رساله ای منتشر نشده از اسکندر «مااستخرجه الإسکندر الأفرودیسی من کتاب أرسطو طالیس المسمی [ب] ثولوجیا (مقاله ترویجی حوزه)

رساله حاضر، رساله‌ای است از آنِ اسکندر افرودیسی. این رساله در مجموعه‌ای از رساله‌های اسکندر یافت شده است که قبل از آن مقالة «فی العقل» و بعد از آن رسالة «الرد علی جالینوس فیما طعن علی ارسطو...» آمده است. محلّ نگهداری این مجموعه کتابخانة سلیمانیة ترکیه است.[1] غیر از نسخه یاد شده از نسخة دیگری از آن رساله آگاه نیستیم، جز رساله‌ای به نام «قول استخرجه الاسکندر من کتاب ثالوجیا ای الربوبیهْْ، فی تثبیت العلّهْْ الاولی» که در گنجینة نسخ خطی دانشگاه تهران[2] دو نسخه از آن نگهداری می‌شود و عبدالرحمن بدوی آن را درکتاب شروح علی ارسطو مفقودهْْ فی الیونانیهْْ و رسائل اخری منتشر کرده است. متأسفانه این نسخه فقط دو صفحة اول رسالة‌حاضر را تشکیل می‌دهد و مترجم آن نیز شخص دیگری است. مترجم رسالة حاضر دقیقاً معلوم نیست، اما احتمالاً ابی‌عثمان دمشقی است، زیرا در حاشیة صفحة 61 ب از رسالة حاضر نوشته شده است: «ترجمهْْ ابی‌عثمان».
رسالة حاضر از صفحة 60 ب آغاز و در صفحة 66 ب به پایان می‌رسد. متأسفانه بخش‌هایی از سه سطر اول هر صفحه آسیب دیده و از بین رفته است و در تصویری که از نسخة خطی در اختیار است، جای آن سفید است. از این رو، چنانچه نسخة دیگری از این رساله پیدا شود، برای ترمیم و تصحیح این رساله، ارزشمند خواهد بود.
در حاشیه‌های تصویر رسالة یاد شده با دست‌نوشته‌هایی به زبان انگلیسی به فان ‌اِس(Van Ess) و گاولت (Govlet) ارجاع شده است. ممکن است، این دو نفر دربارة این رساله مطالبی گفته باشند. در هر صورت مناسب دیده شد که این رساله منتشر گردد و در دسترس پژوهشگران و اندیشمندان قرار گیرد تا مقدمه‌ای باشد هم برای یافتن نسخه‌ای دیگر از آن، که به کار تصحیح و تکمیل این رساله بیاید، و هم آماده شدن زمینه برای بررسی‌های بیشتر دربارة آرای الهیاتی ارسطو و اسکندر. چنانچه پژوهشگران علوم عقلی،به ویژه ارسطوپژوهان، دربارة رسالة حاضر اطلاعات یا نقدهایی داشته باشند، مصحح رساله و دست‌اندرکاران فصل‌نامة معارف‌عقلی به گرمی از آنها استقبال خواهند کرد.
_________________________________
[1]. از سرکار خانم دکتر یگانه شایگان که تصویری از این مجموعه را همراه با تصویر رساله‌های دیگری از اسکندر افرودیسی در اختیار نگارنده قرار دادند، سپاس‌گزاری می‌شود.
[2]. لازم است از مسئولین محترم کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران که این نسخه‌ها را در اختیار نگارنده قرار دادند سپاس‌گزاری کنیم.
