مهرناز بهروزی

عبدالملک بن مروان، پنجمین خلیفه اموی، هنگامی که به خلافت رسید، چند واقعه مهم سیاسی و اقتصادی به وقوع پیوست که موجب استقرار دوباره حکومت امویان گشت. رقیب سیاسی وی در این زمان، عبدالله بن زبیر بود که ادعای خلافت بر مسلمانان را داشت و از مکه بر عراق و برخی از ایالات شرقی فرمان می راند. شورش های پی در پی خوارج و پیوستن ایرانیان به گروه های خارجی و همراهی آنان، در کنار آن شورش ابن اشعث و همراهی ایرانیان و موالی با وی از وقایع مهم سیاسی و اجتماعی دوران عبدالملک هستند. بنابراین، هدف پژوهش، تبیین تغییرات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران در زمان خلافت عبدالملک بن مروان (65- 86 ق.) است. این پژوهش در جهت پاسخگویی به این سوال که در خلافت عبدالملک بن مروان چه تغییرات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در ایران به وقوع پیوسته است؟ از روش پژوهش توصیفی- تحلیلی و مبانی نظری جغرافیای تاریخی بهره برد که به شیوه کتابخانه ای و اسنادی انجام شد. پس از تجزیه و تحلیل اطلاعات این نتیجه به دست آمد: مهمترین تغییرات سیاسی، انتخاب حجاج بن یوسف ثقفی به عنوان عامل عراق و شرق و از بین بردن زبیریان رقیب سیاسی مروانیان و همچنین نبردهای طولانی با خوارج و کشتار بسیاری از آنان است. عمده ترین تغییرات اقتصادی، ضرب سکه عربی- اسلامی و گرفتن مالیات ارضی از تمام اراض زراعی و همچنین گرفتن جزیه از نومسلمانان است. و درباره تغییر اجتمایی باید گفت همچنان در ایالات مختلف ایران زردشتیان بسیاری زندگی می کردند.

یادمان سازی برای شخصیت های سیاسی و فرهنگی، به عنوان یک سنت، سابقه دیرینه ای در معماری ما داشته است. در ساخت این یادمان ها معمولاً به تناسب شخصیت افراد از انواع نمادها و نشان ها استفاده شده است. در تاریخ معاصر انجمن آثار ملی با ساخت ده ها آرامگاه و مجسمه برای رجال سیاسی و فرهنگی، یکی از نهادهای پیشرو در این زمینه بوده است. در این راستا انجمن آثار ملی، در سال 1334، ساخت آرامگاه و مجسمه نادرشاه را به دو تن از هنرمندان نام آشنای حوزه معماری و مجسمه سازی، هوشنگ سیحون و ابوالحسن صدیقی، سفارش داد؛ افتتاح و بهره برداری از این مجموعه تا سال 1342 به طول انجامید. باتوجه به جایگاه ویژه نادر در تاریخ ایران و مقبولیت وی در بین توده مردم، این اقدام انجمن در بین فعالیت های دوره دوم آن از اهمیت خاصی برخوردار است. در این مقاله با روش توصیفی و تحلیلی و بهره گیری از اسناد و تحقیقات جدید سعی شده در کنار واکاوی جنبه های هنری این یادمان، به این سوال پاسخ داده شود که انجمن و حاکمیت چه اهداف سیاسی و ایدئولوژیکی را در انجام این اقدام دنبال می کرده اند. یافته های این تحقیق نشان می دهد که پرداختن انجمن به این اقدام در برهه ای خاص از تاریخ ایران و حمایت و نظارت مستقیم و مستدام شاه برای انجام آن، دلایلی فراتر از ساخت یک یادمان صرف برای شخصیتی تاریخی همچون نادر داشته است.

