فرهنگ آفرینی قرآن و دگرگونی اجتماعی (مقاله ترویجی حوزه)

قرآن کریم یگانه اثر ماندگار و تغییرآفرین تغییرناپذیر است که به هر جا وارد می‏شود، چون آغازین روزهای نزولش حیات‏بخش، امیدآفرین، عقل‏پرور، روح‏نواز، منبع خیرات، مدافع نیکیها، دشمن رذالتها، تأثیرگذار بر ضد جهل و جاهلیت و پدیدآورنده فرهنگ و تمدن عظیم و درخشان است. به گواهی تاریخ، هیچ کتابی به اندازه قرآن در تمدن و فرهنگ و زندگی روزمرّه پیروانش نفوذ نداشته و در جذب دلها و خاضع ساختن آنها در برابر خود، توانا نبوده است. آموزه‏های این کتاب مانا توانست در اندک زمانی فرهنگ منحط جاهلی را برچیند و با مبارزه‏ای همه جانبه و خردمندانه، خرافات را از درون و نهان جانها بزداید و چراغ توحید و معرفت را به جای آن برافروزد. تعالیم آن بتدریج اوهام، عادات زشت، اخلاقیات و اعتقادات آنان را نابود ساخت و به ترتیب سنگرهای شرافت و انسانیت را که با قوای جهل اشغال شده بود، فتح نمود و ندای فطرت را بیدار، عقلهای خرافه‏زده را آزاد، و دید آنان را دگرگون کرد. از اعتقاد به خدای واحد آغاز و به عمل در جهت رضای او ختم نمود و ارزشهای نوینی به جای ارزشهای جاهلی نهاد و بدین ترتیب شالوده فرهنگی نوین را ـ با تمام عناصر سازنده آن ـ استوار ساخت. البتّه تحوّل و فرهنگ‏سازی قرآن نه اختصاص به قوم عرب داشت و نه منحصر به همان برهه بود. به هنگام نزول قرآن، همه نقاط آباد، از انحرافاتی نظیر آنچه در شبه جزیره عربستان بود، رنج می‏برد، و قرآن همه را مورد خطاب قرار می‏داد: «قل یا ایّها النّاس انّی رسول‏اللّه‏ الیکم جمیعا» (اعراف /158) و تا پهنه قیامت نیز این ندا تداوم خواهد یافت. آنچه امروز جامعه اسلامی ما بدان نیازمند است، بازگشت عملی به آموزه‏های قرآن و فرهنگ اسلامی است؛ درست نقطه مقابل کسانی که در مسیر استغنای از قرآن گام برداشته، فرهنگ و تمدن مادی را کافی می‏دانند، باید این بحث مطرح گردد که تمدن و فرهنگی که قرآن مبتکر آن بود، تنها فرهنگ کارآمد و راهگشا در همه زمانهاست و در طی حیات خود عملاً این مسأله را ثابت کرده است.
ما در این نوشتار به تأثیر و فرهنگ‏آفرینی قرآن می‏پردازیم و در پی اثبات این نکته هستیم که کاری که قرآن در چهارده قرن پیش انجام داد و فرهنگ جاهلی را برچید و به جای آن فرهنگ نوینی نهاد، ـ با شرط عمل به قرآن ـ در هر زمان قابل تکرار می‏باشد. در این راستا، بحث را با نظری به محیط نزول وحی آغاز می‏کنیم و آن گاه اهداف و شیوه‏ها و راهکارهای قرآنی را در دگرگونی کلّی انسانهای عصر نزول و دوره‏های پس از آن مطرح می‏سازیم:
محیط و عصر نزول قرآن
نگاهی گذرا به اوضاع و فرهنگ عصر نزول از نظر دین، اخلاق، نظام خانوادگی، اجتماعی و سیاسی، ما را به عظمت تأثیر و کار قرآن، آگاه می‏سازد. صحرانشینان در آزادی مطلق و خودمختاری نامحدود به سر می‏بردند. امّا نه به صورت کشور واحد، بلکه به صورت توده‏های وسیع و قبایل پراکنده بیسواد و نادان، ولی سرشار از غرور قبیله‏ای، تعصّب و سرگرم مفاخره و ستیزه با یکدیگر. پیکار میان قبایل به قدری رواج داشت که جنگ شغل و کار روزمرّه و دائمی آنان بود. این درگیریها علل متفاوتی داشت؛ از جمله مقتضیات زندگی طبیعی آنها بود؛ زیرا زندگی در بادیه و ضرورت چرای چهارپایان طلب می‏کرد تا قبیله در مکانهای مناسب اقامت گزیند1 و هر کدام قدرت بیشتری داشت، می‏کوشید زمینهای بیشتری را تصاحب کند، و همین امر چه بسا به درگیری و خونریزی می‏انجامید. برتری‏طلبی، کسب افتخار و شرافت، گاه بی‏گاه آتش جنگی را شعله‏ور می‏ساخت،2 که حتی چهل سال به طول می‏انجامید3 و گاه مسائل جنسی، جنگ در پی داشت.4
این پیکارهای دائم، هم زمینه‏های تربیتی و بی‏هویتی جامعه جاهلی عرب را مشخص می‏سازد، و هم همین نبردها باعث به وجود آمدن پیمانهای زیادی میان قبایل می‏شد و نقض عهد برای آنان بسیار سنگین بود. زندگی بیابانی و عدم انقیاد در برابر حکومت مرکزی واحد، روح آزادی و استقلال‏طلبی و همّت و بلندمنشی را در نفوس آنان پرورش داده بود. امّا از طرف دیگر، جنگ پیگیر و بی‏امان، اقتصاد ضعیف و بی‏جان عرب را که لازمه اوضاع طبیعی و عقب‏ماندگی و بیکارگی آن قوم بود، هر چه بیشتر نحیف و بخصوص امر تجارت و زراعت را فلج کرده بود. شمار بینوایان، کودکان یتیم و اسیران بلاتکلیف رو به افزایش بود. اختلاف طبقاتی، رباخواری تا میزان صددرصد (اضعافا مضاعفة)، نفرت داشتن از دختر (نحل/58)، تحقیر زن، فحشا، ازدواجهای متنوّع و ناعادلانه، فرزندان حرامزاده ومشکوک و مردّد میان چند پدر، میگساری و قمار بخصوص بین طبقه مرفه شایع و رو به ازدیاد بود. به خاطر رواج فساد، علم انساب از بهترین معارف علمی عرب جاهل بود5 تا نسبت افراد را مشخص کند. لذا هیچ عربی نیست جز این که اجداد خود را شناخته، هیچ کس غیر از کسانی را که ارتباط نسبی با او دارد داخل در قبیله خود نمی‏کرد.6 البتّه آنان با داشتن قانون جاهلی «استلحاق» در مورد افرادی که پدر مشخصی نداشتند، نمی‏توانستند ادعای اصالت خانوادگی بکنند.7
سطح فرهنگ و معارف علمی
در آن محیط تنها چیزی که به آن اهمیّت داده نمی‏شد، علم و آگاهی و فرهنگ بود. معیار ارزشهای حیاتی آنان چیزی جز زور و شمشیر و نیزه، زبان چرب و نرم و خطابه، جنگ و خونریزی و انتقام و ارزش نهادن به حَسَب و نسب نبود. توانایی خواندن و نوشتن در یک جامعه، نشانی است از معارف علمی و فرهنگ و تمدن، و در برابر، بی‏بهره بودن از این مسأله، حاکی از فقر فرهنگ و دانش در آن محیط می‏باشد. تجارب ملتها جز با خواندن و نوشتن انتقال نمی‏یابد. برای ملت محروم از این نعمت، نمی‏توان رشدی، حتی در طی قرون متمادی امید داشت. قرآن، روایات اسلامی و تاریخ قدیم و جدید حاکی از آن است که ملت عرب در جاهلیت، بجز افرادی انگشت‏شمار از نعمت سواد محروم بوده‏اند. در قرآن آیاتی به امی بودن پیامبر و قوم او اشاره دارد.8
شهید مطهری می‏گوید:
«یکی از معانی امّی، درس ناخوانده و ناآشنای به خط است، اکثریّت طرفدار این نظرند و یا لااقل آن را ترجیح می‏دهند.»9
امام علی علیه‏السلام می‏فرماید:
«ان اللّه‏ بعث محمّدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و لیس احدٌ من العرب یقرءُ کتابا.»10
به گفته واقدی در هنگام ظهور اسلام در میان قریش تنها هفده نفر قدرت بر کتابت داشتند11، و چون تعدادشان اندک بود، نام آنها در تاریخ ثبت و ضبط شده است.12
به هر حال پیش از اسلام جهالت و امّی بودن در میان عرب بویژه بادیه‏نشینان گسترش داشت13 و همین بیسوادی یکی از علل مهم بی‏فرهنگی آنان بود.14 گفته شده حافظه قوی عرب به خاطر امّی بودن و عدم توانایی در نوشتن بوده است. زندگیبیابانی و نیازمندیهای متناسب با آن به ضمیمه تماس با اقوام و ملل دیگر چند رشته علم ناقص آمیخته با خرافات مانند ستاره‏شناسی، کهانت، غرافت (غیب‏گویی)، انواء (هواشناسی)، قیافه‏شناسی، سحر و افسون، پزشکی ابتدایی و علم انساب را بتدریج و طی قرون متوالی میان مردم پراکنده عرب، به وجود آورده بود.
شعر جاهلی نیز که بسیار از آن سخن می‏گویند، خالی از محتوا و احساسات پاک انسانی بود. گرچه شعر جاهلی را دیوان عرب نامیده‏اند،15 امّا دیوانهای شعرای جاهلیت (که بعدها گردآوری شده) به همان نسبت که مظهر سخنوری و روح سلحشوری این قوم است، تجلی‏گاه انحطاط اخلاقی و مفاسد اجتماعی، افتخار به اجداد و قتل و غارت، ترغیب و تحریض به جنگ و خونریزی، هجو، تمسخر، تغزل و عشق‏بازی نیز بود. لذا به هیچ وجه نشانه رشد فرهنگ و تمدن نیست؛16 گرچه همین سابقه ممتد ادبی که تنها به ظواهر زیبای لفظ می‏پرداختند، زبان عرب را به اوج فصاحت و بلاغت رسانده و فهم و درک عرب را برای نیل به عالیترین معارف الهی صیقل داده و مهیا ساخته بود. این که قرآن در حد اعلای بلاغت قرار دارد حاکی است که طرف خطاب آن مردمی سخن‏سنج و نکته‏دان بوده‏اند و از همین راه تحت تأثیر و جذبه خاص قرآن قرار می گرفتند.