_________________________________
ما استخرجه الاسکندر الافرودیسی من کتاب ارسطوطالیس
المسمّی ]بـ[ ثولوجیا و معناه الکلام فی الربوبیهْْ
فصل]1[: فی العلّهْْ الاولی
انّ فی کل کثرهْْ الواحد موجود، فان لم یکن الواحد فی کل شیء منها البتّهْْ لم یکن الکل واحداً و لا شیء من الاشیاء التی منها رکّبت الکثرهْْ، بل یکون کل واحد منها کثیراً ایضاً فهذا یکون الی مالا نهایهْْ لها و لا نهایهْْ ایضاً فی الکثرهْْ، لانّه اذا لم یکن الواحد فی الشیء البتّهْْ لا فی کلیته و لا فی اجزائه التی رکِّب منها لم یکن له نهایهْْ فی جمیع حالاته، لا فی کلیته و لا فی اجزائه. و ذلک انک متی ما اخذت ایّ جزءٍ من اجزاء الکثیر اما ان یکون واحداً و اما ان یکون لا واحداً اما ان یکون کثیراً و اما ان لایکون لا شیء البتهْْ؛ فان کان کل جزء من اجزاء الکثیر لاشی کان لامحالهْْ الشی المرکب منها لا شی ایضاً‌ و ان کان کل جزء من اجزاء الکثیر کثیراً ایضاً کان لا محالهْْ کل جزء من اجزاء الشیء المرکّب مرکباً ایضاً من اشیاء لانهایهْْ لها و هذا ممتنع لایکون البتهْْ؛ لأنّا لانجد شیئاً اکثر من لا نهایه و الا کان الجزء اکثر من الکل المرکب من الاجزاء، فلایمکن ان یکون شیئٌ من الاشیاء مرکباً اکثر من لا نهایهْْ و لا یمکن ایضاً (61- الف) ان یرکّب شیئٌ من الاشیاء ]من لا شیء البتهْْ. فان کان ذلک، کذلک فبین ان فی کل کثرهْْ الواحد موجود و ان الواحد قبل الکثرهْْ. فان کان هذا علی هذا کانت العلهْْ الاولی لا محالهْْ واحدهْْ فقط اضطراراً و قبل الاشیاء الکثیرهْْ و لیس فیها شیء من الکثرهْْ البتهْْ، و انها علهْْ کل کثرهْْ[.[1]
فصل ]2[ فی العلّهْْ الاولی
ان کل شی الواحد فیه موجود فهو واحد، و لاواحد فان لم یکن واحداً لکان الواحد موجوداً فیه کان لا محالهْْ شیاً آخر غیرالواحد؛ فان ذلک کذلک فانما قبل الواحد قبولاً موثراً عند نیله الواحد فصار واحداً عند ذلک. فان الفی شی لیس هو شیئاً آخر الاواحداً فقط فهو لا محالهْْ واحد مرسل و لیس هو
_________________________________
[1]. آنچه که در بین دو کروشه آمده است در نسخة اصلی محو شده و از نسخه دانشگاه تهران و عبدالرحمن بدوی آورده شده است.
_________________________________
واحد من اجل انّ فیه الواحد لکنه واحد فقط؛ لانه لیس فیه شی غیر انیّته. فان الفی شی آخر غیرالواحد المرسل واحداً فانه لیس واحداً من اجل ذاتهْْ لکن من اجل نیله الواحد، فیکون من اجل ذلک لیس هو واحد بذاته فیکون هذا الشیء واحداً و لا واحد من حیث نال الواحد وانفعل منه. فقد استبان الان ان الاشیاء کلّها واحد او لاواحد بالمعنی الّذی ذکرناه ان العلهْْ الاولی واحد فقط لایشو به شیء آخر البتهْْ، و انّ کل کثرهْْ معلولهْْ منها.
فصل ]3[ فی العلهْْ الاولی
ان کل ما کان واحداً فانما کان واحداً من اجل نیله الواحد؛ و ذلک انه ان صارت الاشیاء التی لیست بذاتها واحدهْْ واحداً فانما یکون واحداً اذا ما اجتمعت و اتّصل بعضها ببعض؛ فتقبل حینئذ الواحدیهْْ؛ فیکون الواحد فیها اثراً من الآثار و فعلاً من الافاعیل. فان کان ذلک کذلک فالواحد اذاً فی الاشیاء اثر تفعلها علی هذه الجههْْ یوجد واحد فی الاشیاء. فامّا الشی الذی هو بذاته واحد حق فانه لیس واحداً فی التکوین؛ لانّ الکون لایقع علی ایس الشی، لکن علی لیس الشی. فان وقع الواحد تحت الکون فانه یکون حینئذٍ واحداً من لا واحد. اقول انه صار واحداً لانّ فیه الواحد.فقد استبان الآن و صح ان العلهْْ الاولی هی واحد فقط من بین سائر الاشیاء مع ما واحداً من اجل ان فیها الواحد لا من اجل ذاتها لانها فی ذاتها کثیرهْْ.[1]
فصل ]4[ فی العلهْْ الاولی
ان کل کثرهْْ هی بعد الواحد، فان أُلفیت کثرهْْ بعد الواحد کان الواحد فی الکثرهْْ و لم یکن فی الکثرهْْ التی قبل الواحد البتهْْ؛ اذ کان الشی کثیراً قبل ان یکون واحداً لانه لا یکون فیه ما لیس. فامّا الشیء الذی فیه الواحد و لا واحد معاً علی معنی و معنی، فنقول ان الواحد غیر موجود قبل ان تکون الکثرهْْ؛ اذ کانت الکثرهْْ قبل الواحد و هذا محال غیرممکن، اقول ان یکون الشیء کثیراً و لیس فیه الواحد
_________________________________
[1]. نسخه‌های دانشگاه تهران و عبدالرحمن بدوی در اینجا پایان می‌یابند. جملة اخیر در این نسخه‌ها معنای روشن‌تری دارد: فقد استبان الآن و وضح انّ العلّهْْ‌ الاولی هی واحدهْْ فقط و انّ سایر الاشیاء انما هی واحدهْْ من اجل نیلها الواحد، لا من کلّها، لأنها فیْْْ ذاتها کثرهْْ.