ایلام نام قدیمی ترین تمدن و حکومتِ شکل گرفته در فلات ایران است که از هزاره سوم ق.م به بعد، بر بخش وسیعی از جنوب غرب و غرب ایران حاکمیت داشتند. این تمدن با مرکزیت شوش به عنوان کانون تجارت فلات ایران با دیگر سرزمین های همجوار نظیر «میان رودان» بود. یکی از مهم ترین عناصر هنری تمدن ایلام را می توان مهرهای استوانه ای آن ها دانست. مسئله ای که اینجا مطرح است چگونگی و میزان ارتباط مهرها با  مذهب و انگاره های مذهبی است. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده های کتابخانه ای به دنبال واکاوی میزان ارتباط مهرها و اثر مهرهای دوره ایلامی با مذهب و عناصر مذهب یاست. یافته های پژوهش حاکی از این است که مهم ترین نقوش مهر های استوانه ای ایلام به نقوش اساطیری- مذهبی، اختصاص یافته است که در غالب موارد نمودی از خدایان، مراسم های مذهبی و یا شاهان ایلامی می باشد. براین اساس می توان گفت ایلامی ها در ابتدا خدایان خود را به شکل حیوان تجسم می کردند. از اواخر هزاره چهارم خدایان در اشکال ترکیبی حیوانات رواج یافت. در اواسط هزاره سوم این اشکال جای خود را به خدایان ترکیبی حیوان- انسان داد و پس از شروع نیمه دوم هزاره سوم ق.م خدایان به شکل انسان تجسم یافتند. در نهایت طی هزاره اول ق.م نخستین گام های تبدیل این خدایان به ایزدانی مجرد و نادیدنی برداشته می شود و بر مهرها و اثرمهرها خدایان نیز به این شکل ترسیم شده اند. اهداف تحقیق 1.واکاوی تأثیر عنصر مذهب بر مهرها و اثرمهرهای دوره ایلامی 2.مطالعه سیر تکامل و تکوینی نقوش مهرهای مذهبی در دوره ایلامی سؤالات تحقیق 1. مذهب و عناصر مذهبی چه بازتابی در مهرهای دوره ایلامی داشته اند؟ 2.نقوش مهرها و اثر مهرهای مذهبی دوره ایلامی چه سیر تکوینی داشت است؟     

آگاهی های به دست آمده در زمینه تاریخ اجتماعی در ایران باستان به دلیل شیوه تاریخ نگاری و محدودیت منابع مکتوب همواره مشکلاتی را بر سر راه پژوهشگران قرار داده است. در این میان آثار بر جای مانده از دوره ساسانی(224-651م) به لحاظ کمّی و کیفی اطلاعات بیشتری در اختیار پژوهشگران قرار می دهند. اگرچه سهم زنان به عنوان جمعیتی قابل توجه از جامعه با محدودیت مواجه است. مسأله مورد بررسی در این پژوهش چگونگی بازشناسی وضعیت زنان در دوره ساسانی براساس مهرهای برجای مانده از این دوره است. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده های کتابخانه ای انجام شده است. یافته های پژوهش حاکی از این است که به گواهی مهرها، اثرمهرها، سکه ها و سایر آثار هنری دوره ساسانی، زنان علاوه بر مقام ملکه، به مقام پادشاهی نیز رسیده اند. مهرهایی نیز از تصاویر زنان در کنار مردان، صحنه هایی چون صحنه اهدای گل که به عنوان درخواست ازدواج و پیمان بستن تلقی می شوند تصویر شده است. استفاده از نقش مایه های زنان بر روی مهرها و دیگر آثار هنری را می توان تحول و نگرشی جدید نسبت به زنان در جامعه ساسانی تلقی کرد. اهداف پژوهش 1. بررسی جایگاه زنان در جامعه ایران در دوره ساسانی. 2. واکاوی جایگاه زنان در دوره ساسانی با تکیه بر مهرهای این دوره. سؤالات پژوهش 1.زنان در دوره ساسانی از لحاظ جایگاه اجتماعی در چه موقعیتی بوده اند؟ 2.مهرهای برجای مانده از دوره ساسانی چه روایتی از جایگاه زنان در جامعه دارند؟

هنر مجسمه سازی نوین در ایران، ارتباطی تنگاتنگ و ناگسستنی با فعالیت های انجمن آثار ملی دارد. این انجمن که در سال 1304 تأسیس شد، برای طراحی و ساخت مجسمه مفاخر فرهنگی و شخصیت های سیاسی و تاریخی، بومی سازی این هنر در ایران، و نیز مستندسازی چهره مجسمه ها ، تلاش های درخورتوجهی داشت. از اقدامات مهم انجمن آثار ملی، سفارش طراحی و ساخت مجسمه هایی است که مفاخر فرهنگی را در معرض نگاه مردمان قرار می داد. مجسمه های ساخته شده به سفارش انجمن، نمادی از ملی گرایی نهفته در تفکر مدرن بود. قراردادن این مجسمه ها در اماکن عمومی موجب شد تا از کراهت و قبح مجسمه سازی در فرهنگ عمومی، متأثر از پاره ای حساسیت های مذهبی، به مرورکاسته شود. این بخش ازکارنامه انجمن هم جامعه نخبگی و هم توده های مردم را هدف قرار داده بود. در این مقاله سعی شده به این پرسش اصلی پاسخ داده شود که انجمن آثار ملی چه نقشی در عمومی و فراگیرکردن هنر مجسمه سازی داشته است. این موضوع با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و بهره گیری عمده از اسناد، بررسی شده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که انجمن آثار ملی با برنامه ریزی هدفمند و بهره مندی از هنرمندان مجسمه ساز توانا، با محوریت ابوالحسن صدیقی، تا حدود زیادی در انجام این مهم موفق بوده است.