از نظر دین و مذهب، مهمترین اعتقادات دینی آنان شرک، یهودیت، مسیحیت و حنفیّت بود. ابتدا حضرت ابراهیم توحید را به این سرزمین آورد،17 امّا این اعتقاد به مرور زمان به شرک تبدیل شد. گونه‏های شرک (مانند شرک در خالقیت، شرک در ربوبیت و عبادت) رواج یافت و قرآن با تمام آنها به مبارزه پرداخته، ریشه تمام خرافات و اعمال ضد انسانی آنان را جهالت و نادانی می‏داند. ما بدین مناسبت بحثی کوتاه درباره جاهلیت آن عصر داریم که وجه جامع تمام اوصاف ناپسند عرب جاهلی است.
جاهلیت و مفهوم آن
جاهلیت به دوره و فرهنگ پیش از اسلام که شرک و تاریک‏اندیشی بر آن غلبه داشت اطلاق می‏گردد.
از نظر محدوده زمانی، دوران قبل از اسلام را تا حدود 150 و حداکثر 200 سال، دوران جاهلی می‏نامند و از پیش از آن اطلاع دقیقی در دست نیست. مکان ومنطقه‏ای که این نام بر آن نهاده شده، مشخص نیست. این اسم اولین بار از طرف قرآن درباره دوران قبل از بعثت به کار رفته، بدون این که محدوده مکانی آن را مشخص نماید. قرآن بیشتر کارها و عقایدی را که از نظر معیارهای خود غلط باشد کارهای جاهلی می‏شمارد و چنین رفتار و عقایدی در سایر نقاط جهان آن روز رواج داشته است. بنابراین چه بسا بتوان روم و ایران را نیز جزء دنیای جاهلیت به‏شمار آورد.18 آنچه در این جا بیشتر مدنظر است محدوده جزیرة‏العرب، بویژه مکه و مدینه می‏باشد. هدف ما شناخت راههای برخورد اسلام و قرآن با ویژگیهای این محیط و پدید آوردن وضعیّت فرهنگی جدید است. گرچه بعد که اسلام پا از منطقه شبه جزیره بیرون نهاد، عمیقترین تحولات را در ایران، مصر، یمن، شبه قاره هند و... پدید آورد.
مفهوم جاهلیت، از جهل گرفته شده و قرآن با همین یک کلمه، وضعیّت وخیم و غیرانسانی و تهی از تمدن آن دوره را به تصویر می‏کشد:
«جاهلیت در برابر اسلام است و مقصود از جاهلیت در قرآن، عصری است که با تمام موازین و ارزشهای اخلاقی و دینی و فرهنگی، در مقابل اسلام بوده است.»19
این واژه برای نخستین بار در قرآن، در چهار جا آمده است: یک بار درباره گروهی از یاران پیامبر که با اکراه و نفاق در جنگ اُحد شرکت کرده بودند:
«یظنّون باللّه‏ غیر الحقّ ظن الجاهلیّة»آل‏عمران/154
یکجا از پیروی از حکم و عملکردهای جاهلیت نهی و توبیخ می‏فرماید:
«افحکم الجاهلیّة یبغون و من احسن من اللّه‏ حکما لقومٍ یوقنون»مائده /50
بار سوم در نهی زنان پیامبر از تبرّج اوایل جاهلیت (احزاب /33) و آخرین بار در سوره فتح از کفّار مکه که حمیّت و تعصّب جاهلیت را در دل دارند، سخن می‏گوید (فتح /26).
کاربرد این واژه در آیات یاد شده نشان می‏دهد که قرآن رفتارهای دوره جاهلی را که با معیارهای اسلام سازگار نیست جاهلی می‏شمارد و محکوم می‏کند. جز این موارد، بدون به کار بردن لفظ جاهلیت، قرآن کریم بارها به عقاید و اخلاقیات زشت آن عصر اشاره و آنها را رد می‏کند؛ مانند عبادت بتان (زمر /3)، اعتقاد به فرزند داشتن خداوند (انعام /101-100)، قربانی برای بتها (بقره/173 و مائده /3)، نسیئی (کم و زیاد کردن ماههای حرام) (توبه /37)، طواف همراه با کف و سوت (انفال /35)، ازدواج با همسر پدران (نساء /22)، تنفّر از دختر (نحل/58-57)، زنده به گور کردن دختران (تکویر /5) و نیز ظهار، ربا، قمار و... .
امام علی علیه‏السلام در نهج‏البلاغه در مواردی چند، واژه جاهلی و جاهلیت را به کار برده و نکوهش کرده‏اند20 که از مجموع آنها برمی‏آید که کارها و افکاری که برخاسته از جهالت و نادانی و مخالف معیارهای قرآنی است، افعال و افکار جاهلی محسوب می‏شود. به عقیده احمد امین21 و جواد علی22، جاهلیت به معنای سفاهت، حماقت، حقارت و خشم و تسلیم‏ناپذیری در برابر اسلام و احکام آن می‏باشد. به اعتقاد بلاشر اسلام بر تمامی ویژگیهای روحی عرب مانند جنگ‏طلبی، حساسیّت عربی، قساوت در انتقام و مسائلی از فساد اخلاقی، صفت جاهلی را اطلاق کرده است.23
بدین‏سان می‏توان چنین نتیجه گرفت که هر عمل خلاف و نادرست، چه نتیجه جهل باشد و چه برآیند عدم حاکمیّت عقل بر قوای انسانی، عمل جاهلی خوانده می‏شود؛ یعنی اگر فردی علم نداشته باشد و عملی را انجام دهد این کلمه بر او صادق است، همان‏طور که اگر بداند، ولی نتواند خود را کنترل کند نیز این کلمه بر او صادق است.
از ابن‏عباس نقل شده24 که در اثبات جاهلیت همین آیه بس که فرمود:
«قد خسر الذین قتلوا اولادهم سفها بغیر علم و حرّموا ما رزقهم اللّه‏ افتراءً علی اللّه‏ قد ضلّوا و ما کانوا مهتدین»انعام /140
جاهلیت از نظر سیاسی و اجتماعی نیز آنان را عقب‏مانده نگه داشته بود؛ زیرا برای وحدت یک امّت، فرهنگی لازم است که نقاط مشترک آنها را در خود گردآورده، آنان را پیرامون اندیشه واحد متحّد گرداند. در عربستان چنین تفکر یکسانی وجود نداشت، و به تعبیر امام علی علیه‏السلام هواها و خواسته‏های متشتّت و متفرق بر آنان حاکم بود.25 در کنار کعبه هر قبیله بتی وخدایگانی ویژه داشت و بدین‏ترتیب خدای واحد، تفکر و فرهنگ منسجم برای آنها مفهومی نداشت. روحیه تعصب و قبیله‏گرایی به عنوان مهمترین انگیزه خود را به جای منطق و فکر و اندیشه گذارده بود.26 جدال و جنگ دائم فرصتی حتی برای تأمل در اعتقادات دینی باقی نمی‏گذاشت، حتی نقش پدران خود را والاتر از نقش خدا می‏دانستند.27 به گفته علاّمه طباطبایی مردم عرب به دلیل نداشتن حجّت و دلیل عقلی هیچ وجهی برای بت‏پرستی نداشتند جز اهمیّت به بزرگان و محترمین و اجداد و رؤسای خویش؛ لذا سنتهای قومی باقی می‏ماند.28
آغاز جنبش فکری و اجتماعی
اکنون ببینیم قرآن کریم در جهان آن روز، با ویژگی محیطی و فرهنگی جاهلی چه کرد؟ آموزه‏های قرآنی انقلاب و دگرگونی عمیق آفرید، بر تمام عقاید، اعمال و اخلاق نادرست عرب و غیر عرب خط بطلان کشید و فصلی نوین و ابدی از معارف و ارزشهای الهی در تاریخ بشر گشود:
«ظهور اسلام در عربستان یکی از بزرگترین انقلابهای تاریخ بشری بود... بتدریج در مدت کوتاهی شبه جزیره عربستان را فراگرفت، پس از آن به کشورهای مجاور هم که دارای برجسته‏ترین تمدن و فرهنگ آن عصر بودند روآورد. تغییرات و تحولات شگرف و بسیار ژرفی که در مردم و جامعه آن کشورها به نام اصول مذهبی به وجود آورد از شگفتیهای پر از رمز حیات بشری است که بسیاری از وابستگیهای بیهوده زندگی را از میان برد، و بسیاری از وابستگیهای جدید را که از هر زنجیر پولادین محکمتر بود در دل مردم آفرید. این انقلاب نه تنها عربستان مرده و صحرای بی‏آب و علف ساکت و بی‏سروصدایی را که مردمش جز انگشت‏شماری ناشناس بودند، به عربستان پر سر و صدایی که هزاران فرد آن به نامها و عناوین و برجستگیهای اخلاقی شناخته شدند، تبدیل کرد و بلکه فلسفه‏ها و اندیشه‏های نوینی برایشان آورد.»29
به گفته مرحوم علاّمه طباطبائی «بی‏شک این همه آوازه‏ها از سرِ دولت قرآن بوده و از زمان نزول آن شروع شده است».30قرآن کریم رسالت خطیر خود را از هدایت افکار و تهذیب نفس آغاز کرد و در مرحله بعد به اصلاح اعمال مردم پرداخت. اولین چیزی که اسلام و قرآن از مردم زمان جاهلی گرفت تشتت آراء و عقاید مذهبی بود و به جای آن وحدت عقیده (توحید) نهاد، که قبل از آن، فرهنگ بت‏پرستی در حجاز، فرهنگ موبدی در ایران و فرهنگ تثلیث در روم نتوانسته بود چنین وحدتی ایجاد کند.31
تغییر بینشها
سیر تحول‏آفرینی و هدایت فکری قرآن بدین‏سان آغاز شد که ابتدا افکار را متوجه خلقت و آغاز و فرجام هستی (مبدأ و معاد) نمود. در این راستا، معرفی خدا، انهدام شرک و اعتقادات مشرکان و تأکید جدی بر توحید را سرلوحه کار قرار داد؛ چه اگر این نقطه مرکزی و جهان‏بینی تبیین نگردد، دیگر تلاشها بی‏ثمر و ابتر می‏ماند. طبق معرفی قرآن، جهان از جمله انسان از خدا آغاز و به او ختم می‏شود.32 فلسفه این حرکت قوسی (نزولی و صعودی) اکتساب فضائل است،33 که از راه شناسایی خدا و کمالات او، و آن گاه آراستگی به اخلاق او، به کمک عقل و با پیروی از وحی و ریاضت نفسانی به دست می‏آید. جمله معروف «تخلّقوا باخلاق اللّه‏» مبنای تقرّب و تشبّه به خداست. قرآن کریم ذات پروردگار و صفات جمال و جلال او را با دلیل و برهان و به وسیله جلب‏نظر متفکران به عالم خلقت، مظاهر وجود و آثار قدرت و علم و حکمت خداوند، آشکار ساخت. آیاتی مانند «اولم ینظروا فی ملکوت السموات والارض و ما خلق اللّه‏ من شی‏ء» (اعراف /185) و «افلا ینظرون الی الابل کیف خلقت. و الی السماء کیف رفعت. و الی الجبال کیف نصبت. والی الارض کیف سطحت»(غاشیه /20-17) عقول و افکار را تکان داد و قوم عرب که هیچ گاه به تفکر منطقی و استدلال عادت نکرده بود، رفته‏رفته باآن انس گرفت. قرآن به آنها آموخت که از عالم شهود و جهان محسوس می‏توان به رازهای پنهان و عالم نامحسوس (غالم غیب) پی برد و به آن ایمان آورد. قرآن این نوع تفکّر را حکمت نامید که خیر کثیر شمرده شده است. همچنین برای توجّه نظر مردم به خدا و قدرت لایزال و نظم حاکی از آفریننده، آثار قدرت که مستلزم بیان اسرار خلقت و راز هستی است، در قرآن آمده است. قرآن افکار را به سیر در آفاق و انفس فراخواند و از همه زوایای عالم وجود، اعم از جهان بالا و منظومه شمسی یا پدیده‏های زمینی: انسان، حیوانات، نبات، کوه، دریا، ابر، باد، باران، معادن، خوراکیها و خلاصه از اسرار جهان نمونه‏های بارزی همراه با بیان رازهای آن، مکرّر یاد کرد. گرچه غرض اصلی از ذکر اسرار خلقت پی بردن به حکمت و قدرت خالق است، امّا همین تذکرات پی‏درپی، روزنه و فتح باب و بلکه صراط مستقیمی بود برای آشنایی بشر با اسرار وجود، بخصوص که از نظم کامل جهان و اندازه و مقدار معین پدیده‏ها سخن گفته است: «کل شی‏ء عنده بمقدار» (رعد /8)، «انّا کلّ شی‏ء خلقناه بقدر» (قمر /49) و «ان من شی‏ء الاّ عندنا خزائنه و ما ننزّله الاّ بقدر معلوم»(حجر /21) و این خود مقدمه کنجکاوی در اسرار وجود و کشف و گسترش بسیاری از علوم گردید.