_________________________________
البتهْْ، فان کان هذا غیرممکن لم تکن الکثرهْْ اذاً قبل الواحد. فان قال قائل ان الواحد و الکثرهْْ هما قدیمان معاً و لیس الواحد قبل الاخر او بعده یمکن اذاً ان تتکثر الواحد و یکون ایضاً کل جزء من اجزائه لاواحد و هذا مالانهایهْْ له و ان یمکن هذا ان یکون؛ فان کان هذا غیرممکن فلا محالهْْ اذاً فی طبیعهْْ الکثرهْْ الواحد موجود و لسنا نقدر ان ناخذ منه شیئا الا و ذلک الشی واحد، فان لم یکن واحداً کان الشیء الکثیر غیرذی نهایهْْ مرکبا من اشیاء لا نهایهْْ لها و هذا محال. فان کان هذا محالا فلا محالهْْ اذاً ان الواحد موجود فی الکثرهْْ حقاحقاً. و نقول ایضاً ان لم یکن فی الواحد الذی هو بذاته واحد فقط کثرهْْ البتهْْ، کانت الکثرهْْ بعد الواحد لامحالهْْ و کان الواحد الموجود فی الکثرهْْ من غیر الکثرهْْ فی الواحد الذی هو واحد حقا. فان قال قائل ان الواحد ایضا موجود فی الکثرهْْ قلنا اما فی الذات، فالواحد واحد فقط لیس فیه شی من الکثرهْْ البتّهْْ؛ و اما فی الانبثاث فالواحد هو کثیر ایضاً. اقول ان الکثرهْْ تنبث من الواحد و ان الواحد هو العلّهْْ الاولی و انّ الکثرهْْ هی المعلولهْْ من الواحد. فنرجع فنقول ان الواحد اما من جههْْ الذات فهو واحد فقط لاکثرهْْ و اما من جههْْ العلّهْْ فهو لا واحد، اقول ان الواحد یتکثر من اجل معلولاته و کذلک ایضا تکون الکثرهْْ اما فی ذاتها فهی کثرهْْ فقط و اما من اجل علتها الواحدهْْ فهی واحدهْْ. فان کان هذا علی ما ذکرنا فلامحالهْْ ان الواحد قدشارک الکثیر و الکثیر شارک الواحد، فنقول الآن ان کان الاشتراک و الاجتماع من الاشیاء المشترکهْْ فالمجتمعهْْ اعنی الواحد و الکثیرهْْ من آخر هو غیرهما کان ذلک الشیء هو الجامع لهما قبلهما و اولهما فان کانا باعیانهما یشترکان و یجتمعان فلیس هما متضادّین؛ لأنّ المتضادهْْ لاتشرع الی شرکهْْ بعضها من بعض اولا تجتمع البتهْْ. فان کان هذا علی هذا و کان الواحد و الکثرهْْ متخالفین و کانت الکثرهْْ بانها کثرهْْ لاواحدهْْ و کان الواحد بانه واحد لاکثرهْْ و لم یکن احدهما فی الاخر البتهْْ، کان کل واحد منهما ]61 ب[ واحداً ‌واثنین معاً و ... له اما ان یکون ذلک الشیء واحداً و اما ان یکون لاواحد >...< فنقول انه لایمکن ان یکون الشیء الجامع لهما کثیرا > ...< محال کما بینّا آنفاً و لا یمکن ان یکون الشیء الجامع لهما لا شی؛ لِأنّ لاشی لایجمع شیئاً البتهْْ فان کان > ...< واحد اذاً هو الجامع للاشیاء الکثیرهْْ لانه اولهما و قبلهما و هو علّهْْ الکثرهْْ و لیس فوقه شیء آخر البتهْْ. فقد استبان الآن و صح مماذکرنا من المقاییس الصحیحهْْ المقنعهْْ ان الواحد قبل الاشیاء الکثیرهْْ و انه العلهْْ الاولی و لیس فیه شیء من الکثرهْْ و ان الاشیاء کلها معلولهْْ مثبتهْْ منه کما بینا و اوضحنا.
