کاوه بیات

در سال‌های نخست دهه 1330 در ایالات متحده موسسه‌ای تاسیس شد تحت عنوان «برنامه‌های کتاب فرانکلین». هدف از تاسیس این موسسه طرح و ترویج فرهنگ و تمدن آمریکایی در جهان سوم بود. در این مقاله عملکرد موسسه مزبور در ایران مورد اشاره قرار گرفته است که در نهایت فارغ از اهداف اولیه موسسه، تحولی را در صنعت نشر ایران ایجاد کرد.

در حالی که با فروپاشی نظام اداری و سیاسی کشور در خلال هجوم قوای متفقین به ایران در شهریور 1320 بسیاری از حوزه‌های عشایری کشور ـ از جمله آذربایجان غربی و به ویژه مناطق کردنشین آن دچار هرج و مرج شد، تنها در حوزه ارومیه است که با تشکیل گروهی موسوم به «کمیته نجات» یا «کمیته کرد و آسوری» با تلاش سازمان یافته عوامل امنیتی شوروی برای بهره‌برداری از این آشوب در جهت توسعه و تثبیت نفوذشان در آن حدود روبرو می‌شویم؛ اگر چه این تلاش و تحرک روسیه چند صباحی بیش به طول نیانجامید ـ زمستان 1320ـ ولی از آنجایی که پیش درآمدی شد بر تکرار همین رویکرد از سوی مقامات شوروی در مقیاسی به مراتب گسترده‌تر در سال‌های پایانی جنگ، بررسی آن اهمیت دارد.

با سقوط پادشاهی رضاشاه در پی حمله متفقین به ایران در شهریور 1320، فضای سیاسی ایران نیز دگرگون شد، در این دوره که با آزادی‌هایی در عرصه نشر و مطبوعات توام بود، نگاهی مجدد به تاریخ دوره بیست ساله گذشته و چگونگی برآمدن استبداد پهلوی اهمیت خاصی یافت، گوشه‌هایی از این بحث با توجه به اهم مطالب منتشر شده در این زمینه، موضوع اصلی این بررسی را تشکیل می‌دهد.

موضوع اصلی کتاب همان ماموریت الکساندر گریبایدوف همراه هیئت اعزامی از سوی روسیه به دربار ایران است که در کنار آن لاورنس کلی، نویسنده کتاب، به توطئه انگلیس در این رابطه در کنار بحث رقابت روس و انگلیس در ایران می پردازد.