بنابراین قرآن کریم بینش و نگرش انسان به جهان خلقت و به خود را تغییر داد. از همان راهی که فکر توحید را در بشر بیدار کرده، دقیقا از همان راه، بشر را در خط سیر علمی و کشف حقایق جهان هستی که پایه و مایه تمدن است قرار داده و لذا علم در قرآن با ایمان و عقیده، و تقوا توأم با معنویت و قرب روحی به خدا آغاز گردیده است. این اندیشه و جهان‏بینی مسلما بر عمل و اخلاق فردی و جمعی بشر تأثیر گذاشته، به آن سمت و سوی خاص (الهی) می‏دهد و بدین‏گونه پایه‏های فرهنگی نو، تحرّک‏آفرین و زنده را بنیان می‏نهد.
دگرگونی ارزشها
پس از توحید و نیز معاد که بسیار مورد توجّه قرآن است، قرآن کریم دیدگاه افراد را نسبت به مقامها، موقعیت و ارزشها دگرگون ساخت. فضایل انسانی به جای رذیلتها و نیکیها به جای پستیها نشست. در دوره‏ای که خبری از علم و آگاهی نبود، قرآن کریم دانش را یکی از ارزشهای مهم می‏شمارد:
«قل هل یستوی الذین یعلمون والّذین لایعلمون» زمر/9
همچنانکه در مقابل فساد و افسارگسیختگی نفس اماره، تقوا را ملاک و معیار برتری افراد در پیشگاه الهی می‏داند: «انّ اکرمکم عنداللّه‏ اتقاکم»(حجرات /13) و نیز در برابر غارتگری و جنگهای بیهوده، قرآن کریم جهاد خالصانه در راه خدا را مایه فضیلت و برتری و ارزش قرار می‏دهد:
«فضّل اللّه‏ المجاهدین علی القاعدین اجرا عظیما»نساء/95.
بدین‏سان قرآن با خلق ارزشهای نو، مسیر حرکت کاروان بشری را تغییر داد. اگر قافله بشری به جای قرآن، دارای تمام علوم عقلی و فلسفی می‏گشتند، آن مقدار که از آداب و فضایل قرآن استفاده کردند، از آن علوم بهره نمی‏بردند؛ زیرا فضایل و ارزشهایی که در نتیجه پژوهش علمی به دست می‏آید جز یک رشته از امور نظری که موجبات هدایت را فراهم می‏سازد و در همان حال ممکن است باعث ضلالت گردد چیزی به دست نمی‏دهد، امّا فضایلی که قرآن آورده هدایت محض و سراسر نور است.34
قرآن برای مبارزه با ضد ارزشها طرحی دقیق درافکند، از جنبه اعتقادی آغاز نمود، آن گاه به انقلاب در اخلاق و ارزشها پرداخت. ضدیت قرآن با جاهلیت و آداب و سنن و عقاید مردم جاهلی بیش از همه جلب‏نظر می‏کند. جاری شدن شهادت بر زبان فرد جاهلی حد فاصلی میان دو دوره زندگی او می‏باشد و حیات او را به دو دوره جاهلی و اسلامی تقسیم می‏نماید که گویی از نو متولّد شده است. شاید اشاره قرآنی به همین دگرگونی ژرف و درخشان و اعجازآمیز باشد که می‏فرماید: آیا کسی که مرده بود و زنده‏اش گردانیده و نوری به او بخشیدیم تا در پرتو آن در میان مردمان ره پوید، با کسی که به تاریکیها اندر است و ره به خارج نمی‏برد یکسان است؟ (انعام /122)
برخی از ارزشهای قرآنی، که از اوصاف مؤمنان راستین است و یک مسلمان واقعی باید به آنها متّصف باشد عبارتند از: یاد خدا، برپاداشتن نماز، دادن زکات، انفاق، پاکدامنی، اطعام مسکینان، فروخوردن خشم، عفو و گذشت، استغفار، توبه، عبادت، امر به معروف و نهی از منکر، تواضع، توکّل، دعا، تهجّد، خضوع و خشوع، قیام به قسط، شهادت به حق، راضی بودن به داده الهی، درستکاری و نیکوکاری، وفای به عهد و امانتداری، جهاد در راه خدا، سخن شایسته گفتن، وحدت‏خواهی، تقوا، عدم یأس و نومیدی، فروش جان و مال به خدا، گذشت از دنیا به خاطر آخرت، گوش سپردن به حرف حق، صبر و پایداری، اخلاص، تحمّل مشقت در راه خدا، ترس از خدا، نرم شدن دل در مقابل ذکر خدا.35 (و به خاطر ضیق مجال و رعایت اختصار، آیات هر یک را ذکر نکردیم). این اوصاف در مقابل ضد ارزشهایی چون: شرک، ترس از غیرخدا، نفاق، دوگانگی حرف و عمل، تکبّر، قتل نفس، زنا، شرابخواری، قمار، تعصب جاهلانه، لغو، القاب زشت، بدگمانی، دل‏مشغولی به زن و فرزند و مال دنیا36 قرار دارد.
سوره‏های مکی قرآن، در آن محیط جهل‏زده و متأثر از افکار غلط پا به پای نهضت اعتقادی، بینشی، اخلاقی و فعالیت تربیتی فرود می‏آمده، متضمّن اصول کلی لازمه تکوین فرهنگ نوین ملت اسلامی می‏باشد. با همین سوره‏ها نظریه‏ها و بینش مردم نسبت به مال دنیا (همزه)، زن (روم /21)، دختر (نحل /58 و 59)، خانواده و رفتار با والدین (لقمان /14 و 15 و اسراء /23 و 24) تغییر یافت. این روند در مدینه نیز ادامه پیدا کرد، تا آن جا که مردم را از گرایش به ارزشهای دنیوی و زودگذر برحذر داشته، بر ایمان به خدا و رسول و جهاد در راه او تشویق می‏کند:
«قل ان کان آباؤکم و ابناؤکم و اخوانکم و ازواجکم و عشیرتکم و اموالٌ اقترفتموها و تجارةٌ تخشون کسادها و مساکن ترضونها احبَّ الیکم من اللّه‏ و رسوله و جهادٍ فی سبیله فتربّصوا حتّی یأتی اللّه‏ بامره واللّه‏ لایهدی القوم الفاسقین»توبه /24
گواهی تاریخ
اینک نمونه‏هایی از اسناد تاریخی و شواهد انقلاب روحی و دگرگونی ارزشها را از زبان خود کسانی که با پذیرش اسلام و قرآن، دچار این تحوّل شده‏اند ذکر می‏کنیم. معروفتر از همه، شهادت و سخنان جعفربن ابی‏طالب علیه‏السلام است که به نمایندگی از مسلمانان مهاجر اولیه در پاسخ نجاشی، که از ماهیت دینشان پرسیده بود، اظهار داشت:
«ما گروهی از مردم جاهلیت بودیم، بت می‏پرستیدیم، مردار می‏خوردیم، دست به ارتکاب فحشا و ناروایی می‏زدیم، پیوند خویشاوندی می‏گسستیم و با همسایه بدرفتاری می‏کردیم و نیرومندان ما ناتوانان را می‏بلعیدند. بدین حال بودیم تا خداوند مردی از میان ما به پیامبری برانگیخت که نسب و دودمانش را می‏شناختیم و به درستی و امانتداری و پاکدامنی وی باور داشتیم. ما را به خدا فراخواند تا خدا را یگانه بدانیم و او را بپرستیم، و هر چه از سنگ و بت که تا آن زمان خود و پدرانمان به جای خدا می‏پرستیدیم فروگذاریم. به ما دستور داد راست بگوییم، امانتدارباشیم، پیوند خویشاوندی را محترم داریم، با همسایه به نیکویی رفتار کنیم و از آنچه حرام گشته و از خونریزی دست برداریم و پرهیز داد تا از فحشا و زشت‏کاری دوری گزینیم. دروغ و بهتان نگوییم، مال یتیم را نخوریم و به پاکدامنان تهمت نزنیم. دستور داد فقط خدا را بپرستیم و بس، نماز بگزاریم، زکات بپردازیم و روزه بگیریم. چون دیدیم راست می‏گوید پیامبری او را تصدیق کردیم و به او ایمان آوردیم و پیرو تعالیم و مطیع فرامینی شدیم که خدا بر او نازل کرده است.»37
انصاف را که این گفتار، تابلویی زیبا از ارزشهای اسلامی و قرآنی است که جایگزین ارزشهای منحط جاهلی شده است.
