محسن اویسی

تفاوت رویکردها و نظریه ها در پژوهش های ادیانی را بیشتر باید در جنبه های هستی شناسی جست وجو کرد. بازتاب نگرش پژوهشگر درباره جهان، ادیان و سرشت آن منجر به راهبردها، روش ها و نظریه های خاص می شود و موقعیت های متفاوت هستی شناسی، گفتمان و به تبع آن، نتایج متفاوتی را تولید می کند. دو گفتمان در فضای دین پژوهی مقایسه ای امروزه حاکم است. گفتمان «پدیدارشناسی و هرمنوتیک خلاق با مرجعیت بلامنازع» میرچا الیاده و دیگری رویکرد «پسامدرنیسم و تاریخ مدار گذر از الیاده» به نمایندگی جاناتان زیتل اسمیت که سهم عمده ای در نظام مند کردن رشته دانشگاهی «تاریخ ادیان» دارد. این مقاله ضمن معرفی، واکاوی و بیان تقابل هستی شناسانه حاکم بر نظریه های این دو دین پژوه برجسته، ارزﯾ ﺎﺑﯽ دقیق تر و ﻓﻬ ﻢ ﺑﻬﺘ ﺮی از مطالعه روشمند ﺳ ﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ و ﭘﺪﯾﺪارﻫﺎی دینی در پژوهش های بین ادیانی ارائه می دهد.

هدف پژوهشگران در حوزه ادیان مقایسه ای، فهم ادیان مبتنی بر توصیف صحیح و نه مبتنی بر توصیه و عقیده است. جنبه های هستی ختی، معرفت شناختی، روش شناختی و روش ها، چهار جنبه به هم وابسته از مفاهیم بنیادین پژوهش اند. موقعیت های متفاوت هستی شناسی (توجیه واقعیت و دیدگاه پژوهشگر درباره جهان)، معرفت شناسی (توجیه معرفت)، روش شناسی (توجیه روش) و روش (عمل پژوهش)، گفتمان های متفاوتی را تولید می كنند كه به فهم تازه ای در جهان ادیان منجر می شوند. نظریه های پژوهشی ریشه در مفروضات معرفت شناختی محققان دارند و هرچه در مواضع معرفت شناختی آنها بیشتر مداقه شود، فهم و مقایسه نظریه ها و دیگر عناصر بنیادین پژوهش امکان پذیر تر خواهد بود. دو گفتمان متأخر که سهم بیشتری در نظام مندکردن رشته دانشگاهی تاریخ ادیان داشته، بر فضای دین پژوهی معاصر استیلا دارند، عبارت اند از: گفتمان پدیدارشناسی و هرمنوتیک خلّاق با مرجعیت بلامنازع میرچا الیاده و گفتمان روش مقایسه ای تاریخ مدار با عنوان «گذر از الیاده» به نمایندگی جاناتان زیتل اسمیت (1938-2017). هرچند آثار فراوانی در حوزه الیاده پژوهی هست، ولی خوانش نظریات الیاده و اسمیت از منظر معرفت شناسی تازگی دارد. در ایران متأسفانه درباره زیتل اسمیت کار چندانی انجام نشده است و او به رغم اهمیت زیادی كه دارد، همچنان در محافل دین پژوهی ناشناخته و غایب است.