بیشتری مواجه است یا در مورد فرمانده نظامی برای اعمال مسوولیت کفیری باید کنترل موثر وی با توجه به آگاهی که نسبت به کارکرد فنی و برنامه ریزی این جنگ افزارها دارد احراز شود، ولی به دلیل اینکه برنامه ریزی این جنگ افزارها با فرمانده نمی باشد و طراحی شده اند که به طور مستقل عمل نمایند و بر مبنای برنامه و دستورات و محدودیت های که به آنها داده شده تصمیم می گیرند بعید به نظر می رسد فرمانده نظامی بتواند اقدامات لازم برای جلوگیری از جنایات جنگی آنها به عمل آورد و درقبال جنابات آنها مسوولیت کیفری داشته باشد.