نمونه زنده دیگر از انقلاب ارزشی قرآن، گفتار نماینده مسلمانان است با رستم. وقتی مغیرة‏بن شعبه به دربار رستم رسید، رستم گفت: شما تازیان در سختی و رنج بودید و نزد ما به سوداگری و مزدوری و گدایی می‏آمدید چون نان و نعمت ما بخوردید، رفتید یاران و کسان خویش نیز آوردید.
مغیره در پاسخ گفت: از سختی و بدبختی ما آنچه گفتی بدتر از آن بودیم تا این که پیغمبری در میان ما آمد و حال ما دیگر شد. ما را فرمان داد تا شما را به دین حق بخوانیم یا با شما پیکار کنیم.38
نکته افزودنی آن که پدید آوردن معیارها، ارزشها و فرهنگ نو در یک جامعه، یک نیاز آنی و ظاهری چون گسیل داشتن نیروی کمکی در جنگ نیست، بلکه باید تحولی مفید و ثمربخش در اندیشه و روح مردم پدید آورد، بینش آنها را در جهت واقع‏بینی نو کند، اخلاق و تربیت آنان را بهبود بخشد، سنن و نظامات کهنه آنها را براندازد و به جای آنها سنن و نظاماتی زنده جایگزین سازد، ایمان و ایده‏ای عالی به آنها الهام نماید و شور و هیجان کار و کوشش و دانش‏طلبی و نیکوکاری و از خودگذشتگی در آنها به وجود آورد. در این صورت سطح زندگی اقتصادی آنها بهبود یافته، نیروهای انسانی به کار می‏افتد، استعدادهای علمی، فلسفی، فنی، هنری و ادبی آنان می‏شکفد و بالاخره در همه شؤون آن، چیزی که فرهنگ و تمدن نامیده می‏شود، تکامل می‏یابد.
قرآن کریم به هر جا قدم گذاشت، چه حجاز و چه غیر آن، این خدمتها را کرد و بنای فرهنگ و تمدنی عظیم و استوار را بنیان نهاد.39 از این‏رو، کونل آلمانی می‏گوید:
«چیزی که بیش از همه در این فعل و انفعالات جهت ایجاد وحدت و پاسخ به جمیع مسائل زندگی قاطعیت داشت، قرآن بود.»40
فرهنگ و تمدن فراگیر و جهانی
کار قرآن در خلق فرهنگ و تمدن نوین، فرامکانی و زمانی بود، «ورای سنن، آداب، زبان و نژاد و اقلیم و آب و خاک بود، به این امور که خمیرمایه اختلاف است، وقعی نمی‏گذارد.»41
بدین جهت در قرآن کریم هیچ خطابی به صورت «یا ایّها العرب» یا «یا ایها القریش» نیست. در خطاب «یا ایّها الذین آمنوا» نیز بین افراد مؤمن از هر نژاد و زبانی باشند فرقی نمی‏گذارد. پیام قرآن، جهانی و جاوید است. هر چند که محل ظهور آن حجاز و زبان آن عربی است؛ امّا هرگز بر عنصر نژاد، مکان و زبان اصرار نداشته، هر کس در هر کجا می‏تواند مخاطب آن باشد. آیین و قانونی که متعلق به همه افراد بشر است نمی‏تواند به این امور جزئی اختلاف برانگیز تکیه نماید؛ مثلاً تنوع زبانی علاوه بر این که مانع پذیرش اسلام نیست وسیله‏ای برای پیشرفت این دین هم محسوب می‏شود. هر زبانی به وسیله زیباییها و قدرت مخصوص خود توانسته خدمات جداگانه و مهمی به قرآن و اسلام بنماید و این از موفقیّتهای بزرگ این کتاب الهی است که زبانها و فرهنگهای گوناگون را به خدمت گرفته و به آنها نیز خدمت کرده است.42
چنان که دکتر زرّین‏کوب می‏گوید:
«تمدن و فرهنگ اسلامی، جهانی است. ترکیب‏کننده و تکمیل سازنده است. عناصر مختلفی از فرهنگ یونانی، هندی، ایرانی، ترکی و حتی چینی داشت. آنچه این تمدن را ترکیب و جهانی کرد، نیروی عشق و اراده کسانی بود که از هر قوم و ملتی منادی اسلام بوده‏اند. مایه اصلی این معجون تمدن و فرهنگ اسلامی، در اسلام بود که انسانی بود و الهی، نه شرقی و غربی. جامعه اسلامی که وارث این تمدن عظیم بود، متجانس بود و مرکزش قرآن بود، نه شام و عراق. با وجود معارضاتی که طی قرون و اعصار بین فرمانروایان مختلف آن روی می‏داد، در سراسر آن یک قانون اساسی وجود داشت: قرآن که در قلمرو آن نه مرزی موجود بود و نه نژادی، نه شرقی در کار بود نه غربی.»43
مسلمان از هر نژاد که بود، و در هر جا از قلمرو اسلام که قدم می‏نهاد، خود را در وطن خویش می‏یافت. همه جا یک دین و یک فرهنگ حاکم بود.44 دارالاسلام که مرکز واقعی آن قرآن بود، تعصبات قومی و نژادی را با یک نوع جهان وطنی چاره کرد. مرحوم علاّمه طباطبایی بر همین اساس معتقد است در دارالاسلام مرز جغرافیایی وجود ندارد، عقاید مرزها را تعیین می‏کند.45 قبل از این که متفکران قرن بیستم بخواهند مسائل جهانی و مشترک بین انسانها را تبیین و تدوین نمایند، و از آن فرهنگ واحدی نتیجه بگیرند، قرآن کریم اصول مشترک بین همه انسانها را عرضه کرده، با آغوش باز همگان را بدان فرامی‏خواند. عمومیت و فراگیر بودن فرهنگ اسلامی از نگرش و جهان‏بینی قرآن سرچشمه می‏گیرد. پیامبر اسلام در حجة‏الوداع فرمود:
«ایها الناس انّ ربّکم واحد، و انّ اباکم واحد، کلّکم من آدم و آدم من تراب، اکرمکم عنداللّه‏ اتقاکم و لیس لعربی علی عجمیّ و لا لأحمر علی ابیض ولا لابیض علی احمر فضلٌ الاّ بالتقوی.»46
شیوه قرآنی در قلمروهای مختلف
گفتیم قرآن یگانه سلاح نهضت اسلامی در همه کارها بود و هم منشأ تحول بنیادین جامعه. قرآن حاوی جهان‏بینی، قانون اساسی مسلمانان و شیوه‏ها و راهکارهای برخورد با معارضان است. خدای بزرگ با دانش بی‏پایان و نافذ خویش آن را به بیان آورده، به گونه‏ای که ممکن نیست انسانی آن را بشنود و معنی آن را دریابد و تحت تأثیر آن قرار نگیرد.47 گام نخست و نقطه آغازین شیوه قرآنی برای دگرگونی، توجّه به توحید و ولایت خدا بر مردم بود. قرآن کریم میان شیوه یکتاپرستی و مسؤولیتهای انسان مؤمن در زمینه‏های فرهنگی، اجتماعی، اخلاقی وعبادی پیوند برقرار می‏کند؛ به عنوان نمونه:
ـ در قلمرو اندیشه و فرهنگ: آیاتی که جهاد یکتاپرستان را بر ضد بتها یادآوری می‏کند بسیار است و در هر شرایطی هویت خدایی افراد، و پاکسازی دلها را از آلودگی شک و شرک و خرافه و جهل آشکار می‏سازد و بدین وسیله فرهنگی نو بدون ناخالصی، و خالی از هر گونه شرک پدید می‏آورد:
«و جاوزنا ببنی اسرائیل البحر فأتوا علی قومٍ یعکفون علی اصنام لهم قالوا یا موسی اجعل لنا الها کما لهم آلهة قال انکم قومٌ تجهلون. انّ هولاء متبرٌّ ما هم فیه و باطلٌ ما کانوا یعملون. قال اغیراللّه‏ ابغیکم الها و هو فضّلکم علی العالمین»اعراف /140-138
ـ در قلمرو اجتماع: شیوه قرآنی در قلمرو اجتماع در چهارچوب جهاد علیه نژادپرستی و نظام طبقاتی، تروریسم فکری و استکبار و طغیان است. قرآن کریم درگیری حضرت شعیب علیه کافران را یادآور می‏شود:
«قالوا یا شعیب ما نفقه کثیرا ممّا تقول... قال یا قوم ارهطی اعزُّ علیکم من اللّه‏ و اتخذتموه وراءکم ظهریّا انّ ربّی بما تعملون محیط»هود /92-91
همچنین قرآن کریم از کشمکش طبقاتی سخن به میان می‏آورد که انبیاء علیهم‏السلام برای پی‏ریزی ارزشهای توحیدی با آن به مبارزه برخاسته‏اند،48 و درباره ارزش توحید در رویارویی با سرمایه‏داران قصه قارون را یادآور می‏شود.49 نیز سرنوشت مستضعفانی را یادآوری می‏کند که به جای اطاعت از خداوند، از حاکمان و اشخاص متنفّذ فرمانبرداری می‏کردند50 و بدین ترتیب ارزش توحیدی که قرآن منادی آن است رخ می‏نماید، تا بندهای جاهلی را یکی پس از دیگری از پای مردم بگشاید و پیوندهای الهی را در میان آنان برقرار سازد، تا بنیانهایی را که بر شرک استوارند درهم شکند. نتیجه این تعلیمات، کفر به هر نوع طاغوت و ایمان به خدای واحد است51 و ثمره آن پرورش افراد و جوامع مؤمن و متّقی است؛ چنان که می‏فرماید:
«انّا خلقناکم من ذکرٍ و انثنی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا انّ اکرمکم عنداللّه‏ اتقاکم»حجرات /13
ـ در قلمرو سیاست: شیوه تحول‏آفرینی قرآن کریم در زمینه سیاست نیز با توحید همراه است و می‏خواهد سیاستی برپایه توحید و خداپرستی بسازد. این مطلب رذکر محاجه ابراهیم با نمرود،52 رهسپاری موسی و هارون به دربار فرعون و تذکّر او53 و نیز تصریح به داود که «یا داود انّا جعلناک خلیفةً فی الارض فاحکم بین الناس بالحقّ» (ص /26) به ما یادآور می‏شود. و به طور کلّی می‏فرماید:
«و ما ارسلنا من رسول الاّ لیطاع باذن اللّه‏»نساء /65-64
در جای دیگر، ایمان به خدا را با کفر به طاغوت مقایسه می‏کند:
«فمن یکفر بالطاغوت و یؤمن باللّه‏ فقد استمسک بالعروة الوثقی لاانفصام لها»بقره/256
بدین ترتیب، شیوه قرآنی در ایجاد فرهنگ سیاسی و زیربنای زندگی جمعی چنین است که با یادآوری خدا، روحیه ایمان را در رویارویی با طاغوت تقویت می‏کند و ایمان به دور از واقعیتهای سیاسی را نمی‏پذیرد. در این شیوه، ایمان به خدا با نفی زمامداران باطل هر زمان، برابر و همراه است.
