مهدی لک زایی

مایکل آنتونی سلز معتقد است عارفان مسلمان در تبیین تجارب عرفانی خود از عوالم فکری-فلسفی، فرهنگی-شعری، قرآنی-حدیثی و کلامی تأثیر پذیرفته اند. سلز در مقاله «زبان حیرت» (1989) سعی دارد پنج نمونه از این عوالم زبانی را برجسته کند و تشابه زبان صوفیان، به خصوص در حوزه مسئله فنا و اتحاد عرفانی، با پس زمینه های سنتی-دینی آنان را نشان دهد. عوالم زبانی که سلز به آنها توجه کرده و صوفیان از آن تأثیر پذیرفته اند عبارت اند از شعر جاهلی؛ کلیدواژه ها و اصطلاحات کلامی؛ زبان حدیثی-قرآنی معراج و وصول به عرش؛ حدیث قرب نوافل و حیرت صوفیانه، که در آن تمایزات ذهن-عین، گوینده-شنونده تقریباً محو می شود؛ و نهایتاً استفاده از زبان فلسفی متأخرتر ابن عربی (دیالکتیک عرفانی) برای تبیین اتحاد عرفانی. پژوهش پیش رو بر مبنای مطالعه ای کتابخانه ای، ضمن معرفی دیدگاه سلز در مقاله مذکور، با رویکرد توصیفی-تحلیلی، به برخی کاستی های شکلی از جمله کم دقتی در ترجمه و ارجاع به نسخ کم اعتبار، و برخی کاستی های محتوایی مانند نقصان در دامنه پژوهش اشاره می کند. در کنار این اشکالات، توجه به مباحث تطبیقی بین ادیان ابراهیمی اسلام، یهود و مسیحیت، تسلط نویسنده به ادبیات عربی و شعر جاهلی، ازجمله ویژگی های مثبت این اثر است که به مؤلف در تبیین زبان تجربه عرفانی در اسلام کمک شایانی کرده است.

تفاوت رویکردها و نظریه ها در پژوهش های ادیانی را بیشتر باید در جنبه های هستی شناسی جست وجو کرد. بازتاب نگرش پژوهشگر درباره جهان، ادیان و سرشت آن منجر به راهبردها، روش ها و نظریه های خاص می شود و موقعیت های متفاوت هستی شناسی، گفتمان و به تبع آن، نتایج متفاوتی را تولید می کند. دو گفتمان در فضای دین پژوهی مقایسه ای امروزه حاکم است. گفتمان «پدیدارشناسی و هرمنوتیک خلاق با مرجعیت بلامنازع» میرچا الیاده و دیگری رویکرد «پسامدرنیسم و تاریخ مدار گذر از الیاده» به نمایندگی جاناتان زیتل اسمیت که سهم عمده ای در نظام مند کردن رشته دانشگاهی «تاریخ ادیان» دارد. این مقاله ضمن معرفی، واکاوی و بیان تقابل هستی شناسانه حاکم بر نظریه های این دو دین پژوه برجسته، ارزﯾ ﺎﺑﯽ دقیق تر و ﻓﻬ ﻢ ﺑﻬﺘ ﺮی از مطالعه روشمند ﺳ ﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ و ﭘﺪﯾﺪارﻫﺎی دینی در پژوهش های بین ادیانی ارائه می دهد.

«روشن شدگی» در سنت ذن بودایی و «صحو» در سنت تصوف خراسان اهمیت برجسته ای دارند، به گونه ای که باعث ایجاد شقاق بنیادینی میان پیروان ذن بودایی و تصوف خراسان شدند. در سنت ذن بودایی، «روشن شدگی» به «تدریجی» و «ناگهانی» تقسیم می شود که هریک پیروان خاص خود را دارد. نماینده مکتب «بیداری تدریجی» شن سیو و نماینده مکتب «بیداری ناگهانی» نیز هوئی ننگ دارد. اختلاف نظر آنها در بحث کیفیت حصول رو شن شدگی چنان جدی بود که سنت بوداییِ بعد از خود را به آیین بودایی «شمال» و «جنوب» تقسیم کرد. در تصوف خراسان نیز اختلاف نظر میان «صحو» و «سکر» صوفیان آن خطه را در برابر هم قرار داد و آنها را دست کم به دو دسته تقسیم کرد: صوفیان پیرو صحو مانند خواجه عبدالله انصاری، ابو نصر سراج طوسی، و هجویری که ابوالقاسم قشیری نیز نماینده این تصوف به شمار می رود. پیروان روشن شدگی تدریجی در ذن بودایی اهل سواد و دانش بودند. آنها اهل کتابت بودند و نظریات خاص خود را به خوبی در آثارشان تدوین کردند. به عبارت دیگر، آنها بیشتر اهل سنت کتابت بودند و در دوره خود در زمره اهل علم شناخته می شدند. در تصوف مبتنی بر صحو خراسان نیز صوفیان اهل دانش و کتابت بودند و از سنت مکتوب بهره می بردند و در زمره عالمان زمان خود به شمار می آمدند. به لحاظ کارکرد، روشن شدگی تدریجی در سنت ذن بودایی همان جایگاهی را دارد که صحو نزد صوفیان خراسان داشته است. نوشتار حاضر براساس روش تحلیلی توصیفی و بر مبنای اطلاعات و داده های کتابخانه ای گردآوری شده است.