فصل ]5[ فی العلهْْ الاولی
ان کل کثرهْْ اذا کانت قریبهْْ من الواحد فهی فی الکمیهْْ اقل من الکثرهْْ الکاینهْْ بعیداً من الواحد و اکثر تشبهاً به من الذی تباعد منه. و ان کان هذا علی ذا و کان الواحد علهْْ الاشیاء و تکثیرها بغیر تکثر منه، کان لامحالهْْ الشی القریب منه علهْْ لکون اشیاء کثیرهْْ اکثر من الشی البعید منه. فیکون حینئذ للشی القریب من الواحد اقل کثرهْْ فی ذاته من اجل قربه من الواحد فیکون علهْْ اشیاء کثیرهْْ لعظم قوّته و قربه من الواحد و یکون الشیء البعید من الواحد کثیراً فی ذاته و علهْْ اشیاء قلیلهْْ لضعف قوته و بعده من الواحد. فقد استبان الآن و صحّ ممّا ذکرنا ان الجواهر الجرمیهْْ اکثر من الجواهر النفسانیهْْ و لیس بعد النفس انیهْْ الا الجواهر العقلیهْْ و انّ الجواهر النفسانیهْْ اکثر من الجواهر العقلیهْْ و لیس بعد العقلیهْْ الّا الاول اعنی العلهْْ الاولی التی هی واحدهْْ فقط لاکثرهْْ البتهْْ.
فصل ]6[ فی العلهْْ الاولی
ان کل حق فهو غیر متناهی القوّهْْ فی الکثرهْْ و لا فی العظم، و کل ما لا انتهاء له اما ان یکون لا منتهی له فی الکثرهْْ و اما ان یکون لا منتهی له فی العظم و الجثهْْ و اما ان یکون لا منتهی له فی القوّهْْ. فان کان هذا علی ذا قلنا ان الشیء لا نهایهْْ له دایم، اعنی الشیء الذی له حیاهْْ لا تنطفی و ذات لاتفنی و فعل لا ینقضی و لا نهایهْْ له لابحال عظمه؛ لأنّ هویهْْ الحق لاعظم لها؛ لانها متوسطهْْ لاتنقسم، و لا بحال کثرهْْ؛ لانه واحد فقط، لکنه یکون غیرنهایهْْ بالهویهْْ و صار لا تتجزی و لا غایهْْ له معاً. فاما القوّهْْ التی تتجزّی فهی ضعیفهْْ ذات غایهْْ فصارت لذلک القوی القابلهْْ التجزیهْْ متناهیهْْ ایضاً. فصارت الاشیاء التی تبعد من الواحد متناهیهْْ لحال قبولها التجزیهْْ و القسمهْْ. فقد استبان الآن و صحّ ان العلهْْ الاولی واحدهْْ لاکثرهْْ لانهایهْْ لها بالقوهْْ و لا بالعظم و لا بالکثرهْْ کما بیّنا و اوضحنا.