ـ در قلمرو اخلاق: شیوه قرآنی دراین بخش بسیار ظریف و با این حال تجربی و عینی است. کافی است عبارت «عبادُالرحمن» را مورد توجّه قرار دهیم. عبادالرحمان چه کسانی هستند و ایمانی که آنان را می‏پروراند چیست؟
آیات 63 تا 77 سوره فرقان تابلویی تمام نما از اوصاف عبادالرّحمان پیش دید می‏نهد. هنگامی که قرآن از سیره شعیب علیه‏السلام سخن می‏گوید، ایمان به خدا را در مقابله با فسادی اخلاقی قرار می‏دهد که در آن جامعه رواج داشته (یعنی کم‏فروشی در کیل و وزن ـ هود /85-84). در قلمروهای عبادت، آداب جنگ، صلح، نکاح، داد و ستد و غیره نیز نقطه عزیمت توحید و یادآوری خداوند است. بدین‏گونه، آنچه قرآن به عنوان دین و مقررات الهی به بشر عرضه کرده، جهان‏بینی و فرهنگی نوین پدید آورده که تمام زوایای جامعه را دربرمی‏گیرد.
راهکارهای فرهنگ‏آفرینی قرآن
الف ـ تصحیح عقاید و هدایت افکار
هر پیامبری بخواهد ترکیب نظام فاسد سیاسی، اجتماعی یا اقتصادی جامعه‏ای را برهم زند، ابتدا باید دستگاه فاسد اخلاق و عقاید آن را نابود کند. چون انسان موجود متفکر است، واکنشها، رفتارها و اخلاقهای او برخاسته از طرز تفکّر، عقیده و جهان‏بینی اوست. زیرساخت‏های فکری مردم عصر نزول را عقاید خرافی و جاهلانه تشکیل می‏داد. تصوری غلط درباره خلقت انسان و جهان، بی‏اعتقادی به آخرت، تقلید از نیاکان، رهایی و بی‏بندوباری در اخلاق، نادیده گرفتن فضائل انسانی، امید نجات را بر آنان بسته بود. علی علیه‏السلام وضعیّت روحی و اعتقادی آنان را چنین شرح می‏دهد:
«در آن روزگاری که خداوند پیامبرش را برانگیخت مردم روی زمین پراکنده، و با تمایلات متفرق، و در میان راههای گوناگون، سرگردان و حیرت‏زده بودند. گروهی خدا را به مخلوقاتش تشبیه می‏کردند، و عده‏ای در اسماء مقدسش الحاد می‏ورزیدند... خداوند آنان را به وسیله پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از گمراهی نجات داده و آن گمشدگان را از سقوط به سیه‏چال جهالت رها ساخت.»54
در جای دیگر می‏فرماید:
«رسالت پیامبر برای جامعه‏ای بود که طناب وحدت‏انگیز دین از هم گسیخته، پایه‏های یقین به لرزه درآمده، اصول بنیادین حقایق متلاشی... منابع عقول و اندیشه‏های افرادش در مسیر حیات نابینا و تاریک بود، اثری از رشد و هدایت وجود نداشت و کوری و ظلمت همه جا را فراگرفته بود.»55
در چنین موقعیتی قرآن کریم از راه فکر و اندیشه تحولی بنیادین در آنان پدید آورد. برای تصحیح عقاید و بینشها، استدلالهای فراوانی راجع به توحید، ضرورت وحی و معاد بیان کرد تا جوامع انسانی را آگاهانه با این اصول اولیه آشنا کند، و آنها را از جهل و شک برهاند.56 گرچه دستگاه فکری جامعه آن روز بسادگی این مفاهیم جدید و زیبا را پذیرا نبود و مدتها با آن به مقابله برخاست؛ امّا سرانجام در این نبرد اعتقادی، تعالیم قرآن تأثیر خود را بخشید و نور و بصیرت جای ظلمت را گرفت. قرآن به آنان یادآور شد که مهمترین عامل وارستگی و عدل و قسط جامعه، اعتقاد به حضور و شهادت خداوند در همه مراسم و مراتب می‏باشد: «ان اللّه‏ علی کل شی‏ء شهید» (حج /17) و «و هو معکم اینما کنتم» (حدید /4). و هر آنچه از جانب خدا نباشد و ریشه الهی نداشته باشد، سراب و خیالی بیش نیست.57 اصول پایداری چون «ان اللّه‏ لایغیّر ما بقومٍ حتّی یغیّروا ما بأنفسهم» (رعد /11)، «انّه من قتل نفسا بغیر نفس او فسادٍ فی الارض فکانّما قتل الناس جمیعا و من احیاها فکانّماحیا الناس جمیعا» مائده /32، و «اعلموا انّما الحیوة الدنیا لعبٌ و لهوٌ و زینةٌ» (حدید /20)، و صدها آیه مانند آن،58 مسیر حرکت جامعه بشری را دگرگون ساخت. زندگی نوین و مبتنی بر این پایه‏ها، با اخلاق شایسته و متناسب با آن، راهکار مهم قرآنی برای تحول‏آفرینی و فرهنگ‏سازی بود.
ب ـ ایجاد ارزشهای اخلاقی
اخلاق از اعتقاد جدا نیست. انسان بدانچه معتقد است در عمل پایبند است. به گفته علاّمه طباطبایی: «اخلاق عموما در میان علم و عمل واقع می‏باشند و به عبارت دیگر: از یک طرف با اعتقاد مرز مشترک دارد و از طرف دیگر با عمل و فعل، هم‏مرز می‏باشد... اگر انسان به واسطه اسباب و عواملی از اعتقاد منصرف شود، در اثر آن خُلق مناسب خود را از دست خواهد داد.»59
به همین جهت در انقلاب اجتماعی همه پیامبران، انقلاب اعتقادی، بلافاصله با انقلاب اخلاقی توأم می‏شود. قرآن کریم، همپای تحوّلی که در اندیشه و عقاید پدید آورده، اصول و ارزشهای اخلاقی متناسب با نظام اعتقادی نوین را عرضه می‏کند. این اصول اخلاقی، فروعی از باوری بنیادین است. اموری چون رباخواری، ظلم، بی‏عدالتی، خیانت و اسراف، تعصّب و تقلید از گذشتگان، نتایج جدایی‏ناپذیر شرک و جهالت است؛ لذا هم آن اصل و هم این فرع شدیدا مورد نکوهش قرآن و اسلام قرار گرفته‏اند. قرآن کریم مغز و دل آدمی و عقل و احساسات وی را دقیقا به هم پیوند داده و میان فکر و اخلاق رابطه مستقیم برقرار نموده است. استدلال صحیح را با طهارت دل و شهود باطنی همراه ساخته است. فکر درست و نورانی، از باطنی مصفّا و دلی پاک برمی‏خیزد و فکر حاد و افراطی و اندیشه کج و منحرف از روحی کدر و ناپاک و آلوده سرچشمه می‏گیرد؛ لذا تزکیه نفس شرط نخست برخورداری از اندیشه تابناک و ضمیر روشن و هم عمل صالح است. از این‏رو، قرآن می‏فرماید:
«قد افلح من زکیّها. و قد خاب من دسیّها» شمس /10-9
قرآن کریم از این راه وارد فکر، اندیشه، رفتار، زندگی فردی و جمعی شد و بنیانی رفیع و درهم بافته از عقاید و اخلاق ساخت. درست همان نقاطی را پاک کرد که فرهنگ جاهلی را می‏ساخت، و هماناهی را نشان داد که به فرهنگ نوین اسلامی منتهی گشت.60
در جامعه آن روز ـ همچون جاهای دیگرـ طغیان و سرکشی در برابر عدالت قرار گرفته بود. قرآن کریم علت‏العلل و ریشه همه پلیدیهای نفسانی را «طغیان» دانسته است. دعوی «انا ربّکم الاعلی» فرعون ناشی از طغیان او بود، و موسی باید این بیماری را درمان کند:
«اذهب الی فرعون انّه طغی. فقل هل لک الی ان تزکّی»نازعات /18-17
دوزخ نیز جایگاه اهل طغیان است: «انّ جهنّم کانت مرصادا. للطاغین مآبا»نبأ/22-21
لهیب آتش دوزخ، تجسم و واکنش شراره‏های نفس سرکش ایشان می‏باشد. درمان قطعی بیماری طغیان (همچون هر بیماری روحی دیگر) در طبّ قرآنی تقواست. قرآن کریم واژه تقوا را بارها و در مورد امراض روانی و روحیِ فراوانی به کار برده تا آنها را درمان کند. تقوا، مهار کردن خواهشهای نفسانی و برقراری تعادل در به کار بردن غرایز است. همان‏گونه که شرور نفسانی از به هم خوردن آن تعادل سرچشمه می‏گیرد، تقوا منشأ کلیه خیرات و صفات و اعمال صالح انسان است و به همین جهت متّقین را دسته مقابل اهل طغیان دانسته است: «للطاغین مآبا... انّ للمتّقین مفازا»61 البتّه مهار تمایلات نفس محال نیست؛ امّا دشوار است. قرآن کریم غالبا در این مورد صیغه افتعال را، که به معنای انجام کاری از روی مشقّت است به کار برده، و کلمات «اتّقی» و «متّقین» و مانند در قرآن اشاره به همین نکته است. همین دشواری کار است که رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله آن را جهاد اکبر نامیده‏اند،62 و عده‏ای در راه سلوک، نفس را «کافر بدکیش مسلمان ناشدنی» خوانده‏اند. امّا قرآن می‏گوید در عین دشواری کار، نفس انسان موعظه‏پذیر و مسلمان‏شدنی است، به این معنی که می‏توان تمایلات و هواهای نفسانی را در سر مرز عدالت و حکمت متوقف ساخت. هیچ یک از عوامل گمراه‏گر نفسانی در برابر خواست و اراده انسان تاب مقاومت ندارد، و او می‏تواند نفس را به فرمان درآورد، (همان‏گونه که در مرحله قبل، عقاید و باورهای خود را تصحیح کرده بود.) براساس تعالیم قرآنی با سلاح تقوا و تقویت اراده می‏توان این دیو سرکش را رام نمود و این حکمت بسیاری از عبادات از جمله روزه قرار داده شده است.63
قرآن کریم ریشه تقوا را شناخت خدا و خوف از او می‏داند،64 نتیجه شناخت خداوند، پیروی عملی از فرامین او، و دوری از گناه و آلودگی اخلاقی است. در واقع آن عقیده و زیربنا، ضامن اجرایی احکام و اخلاق اسلامی نیز می‏باشد.65 در این نقطه عقیده، اخلاق و عمل در یکدیگر تأثیر متقابل دارند، هر کدام دیگری را نیرو بخشیده و هر سه دست به دست هم داده و کلیّه پیشرفتهای علمی و عملی مسلمانان در سایه همین قوس نزول و صعود امکان‏پذیر شده است. هر علمی حتی علوم تجربی و طبیعی، در اجتماع دارای تقوا مفید واقع می‏شود و بدون آن مسلما ضرر دارد؛ زیرا در آن صورت تیغ در دست زنگی مست است؛ آنچه امروز جوامع متمدن دچار آن هستند و به تعبیر سیّد قطب «جاهلیت قرن بیستم» باید نامیده شود. به هر حال ارزشها و اصول اخلاقی که قرآن تبلیغ فرموده، مبتنی بر عقایدی است که قبلاً عرضه نموده و این دو، فرهنگی متغایر با سایر فرهنگها را به وجود آوردند.