هدف پژوهشگران در حوزه ادیان مقایسه ای، فهم ادیان مبتنی بر توصیف صحیح و نه مبتنی بر توصیه و عقیده است. جنبه های هستی ختی، معرفت شناختی، روش شناختی و روش ها، چهار جنبه به هم وابسته از مفاهیم بنیادین پژوهش اند. موقعیت های متفاوت هستی شناسی (توجیه واقعیت و دیدگاه پژوهشگر درباره جهان)، معرفت شناسی (توجیه معرفت)، روش شناسی (توجیه روش) و روش (عمل پژوهش)، گفتمان های متفاوتی را تولید می كنند كه به فهم تازه ای در جهان ادیان منجر می شوند. نظریه های پژوهشی ریشه در مفروضات معرفت شناختی محققان دارند و هرچه در مواضع معرفت شناختی آنها بیشتر مداقه شود، فهم و مقایسه نظریه ها و دیگر عناصر بنیادین پژوهش امکان پذیر تر خواهد بود. دو گفتمان متأخر که سهم بیشتری در نظام مندکردن رشته دانشگاهی تاریخ ادیان داشته، بر فضای دین پژوهی معاصر استیلا دارند، عبارت اند از: گفتمان پدیدارشناسی و هرمنوتیک خلّاق با مرجعیت بلامنازع میرچا الیاده و گفتمان روش مقایسه ای تاریخ مدار با عنوان «گذر از الیاده» به نمایندگی جاناتان زیتل اسمیت (1938-2017). هرچند آثار فراوانی در حوزه الیاده پژوهی هست، ولی خوانش نظریات الیاده و اسمیت از منظر معرفت شناسی تازگی دارد. در ایران متأسفانه درباره زیتل اسمیت کار چندانی انجام نشده است و او به رغم اهمیت زیادی كه دارد، همچنان در محافل دین پژوهی ناشناخته و غایب است.

میرچا الیاده به عنوان یک متفکر اثرگذار در حوزه ی مطالعات ادیان شناخته می شود. او در مواجهه با ادیان می کوشد روش متفاوتی را پی افکند. در این مقاله درپی آنیم که رویکرد الیاده به دین را بررسی نموده، اشکالات او به روش های دیگر مطالعه ی ادیان را تحلیل کنیم. ازنظر الیاده، توجه به تاریخ ادیان، در کنار بهره گیری از پدیدارشناسی دین و هرمنوتیک، نگاهی دگرگونه به مناسک و آموزه های دینی را موجب می شود. لذا او روش تکاملی و تجربی و به عبارتی، فارغ دلانه را موردنقد قرار می دهد. در این رویکرد، اسطوره و نماد در مطالعه ی ادیان جایگاه ویژه ای پیدا می کنند. به عقیده ی او، انسان دین ورز، زمان و مکان و کل جهان را در ارتباط با امر مقدس درک می کند. جهان برای این انسان در صورتی معنادار است که محل تجلی امر مقدس باشد. مناسک نیز تکرار شرایط اولیه ی قدسی است.

به موازات پیدایش عصر علم و گسترش نگرش های تجربی به جهان، باورهای دینی همواره مورد هجمه و طرد تجربه گرایان بوده است. پیش روی این جهان بینی افراطی با ظهور مکتب پوزیتویسم منطقی در فلسفه علم به دعوی بی معنایی باورهای دینی انجامید. در چنین فضایی که دست یابی به محملی برای گفت وگو میان مکتب های تجربه گرا و معتقدان دینی دور از انتظار می نمود، آنتونی فلو با معرفی معیار ابطال پذیری به عنوان شرط معناداری باورهای دینی، چالشی را مطرح کرد که به بحثی پرشور میان تجربه گرایان و معتقدان به ادیان انجامید. چالش فلو بارها تجدید چاپ شد و واکنش های موافق و مخالف متعددی را برانگیخت که بیشتر در کوتاهی و ابهام نوشتار فلو ریشه داشت. نوشتار حاضر بر آن است تا ضمن واکاوی واکنش های پیش گفته، تحلیلی تفصیلی از چالش فلو صورت دهد و بینش مهم نهفته در آن را آشکار سازد؛ بینشی که نه تنها از ارزش های دینی چیزی نمی کاهد، بلکه بنیادی برای روشنگری مدعای باورهای دینی و سرآغازی برای گام نهادن در قلمرو زبان دین است.

فصل اول و دوم سفر پیدایش، یکی از چالش انگیزترین متون برای مفسران فمینیستی است. الیزابت کیدی استنتن، به عنوان نماینده مکتب تفسیری فمینیستی لیبرال و گیلبرت بایلزیکیان، به عنوان نماینده مکتب تفسیری فمینیستی انجیلی، به تفسیر این متن پرداخته اند. این مقاله به بررسی و مقایسه نقاط اشتراک و اختلاف این دو جریان، در تفسیر متن پیدایش می پردازد. هر دو مفسر سعی می کنند تا تعهد خود را به مسیحیت، در کنار اعتقاد به اصول فمینیستی حفظ نمایند. استنتن، با تقسیم داستان آفرینش به دو داستان و اثبات برابری در آفرینش از داستان اول و ردّ داستان دوم، به عنوان کلام خداوند، تعهد کمتری به متن دارد. در مقابل، بایلزیکیان به عنوان نماینده جریان انجیلی، با التزام به وحیانی بودن تمام کتاب مقدس، سعی در ارائه تفسیری مبتنی بر برابری زن و مرد و استفاده از تجربه زنان، مطابق با اصول فمینیستی دارد.