فصل ]7[ فی الصورهْْ الروحانیهْْ التی لا هیولی لها
قال الاسکندر: ان کل ما رجع الی ذاته فهو روحانی لاجرمی و لا یمکن شی من الجرمیهْْ ان یرجع الی ذاته؛ و ذلک انه ان کان کل مارجع الی ذاته انما یتصل الی شیء مّا، اقول الی ذلک الشی الذی یرجع الیه، فلا محالهْْ اذاً ان اجزاء الجرم کلها یتصل بکلیتها، اعنی الرّاجع الی ذاته و الرجوع الی الذات هو ان یکون الرّاجع و المرجوع الیه واحداً غیر مختلف، و هذا لا یمکن ان یکون فی الاجرام و لا فی شیءٍ من الاشیاء التی لا تتجزی و لا یتصل کله بکله من اجل افتراق الاجزا او اختلاف المواضع. اقول ان لکل واحد من الاجزاء موضعاً غیر موضع غیره من الاجزاء. فان کان هذا علی هذا فلایمکن اذاً لجرم من الاجرام ان یرجع الی ذاته، کرجوع الکل الی الکل. فنرجع فنقول ایضاً ان کل ما امکن ان یرجع الی ذاته فهو روحانی لاجرمی و لایقبل القسمهْْ و لا التجزیهْْ. فقد استبان الآن و صح ان هٰهُنا اشیاء روحانیهْْ هی صور فقط لاهیولی لها البتهْْ.
فصل ]8[ فی اثبات ذلک ]ای الصورهْْ الروحانیهْْ[
کل ما رجع الی ذاته فله جوهر مفارق و کل جرم فان لم یکن کذلک و کان غیرمفارق الاجرام لم یکن له فعل ایضاً مفارق للجرم الذی هو فیه البتهْْ؛ لانه لایمکن اذ کان جوهر الشی غیر مفارق للجرم ان یکون فعله مفارقاً ذلک الجرم و الا کان الفعل اکرم من الجوهر؛ اذ کان الجوهر محتاجاً الی الاجرام و کان الفعل مکتفیاً بنفسه غیرمحتاج الی الاجرام. فان کان هذا علی هذا رجعنا فقلنا ان کل شیء من الاشیاء غیرمفارق للاجرام تجوهره ففعله ایضاً غیرمفارق للاجرام لم تکن اکثر لزوماً لها. فان کان هذا لم یکن ان یرجع هذا الشی الی ذاته البتهْْ فنرجع فنقول ایضاً انه ان وجد فعلاً من الافاعیل مفارقاً للاجرام فلا محالهْْ ان الجوهر الذی فعل ذلک الفعل احری ان یکون مفارقا للاجرام فلذلک
]62ـ الف[ کان له فعل مفارق > ...< فعل الذی منه کان الفعل لایحتاج الی > ...< منه الشیء الذی یفعل به فاما ان یدفعه و اما ان یندفع > ...< بلاجرم و قد تجد اخر یفعل فعله بلا ملامسهْْ الشی الذی یفعل > ...< صار یفعل فعله فی الشیء البعید. فان کان هذا علی ذا و کان فعل الشی ثابتا من الجرم فلا محالهْْ ان الجوهر الفاعل لذلک الفعل ثابت من الجرم ایضاً و انه یرجع اله ذاته کرجوع الکل الی الکل. فقد استبان الآن و صح ان هاهنا اشیاء روحانیهْْ هی صور فقط لاهیولی لها البتهْْ.
فصل ]9[ فی اثبات ذلک ایضاً ]ای الصورهْْ الروحانیهْْ[
کل ما کان محرکاً لذاته اولاً فهو راجع الی ذاته لامحالهْْ؛ و ذلک انه ان کان یحرّک ذاته و کان فعله تحرّک ذاته و کان لا محالهْْ المحرّک و المتحرّک واحداً. و نقول ان المحرّک لذاته اما ان یکون بعضه محرّکاً و بعضه متحرّکاً و اما ان یکون بعضه محرّکاً و کله متحرکاً، فان کان بعضه محرّکاً و بعضه متحرکاً لم یکن محرکاً لذاته؛ لانه یکون من اشیاء لیست متحرکهْْ بذاتها فیها انه محرّک لذاته و لیس هو فی جوهره کذلک. فان کان کله محرّکاً و بعضه متحرّکاً او کان بعضه محرّکاً و بعضه متحرکاً کان فیه شیء محرّک و متحرّک معاً و لیس علی هذا یکون المحرّک لذاته. فان اُلفِی شیء واحد محرّکٌ و متحرکٌ کان لا محالهْْ فعل حرکته لذاته و الی ذاته؛ اذ کان هو محرّکاً لذاته و حیث فعله یکون رجوعه الی هناک. فان کان هذا علی هذا رجعنافقلنا ان کل ما حرّک ذاته هو رجوع الی ذاته ایضاً کرجوع الکل الی الکل. فقد استبان الان وصح ان ها هنا اشیاء هی صور فقط لیس فیها شیء من الهیولی البتهْْ.