ج ـ تأسیس مراکز علمی
از ویژگیهای فرهنگ‏آفرینی قرآن (و از راهکارهای درخور توجّه)، عنایت قرآن به علم و عالمان و سفارش اکید به فراگیری دانش و نکوهش از جهل، جاهلیت و بی‏بصیرتی است. این کار با فراگیری خود قرآن، اعم از حفظ، کتابت و تفسیر آن آغاز شد. اصرار و علاقه مسلمانان بر حفظ و نگهداری قرآن به حدی بود که از زمان نزول آن، دیگر شعر و خطابه‏های قبلی از رونق افتاد و دیگر کسی سراغ معلّقات بازار عکاظ را نگرفت.66 قرآن چون دستورنامه زندگی مسلمانان بود، می‏باید در دسترس همگان قرار داشته باشد؛ از این‏رو، سعی می‏کردند هر کدام نسخه‏ای از آن در اختیار داشته باشند. خانه زیدبن ارقم اولین مرکز علمی در اسلام بود که پیامبر در آن آیات قرآن را تعلیم می‏دادند. در آغاز قرآن ـ طبق رسم‏الخط آن زمان ـ بی‏نقطه و اعراب نوشته می‏شد، لذا برخی کلمات قابلیت چندگونه قرائت را داشت و چگونگی قرائت برخی از آنها معلوم نبود. به علاوه، طبق لهجه‏های مختلف قبایل گوناگون، جملات قرآن را به اشکال مختلف قرائت می‏کردند؛ از این‏رو پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نحوه قرائت صحیح را به صحابه تعلیم داد و صحابه به تابعان، و تابعان به دیگران آموختند. از این جا علمقرائت پدید آمد و قراء مشهور پیدا شدند.67 گفته‏اند ابان‏بن تغلب (از اصحاب امام چهارم) اولین کسی بود که در زمینه علم قرائت کتاب نوشت.68 در آغاز، تفسیر و علم قرائت، شفاهی بود، و در عهد تابعین، تدوین آن آغاز شد.69 اهمیّت فوق‏العاده کتاب الهی نزد مسلمانان، نشانه تأثیر و ارزش حیاتی آن است. قرآن سنگ زیربنای تمدن و فرهنگ اسلامی محسوب می‏شود، و به گفته محققان بی‏غرض در فرهنگ بشری شخصیتی موثرتر و نافذتر و انقلاب انگیزتر از حضرت محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و کتابی فرهنگ‏آفرین و زندگیسازتر از قرآن وجود ندارد. در طول چهارده قرنی که از تاریخ نزول قرآن می‏گذرد و در سراسر تاریخ و جغرافیای اسلام، بیش از ده هزار تفسیر بر کلام اللّه‏ نوشته شده است که از آن میان بیش از سه هزار نسخه آن به صورت مخطوطات در کتابخانه‏های سراسر جهان نگهداری می‏شود و بیش از هزار عنوان آن به چاپ سنگی و حروفی رسیده است.70
تأسیس علوم دیگری از قبیل صرف و نحو و ادبیات و لغت‏نویسی نیز در راستای خدمت به قرآن بوده است.71 علاوه بر این که درباره خود قرآن تلاشهای علمی فراوانی صورت گرفته، مسلمانان با الهام از تعالیم و اشارت قرآن، هر جا دانشی بود فرامی‏گرفتند و برای شش قرن رهبری علمی جهان را در دست داشتند؛ 350 سال رهبری مطلق و 250 سال رهبری مشترک با مسیحیان. جرج سارتن از نیمه قرن دوم تا آخر قرن پنجم را دوره رهبری بلامنازع مسلمانان می‏داند و برای هر پنجاه سال از این دوره یک نفر را مشخص می‏کند و آن نیم قرن را به نام او می‏نامد.72
در جهان‏بینی اسلامی، علم و دین یک مبنای متافیزیکی دارند و نیز هدف دانش وحیانی و دانش بشری هر دو این است که آثار و صفات خداوندی را برای بشر آشکارکند. در واقع می‏توان فعالیت علمی را بخشی از فعالیت دینی به شمار آورد، که البتّه روش و زبان خاص خودش را دارد. فرهنگ و مؤلفه‏های معنوی تمدن اسلامی همواره گرمابخش حالت فکری، سیاسی، اقتصادی، صنعتی و سایر مظاهر تمدن اسلامی بوده است. از جمله مهمترین عوامل رشد علوم و فنون در دارالاسلام، تشویق قرآن و سنّت به فراگیری علوم بود که زمینه‏ساز اصلی اقبال مسلمانان به آن را پدید آورد. قرآن می‏فرماید:
«قل هل یستوی الذین یعلمون و الذین لایعلمون» زمر /9.
رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نیز فرمود:
«من اراد الدنیا فعلیه بالعلم و من اراد الآخرة فعلیه بالعلم و من ارادهما معا فعلیه بالعلم.»73
و نیز فرمود:
«هلاک امّتی فی ترک العلم.»74
سارتن گفته است:
«چگونه می‏توان به شناخت درستی از دانش مسلمین دست یافت اگر تمرکز آن حول قرآن را انکار کنیم؟»75
عامل دیگر، تشویق قرآن به کاوش طبیعت بود. آیاتی مانند «قل انظروا ماذا فی السموات والارض» (یونس /101) مردم را به تفکر در احوال کائنات دعوت می‏کند. حتی گفته شده آیات قرآنی بود که مردم را به سودمندی اجرام سماوی و حرکات آنها توجّه داد و لذا علم هیئت پدید آمد.76 همان گونه که پیامبر مسلمانان را ترغیب فرموده علم را از هر منبع ذی علمی بیاموزند؛ هر چند مسلمان نباشد: «اطلبوا العلم ولو بالصین»77، و نیز: «العلم ضالّة المؤمن فخذوه ولو من ایدی المشرکین.»78 شاید به همین جهت کتب یونانی به عربی ترجمه می‏شده و در آغاز، بدعت و کار ناپسندی تلقّی نمی‏شده است.79
جالب است که اسلام در حالی که تکیه و وابستگی مسلمانان بر غیرمسلمانان را در امور سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جایز ندانسته است،80 در مورد فراگیری علم چنین مرزی قائل نمی‏شود. حتی در قرون اولیه هجری عالمان غیرمسلمان نیز مورد تکریم بودند.81 در پرتو همین رهنمودهای قرآن و سنّت در مورد علم و عالمان بود که امکانات برای تحقیق و آموزش فراهم شد.82 در بسیاری از شهرهای کوچک و بزرگ و حتی روستاهای دورافتاده مسجد، مدرسه، کتابخانه، مکتبخانه، دارالقرآن، دارالحدیث، و دیگر مراکز علمی و آموزشی پدید آمد.83 در مدارس علمی انواع علوم تدریس، و در کتابخانه‏ها انواع کتب نگهداری و نسخه‏برداری می‏شد. هر جا اسلام حکومت می‏کرد، تعلیمات و علم و ادب بسرعت پیشرفت می‏نمود. از کاخ خلیفه تا مسجد و خانه تک‏تک مسلمانان تحصیل علم واجب و لازم شمرده می‏شد؛84 در نتیجه، رشته‏های علوم و دانش بشری بالغ بر پانصد شعبه گردید.85
نگاهی کوتاه به موضوع تأسیس کتابخانه‏ها در جهان اسلام ما را به تأثیر شگرف فرهنگ اسلام و قرآن آگاهمی‏سازد. در قرطبه، در کتابخانه الحاکم دوم، 900 هزار جلد کتاب وجود داشت که 44 جلد آن مخصوص فهرست کتابخانه86 بود، در صورتی که شارل عاقل در 400 سال بعد از آن که کتابخانه دولتی پاریس را افتتاح کرد با زحمت توانست 900 جلد کتاب گرد آورد که یک سوم آن هم کتابهای مذهبی بود.87 در دوره قرون وسطی در اروپا، که کتاب و کتابخانه برایش مفهومی نداشت، کشورهای اسلامی مرکز انتشار انواع دانشها بود. تنها در بیت‏الحکمه بعداد 000/400، در کتابخانه سلطنتی قاهره 000/000/1 و در کتابخانه طرابلس شام 000/000/3 جلد کتاب موجود بوده است و در اسپانیا سالیانه حدود هفتاد تا هشتادهزار جلد کتاب تهیه می‏شده است.88 دانشگاهی مثل مستنصریه، با تمام امکانات رفاهی و علمی وجود داشته89 و همواره افراد خیّر کتابخانه‏هایی تأسیس و آن را وقف دانش‏پژوهان می‏کردند؛ از جمله در سال 616 ق و اندکی پیش از حمله مغولان، 10 کتابخانه موقوفه در مرو وجود داشته که از جمله آنها کتابخانه بی‏نظیر خواجه نظام‏الملک بوده است.90
مصطفی صادق رافعی علت پیدایش و گسترش علوم مختلف در حوزه جهان اسلام را قرآن می‏داند، که همین دانشها اساس ترقی علمی اروپا گردیده است.91
گرچه علمِ مورد توصیه در اوایل عبارت بود از معرفت قرآن و دین، چرا که عقاید، قوانین صحیح زندگی و اجتماعی و به طور عام «هدایت» مورد توجّه انبیاء بوده است؛92 امّا بعدها تمام علوم دیگر به سبب ضرورتی که گهگاه در فهم و تفسیر قرآن و آداب و مناسک دینی داشتند نزد مسلمانان اهمیّت یافتند. بجز نجوم و سحر و طلسمات که زیان داشت، هر علمی که از آن در قوام امور دنیاگریزی نبود، و نیز صناعات، آموختنش فرض کفایی به شمار آمده،93 به داشتن آن ترغیب شد.