عرب شبه جزیره عربستان با پذیرفتن اسلام وارد مرحله جدیدی از شیوه حکومت شدند. کشورگشایی و فتح سرزمین های جدید از زمان ابوبکر آغاز شد اما فتوح اصلی از زمان خلیفه دوم شکل جدیدی به خود گرفت. اعراب تازه مسلمان به نام اسلام به نواحی مختلف ازجمله امپراتوری ایران هجوم بردند و در این هجوم بسیاری از سرزمین ها فتح شدند. عرب با فتح سرزمین های شرقی با گستره ای از شهرها و روستاها برخورد که اداره آن نیاز به بررسی دقیق، مساحی و سرشماری مشمولان باج و خراج داشت. با توجه به این که فاتحان دارای پیشینه تمدنی نبودند و بسیاری از آیین های ملک داری را نمی دانستند نیازمند نیروهای ورزیده و دانشمند سرزمین های مفتوح شدند. بنابراین، فاتحان عرب با یاری نومسلمانان ایرانی و آشنایی با دیوانسالاری گسترده ساسانی به طراحی دوباره همان تشکیلات اداری با تغییراتی جزئی پرداختند. بهترین یاری گران آن ها در اداره این دیوان ها و برپایی آیین های شهریاری، خاندان های اصیل ایرانی بودند که موجب انتقال آیین ها و سنن شهریاری ایرانی به حکومت های اسلامی شدند. بدین گونه این مسئله مطرح می شود: آیین ها و سنن شهریاری ایران باستان در چه زمینه هایی از خلافت اسلامی تداوم یافت؟ مطابق با مسئله مطرح شده، هدف این مقاله، بررسی پیامدهای تداوم آیین ها و سنن شهریاری ایران باستان در خلافت اسلامی است. نگارنده جهت بررسی متغیرهای تداوم آیین ها و سنن شهریاری ایران باستان و خلافت اسلامی از روش پژوهش توصیفی- تحلیلی و اسنادی به شیوه کتابخانه ای بهره برده و به این نتیجه دست یافت: حاکمان عرب مسلمان با گماردن ایرانیان در مصادر اداری و دیوانی نه تنها به قوام و استحکام بنیان های خلافت اسلامی یاری رساندند، بلکه با استعانت از آن ها در جهت برپایی آیین ها و سنن شهریاری، موجب تداوم و استمرار ملک داری ایرانی به دوره اسلامی شدند

سرزمینهای حوزه شرقی خلافت اسلامی مقارن تهاجم مغول با اوضاع و احوال ناخوشایندی روبرو بود. فقدان حکومت مرکزی مقتدر‘تعدد قدرتها‘درگیریهای فراوان امیران بلاد برای کسب قدرت بیشتر‘ ستم والیان و حاکمان شهرها به مردم‘ افزون خواهیهای سلطان محمد خوارزمشاه‘ قصد خلیفه الناصر برای تجدید مجد و عظمت از دست رفته عباسی ‘ رویارویی و درگیری خلیفه و سلطان ‘ فتنه های اسماعیلیه‘ خرافیگری صوفیان ‘ تعصبها و مشاجره های مذهبی ‘ افزونی پی در پی مالیاتها‘ قحطی‘ زلزله و بیماریهای گوناگون از جمله مشکلاتی بود که مردم این سرزمینها با آن روبرو بودند. همچنین برآمدن حکومت تازه نفس و مقتدر چنگیزخان در دشتهای مغولستان مسئله ای بود که موجب تحولات عمده در جهان اسلام‘ و به ویژه شرق اسلامی گردید.