بدین‏ترتیب از راهکارهای مهم فرهنگ‏آفرینی قرآن توجّه به علم و تأسیس مراکز علمی است که ریشه درهیچ چیز جز قرآن ندارد.
د ـ انطباق بر معیارهای عقلانی
از ویژگیهای مهم فرهنگ‏سازی قرآن، هماهنگی و انطباق آن با معیارهای عقل است؛ زیرا اصولِ معارف و مفاهیم قرآن برپایه عقل و منطق مشترک همگانی انسان استوار می‏باشد. اساس تعالیم اسلامبر مدار جهل‏ستیزی و عقل‏انگیزی،94 تقلیدزدایی و تحقیق‏پروری،95 پندارسوزی و دانش‏سازی96 می‏چرخد. توحید که ام‏القضایا و بیت‏الغزل تمام انبیاء و شرایع آسمانی است، تبیین‏کننده عقلانی و بنیاد استوار نظامهای ارزشی و تشریعی قرآن است.97 البتّه در محدوده اصول معارف، که کار عقل است، وحی نیز حق اظهارنظر دارد، و آنچه وحی در این محدوده بیان می‏کند، اظهار همان گنجینه‏هایی است که در عقول آدمی ذخیره شده است.
علی علیه‏السلام در نقش وحی می‏فرماید: «و یثیروا لهم دفائن العقول»؛98 لذا عقل و وحی به عنوان دو حجت درون و برون،99 از هماهنگی و سازش و همراهی برخوردارند و میان آن دو تعارض ماهوی وجود ندارد. فرهنگ نوخاسته قرآنی با اهتمام به عقل، گام به درون انسانها نهاد، به گونه‏ای که اگر در آن تأمل و دقت نمایند، سخن وحی را مطابق فطرت خود می‏یابند. از این‏رو، قرآن کریم جاهلان و منکران وحی را کوردلانی معرفی می‏کند که مرکز احساس و درک خود را کور ساخته‏اند،100 با بیدار و بینا شدن عقل، صاحب آن تا حد زیادی از اشتباهات اساسی درامان می‏ماند و جهتگیری‏ها و عملکردهایش خردمندانه می‏شود و این کاری بود که قرآن کرد و به مردم راه بهره‏وری از بزرگترین موهبت الهی را آموخت.
ه ـ جهل‏ستیزی و خرافه‏زدایی
بزرگترین سد در برابر پیشرفت وحی و اسلام، خرافات و پندارهای جاهلانه بود. پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله با تمام قدرت کوشید آثار جاهلیت را، که همان اوهام و افسانه‏ها بود، از میان بردارد. ایشان هنگام اعزام معاذبن جبل به یمن، به وی فرمود:
«و امت امر الجاهلیة الاّ ما سنه الاسلام و اظهر امر الاسلام کلّه صغیره و کبیره.»101
آن حضرت در برابر توده‏های عرب زبانی که سالیانی دراز افکار جاهلی و عقاید خرافی بر آنها حکومت کرده بود چنین گفتند:
«کل مأثرة فی الجاهلیة تحت قدمی.»102
با پدید آمدن اسلام کلیه مراسم و عقاید و وسایل افتخار موهوم محو و نابود گردید و زیرپای من قرار گرفت.
تعالیم قرآنی نقطه مقابل آداب و رسوم جاهلی است. آیه‏های 152 و 153 سورهانعام آیینه تمام‏نمای روحیات و عادات آن قوم جاهل بود که بشدت درهم کوبیده گشت:
«قل تعالوا اتل ما حرّم ربّکم علیکم الاّ تشرکوا به شیئا و بالوالدین احسانا ولاتقتلوا اولادکم من املاق نحن نرزقکم و ایّاهم ولاتقربوا الفواحش ما ظهر منها و ما بطن ولاتقتلوا النفس التی حرّم اللّه‏ بالحقّ ذلکم وصّاکم به لعلّکم تعقلون. ولاتقربوا مال الیتیم الاّ بالتی هی احسن حتی یبلغ اشدّه واوفوا الکیل و المیزان بالقسط لاتکلّف نفسا الاّ وسعها و اذا قلتم فاعدلوا ولو کان ذا قربی و بعهد اللّه‏ اوفوا ذلکم وصّاکم به لعلّکم تذکّرون»
تدبّر در این آیات ما را از هرگونه بحث و مطالعه تاریخی رسوم ناپسند در عصر جاهلی بی‏نیاز می‏سازد. به علاوه، این ویژگیها در هر جا و هر زمان باشد، مبارزه قرآنی با آنا نیز پابرجاست. شرط فهم این پیکار دائمی، شناخت قرآن و فرهنگ آن است. لذا امام باقر علیه‏السلام فرموده است:
«تفقّهوا فی دین اللّه‏ ولاتکونوا اعرابا.»103
امام علی علیه‏السلام می‏فرماید:
«تعلّموا القرآن، فانّه احسن الحدیث و تفقّهوا فیه، فانّه ربیع القلوب.»104
یکی از مظاهر بارز خرافه که با مبارزات پیگیر قرآن از میان رفت، تقلید از نیاکان بود که از این طریق همه ارزشهای جاهلی و پوسیده به نسل بعد منتقل می‏گشت. قرآن این پل ارتباطی نامطمئن به گذشته را با روشنگری‏ها و هدایتهای مستمر ویران کرد.105
واقع‏نگری و اعتدال
هر یک از مکتبها و فرهنگها یا به افراط گراییده یا به تفریط دچار شده‏اند. یا تنها به بُعد مادی پرداخته و از جنبه معنوی و زندگی ابدی انسان غفلت کرده‏اند، یا برعکس گوشه‏گیری و گریز از دنیا را سرلوحه کار خود ساخته‏اند. امّا ویژگی فرهنگ قرآنی ایجاد روحیه تعادل و میانه‏روی است، نه بُعد مادی و جسمانی انسان را نادیده می‏گیرد و نه جنبه روحی و ملکوتی او را. چنان که طغیان و زیاده‏روی در بهره‏وری دنیوی را نمی‏پسندد و می‏فرماید:
«ان الانسان لیطغی. ان رآه استغنی»علق /7-6
همین طور معطل گزاردن زندگی را نیز روا نمی‏شمارد، و بدین‏ترتیب امتی میانه به وجود می‏آورد:
اندیشه حوزه » شماره 29 (صفحه 236)
«و کذلک جعلناکم امّةً وسطا»بقره /143
می‏ندانی آیه امّ‏الکتاب     امّت عادل تو را آمد خطاب
آب و تاب چهره ایام تو     در جهان شاهد علی الاقوام تو
نکته‏سنجان را صلای عام ده     از علوم امّی‏ای پیغام ده106
امّت وسط، امتی است که از هر نظر در حد اعتدال باشد؛ نه کندرو و نه تندرو. واژه وسط در لغت به معنای حد متوسط در میان دو چیز است و امّت اسلامی به دور از افراط و تفریط، امتی معتدل است:
معتدل از نظر عقیده؛ که نه راه غلو را می‏پیمایند و نه راه تقصیر و شرک، نه طرفدار جبرند و نه تفویض، نه درباره صفات خدا معتقد به تشبیهند و نه تعطیل.
معتدل از نظر ارزشهای معنوی و مادی؛ نه به کلی در جهان ماده فرومی‏روند که معنویت به فراموشی سپرده شود و نه آنچنان در عالم معنی غرق شوند که از جهان ماده به کلی بی‏خبر گردند. نه چون یهود جز گرایش مادی چیزی را نشناسند و نه همچون راهبان مسیحی به کلی ترک دنیا گویند.
معتدل از نظر علم و دانش؛ نه آنچنان بر دانسته‏های خود جمود دارند که علوم دیگران را نپذیرند و نه آن گونه خودباخته‏اند که به دنبال هر صدایی روانه شوند.
معتدل از نظر روابط اجتماعی؛ نه اطراف خود حصاری می‏کشند و نه اصالت و استقلال خود را از دست می‏دهند.
معتدل از نظر شیوه‏های اخلاقی، عبادت، تفکّر و در تمام جهات زندگی و حیات؛ یک مسلمان تربیت‏شده قرآنی هرگز نمی‏تواند انسان یک‏بُعدی باشد، بلکه انسانی است با ابعاد مختلف؛ متفکر، باایمان، دادگر، مجاهد، مبارز، شجاع، مهربان، فعال، آگاه و باگذشت.107
ایجاد چنین توازن و اعتدال همه‏جانبه‏ای بدان جهت است که قرآن برای هدایت انسان آمده و تحقق این هدف در گرو توجّه به تمام ابعاد جنبه‏های مادی و معنوی اوست، لذا قرآن از هر صفتی که اعتدال و میانه‏روی فرد یا جامعه را برهم زند نهی کرده است. آنچه بیش از هر چیز حالت تعادل را نابود می‏کند پیروی از نفس و دنیاگرایی است. برای پرهیز از این دو، توجّه دادن به آخرت از نقاط عزیمت فرهنگ قرآنی قرار گرفته است؛ چرا که دلبستگی آزمندانه به زندگی دنیویشکل انحرافی و مسخ شده عشق به جاودانگی حیات است. برای تعلّق دادن این عشق به مطلوب حقیقی، انسان را به کوتاهی عمر، ناپایداری لذات زودگذر و امید به حیات پایدار توجّه می‏دهد.
قرآن کریم با تفهیم حقیقت مرگ و زندگی و این که هر دو به فرمان خداست و هیچ کس را در آن دستی نیست، با احساس دنیاگرایی مبارزه کرد. بر اثر این بینش جدید، مسلمانان مشتاق شهادت و لقای الهی و بهشت جاودان شدند و زندگی مادی را به طرز شگفت‏آوری خوار و ناچیز شمردند و بآسانی به کام مرگ فرومی‏رفتند.108
ابزارهای کارآمدی فرهنگ قرآن
برای این که فرهنگ قرآنی همواره زنده و پویا باقی بماند عناصر و ابزارهای مختلفی را در درون خود قرار داده است و هر یک از این ابزارها در کارآمد ساختن این فرهنگ عظیم نقش مؤثری دارند. برخی از این ابزارها عبارتند از: امر به معروف و نهی از منکر، حکومت اسلامی و وظیفه آن در قبال گسترش فرهنگ و معنویت در جامعه و جلوگیری از اشاعه منکرات و ضد ارزشها، عالمان دینی و نقش حوزه‏ها در فهم و تبیین دین و پاسخ به شبهات نوآمد، لزوم فحص و تحقیق برای مردم در امور دین و مراجعه به آگاهان و خبرگان امّت
نتیجه‏گیری
به طور کلّی قرآن فرهنگی نو به جامعه بشری ارائه داد، و تمام وابستگیهای منفی مردم را با گذشته و عادت و رسوم دست و پاگیر قطع کرد. ارزشها و بینشها را دگرگون ساخت و مسیر زندگی را تغییر داد. هر آنچه لازمه یک فرهنگ خوب و متعالی است از دانش، بینش، آزادی اندیشه، از خودگذشتگی و تلاش در راه هدف، ابتکار، اخلاق نیکو، طهارت روحی و رها شدن از قالبها و تنگ‏نظری‏های پیشینیان را به ارمغان آورد. گام نخست، زدودن شرک و جایگزینی توحید بود، و در گام بعدی پی‏ریزی اخلاق حسنه و نیکو و آن گاه گسستن روابط اجتماعی و ترک نظامها و شیوه‏هایی که با اصول اسلام مغایرت داشت و در تمامی اینها خشنودی خدا و اطاعت فرمانش منظور گردید و مسلمانی تربیت نمود که آدمی را به شگفت می‏آورد؛ مانند برخورد شدید عبداللّه‏ (فرزند عبداللّه‏بن ابی) با پدرش که گفته بود عزیزان، افراد خوار و ذلیل را از مدینهبیرون خواهند کرد.109
در پی تعالیم قرآن و تربیت عملی پیامبر انسانها چنان متحول شدند که دیگر برای مناسبات قبیله‏ای ارزشی قائل نبودند. این گونه که این فرهنگ بر سایر فرهنگها برتری یافت و اکنون نیز چنگ‏زدن به آن، مایه عزت و سرافرازی بشر و هدایت تمامی جوامع است. این فرهنگ ویژگیها، راهکارها و ابزارهای کارآمدی‏اش همواره زنده است و جز تمسک به آن راهی برای نجات انسان وجود ندارد؛ از این روست که پیامبر فرموده است:
«فاذا التسبت علیکم الفتن کقطع اللیل المظلم فعلیکم بالقرآن»110؛ زیرا «انّ هذا القرآن یهدی للّتی هی اقوم».
پی‏نوشتها
1 . جزیرة العرب فی قرن العشرین، ص11.
2 . الاغانی، ج5، ص 34؛ العقد الفرید، ج5، ص151.
3 . سیره رسول خدا، ص65.
4 . نهج الصباغه، ج2، ص 176؛ العقد الفرید، ج5، ص 252.
5 . العصر الجاهلی، ص57.
6 . العقد الفرید، ج2، ص 6؛ بلوغ الارب، ج1، ص 149.
7 . نهج‏الصباغه، ج2، ص 168؛ تذکرة الخواص، ص 203.
8 . اعراف /158-157، آل عمران /20 و 75 و عنکبوت /48.
9 . پیامبر امی، ص 49.
10 . شرح نهج‏البلاغه ابن ابی‏الحدید، ج2، ص189؛ ج7، ص 114.
11 . فتوح‏البلدان، ص 457؛ العقد الفرید، ج4، ص 157.
12 . پیامبر امی، ص 18.
13 . فجر الاسلام، ص140.
14 . همان، ص 29؛ تاریخ العرب فی الاسلام، ص 174-169.
15 . المحاسن و المساوی، ج1، ص 11 و 10؛ طبقات الشعراء، ص10.
16 . سیره رسول خدا، ص144.
17 . حج /78؛ تفسیر المیزان، ج3، ص 358؛ اخبار مکه، ج1، ص 58.
18 . محمّد خاتم پیامبران، ج1، مقاله «جهان در عصر بعثت».
19 . سیره رسول خدا، ص 83.
20 . از جمله در خطبه 93، 191 و 166.
21 . فجر الاسلام، ص70.
22 . المفصل فی تاریخ العرب، ج1، ص 40.
23 . تاریخ الادب العربی، ج1، ص 47.
24 . بلوغ الارب، ص30؛ البدایة والنهایة، ج2، ص190.
25 . نهج‏البلاغه، خطبه 1.
26 . سیره رسول خدا، ص84.
27 . بقره /200.
28 . المیزان، ج16، ص 124.
29 . زین‏العابدین راهنما، ترجمه و تفسیر قرآن،مقدمه، ص75.
30 . قرآن در اسلام، ص123.
31 . شهید مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص269.
32 . بقره /155.
33 . ملک /1، عنکبوت /2.
34 . اعجاز قرآن و بلاغت محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، ص 97.
35 . عبدالرحیم گواهی، درآمدی بر تاریخ ادیان در قرآن، ص172 ـ 157.
36 . همان، ص 176-173.
37 . تاریخ کامل ابن اثیر، ج2، ص 55-54.
38 . دینوری، الامامة والسیاسة، ج2، ص 176 و 180؛ عبدالحسین زرین‏کوب، تاریخ ایران بعد از اسلام، ص 323؛ ابن‏اثیر، تاریخ کامل، ج2، ص 320؛ مسلمانان در بستر تاریخ، ص17.
39 . خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 121 به بعد.
40 . هنر اسلامی، ترجمه هوشنگ طاهری، ص 6.
41 . خدمات متقابل اسلام و ایران، ص25-24.
42 . همان.
43 . کارنامه اسلام، ص 30-29.
44 . همان، ص 31.
45 . المیزان، ج4، ذیل آیه 200 آل‏عمران.
46 . روح‏الدّین الاسلامی، ص275؛ سیره ابن‏هشام، ج4، ص 604؛ اسلام و حقوق بشر، ص 144.
47 . انقلاب تکاملی اسلام، ص90-89.
48 . ابراهیم /21.
49 . قصص /81-76.
50 . احزاب /68-64.
51 . بقره /256.
52 . بقره /258.
53 . طه /43-42.
54 . نهج‏البلاغه، خطبه 1.
55 . همان، خطبه 2.
56 . آیة‏اللّه‏ جوادی آملی، ج4، ص 95.
57 . نور /39.
58 . آیة‏اللّه‏ معرفت، التمهید، ج6، ص 131.
59 . اخلاق از دیدگاه قرآن و سنّت، ص79.
60 . الحیاه، ج2، باب ششم، ص 73 به بعد؛ سیری در تعالیم اسلام، شیخ محمود شلتوت.
61 . المیزان، ج20، ص 170-167 و نیز نقطه‏های آغاز در اخلاق عملی.
62 . امام خمینی، چهل حدیث، حدیث اول؛ شهید مطهری، انسان کامل، ص229.
63 . بقره /183.
64 . المیزان، ج11، ص 155.
65 . اخلاق از دیدگاه قرآن و سنّت، ص79.
66 . ابن حجر عسقلانی، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج3، ص 307.
67 . علاّمه طباطبائی، قرآن در اسلام، ص 125-123.
68 . تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، ص 319.
69 . آیة‏اللّه‏ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج1.
70 . خرّمشاهی، قرآن‏پژوهی، ص الف.
71 . مسلمانان در بستر تاریخ، ص 242 به بعد؛ صبحی صالح، دراسات فی فقه اللغة، ص111؛ عصر زرین فرهنگ ایران، ص197.
72 . مهدی گلشنی، از علم سکولار تا علم دینی، ص95.
73 . النظام التربوی فی الاسلام، ص188.
74 . همان، ص 185.
75 . مقدمه‏ای بر تاریخ علم، ص10.
76 . فلینو، تاریخ نجوم اسلامی، ترجمه احمد آرام، ص 289-288.
77 . بحارالانوار، ج1، ص 180.
78 . ابن عمر، یوسف‏بن عبدالبر القرطبی، جامع البیان و فصله، ص122.
79 . شهید مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص278.
80 . آل عمران /120-118.
81 . دیوان شریف رضی، ج1، ص 381؛ علی دوانی، سیّد رضی مؤلف نهج‏البلاغه، ص101.
82 . از علم سکولار تا علم دینی، ص 105-101.
83 . تایخ دانشگاههای اسلامی، ص 32، مقدمه مترجم.
84 . تاریخ تمدن اسلامی، ص 66.
85 . تاریخ تمدن اسلام، ج3، ص 263.
86 . تمدن اسلام و عرب، ص 557.
87 . همان، ص 558.
88 . تاریخ تمدن اسلام، ج3، ص 318.
89 . میراث اسلام، ص 230.
90 . تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، ص20؛ تاریخ تمدن، عصر ایمان، ج4، ص 304؛ مسلمانان در بستر تاریخ، ص 76؛ تمدن اسلامی در قرن چهارم، ج1، ص 206؛ تمدن و فرهنگ ایران، ص 192.
91 . اعجاز قرآن و بلاغت محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، ص 98 به بعد.
92 . المیزان، ج12، ص 347؛ تفسیرنمونه، ج11، ص 361.
93 . کارنامه اسلام، ص 28-27.
94 . فصلت /37؛ یونس /100.
95 . مائده /104؛ نحل /43.
96 . انعام /16؛ مجادله /11.
97 . علوم قرآن، ص121.
98 . نهج‏البلاغه، خطبه 1.
99 . کافی، ج1، کتاب عقل و جهل، ص16.
100 . حج /47.
101 . تحف‏العقول، ص29؛ سیره ابن‏هشام، ج3، ص 412.
102 . سیره ابن هشام، ج3، ص 412.
103 . بحارالانوار، ج17، ص 214.
104 . نهج‏البلاغه، خطبه 110.
105 . زخرف /24-22، بقره /171-170؛ مائده /104؛ تفسیر کاشف، ج3، ص 226 به بعد؛ انساب الاشراف، ج1، ص 116-115.
106 . کلیات اقبال لاهوری، ص94.
107 . تفسیر نمونه، ج1، ص 488-487 با کمی تلخیص.
108 . نحل /61، آل عمران /145، نساء /78؛ فروغ ابدیت، ج1، ص420؛ تهذیب شیخ طوسی، ج6، ص 123.
109 . ابن هشام، سیره نبوی، ج3، ص 293؛ سبل الهدی و الرشاد، ج4، ص 495؛ واقدی، المغازی، ج2، ص 420.
110 . تفسیر المیزان، ج1، ص10، مقدمه.