فصل ]10[ فی اثبات ذلک ایضا و فی العلّهْْ لاولی
کل شرح و مرتبهْْ اما تبدأ من واحد و تأتی الی کثرهْْ ملایمهْْ لذلک الواحد[1] و کل شرح و مرتبهْْ تأتی کثرهْْ ذات کثرهْْ و هی صاعدهْْ مرتقیهْْ الی واحد، فنقول ایضاً ان الواحد هو بدؤ و مخرج للکثرهْْ الملایمهْْ فلذلک صار الی کثرهْْ نظماً واحداً؛ فان لم یکن الواحد مثمراً لم تکن کثرهْْ و لا شرح البتهْْ. فامّا الکثرهْْ فانها ترتقی الی علهْْ واحدهْْ بعض الاشیاء المتجانسهْْ؛ فامّا الشی الخارج من بعض الکثرهْْ فانه لیس یعمّ الکثرهْْ لکنّه یکون خاصاً لذلک الشیء وحده. و ان کان هذا علی هذا و کان فی کل شرح و مرتبهْْ شرکهْْ و اتفاق و صلهْْ یقال بها ان بعض الاشیاء مجانس لبعض فبیّن واضح ان الاتفاق تأتی کل شرح و مرتبهْْ من خاصیهْْ واحدهْْ. فان کان هذا علی هذا کان لا محالهْْ واحداً قبل الکثرهْْ فی کل شرح و مرتبهْْ یعطیه کل ما تحته حدّا و تکون الکثرهْْ التی تحته ذات شرح بعضها الی بعض الی الکل
_________________________________
[1]. در نسخة خطی این جمله «کل شرح ... لذلک الواحد» تکرار شده است.
_________________________________
الذی هو الواحد، اقول ان کل واحد مما یکون فی نظم واحد هو علهْْ لما تحته الی ان باقی الواحد الذی هو علهْْ لجمیع ما فی ذلک النظم کله و هو اذاً قبل الاشیاء التی فی ذلک النظم اصظراراً کلها منه تنبعث، فلذلک صار کل ما کان فی ذلک النظم متجانسا یعمها واحد و یشرحها شیء واحد. فقد استبان الآن مما ذکرنا و اتضح ان الواحد و الکثرهْْ قد توجد فی طبیعته و ان فی الطبیعهْْ الواحدهْْ الطبیعی الکثیرهْْ متعلقهْْ و ان الطبیعهْْ الکثیرهْْ هی من طبیعهْْ الکل الواحدهْْ و استبان ایضاً ان الواحد و الکثرهْْ قد یوجد فی جوهر النفس اقول انّ مبدأ النفس من النفس الاولی الواحدهْْ و ان الانفس الکثیرهْْ ترقی الی النفس الواحدهْْ و استبان ایضاً ان الواحد و الکثرهْْ قد یوجد فی الجوهر العقلی اقول ان جوهر العقل واحد و انّ العقول الکثیرهْْ انبتت من عقل واحد و الیه ترجع، و استبان ایضاً ان الواحد الّذی قبل الاشیاء کلها الجرمیهْْ و النفسانیهْْ و العقلیهْْ هی قبل الاشیاء الوحیدهْْ، و ان الوحیدهْْ ترجع الی الواحد الاول الذی لیس فوقه شی آخر. فقد استبان الآن ان الوحیدهْْ بعد الحق و ان العقلیهْْ بعد العقل الاول و ان الانفس بعد النفس الاولی و ان الطبیعهْْ الکثیرهْْ بعد طبیعهْْ الکل. فان کان هذا علی ما ذکرنا فقد صحّ ان هاهنا صوراً لیست هیولانیهْْ لکنها صورهْْ فقط و ان ها هنا شیا آخر لاهیولی له و لا صورهْْ و لکنه هویهْْ فقط و هو الواحد الحق الذی لیس فوقه شی آخر و هو علّهْْ العلل. و قد استبان ایضاً بما ذکرنا ان الاشیاء تنقسم فی ثلثهْْ و ذلک اما ان یکون الشی هیولی مع صورهْْ فیکون انیته صورهْْ
]62ـ ب[ هیولانیهْْ و اما ان یکون > ...< [1]و امّا ان یکون الشی انیهْْ فقط فیکون انیته غیرهیولانیهْْ و
> ...< کما قلنا آنفاً و اوضحنا.
فصل ]11[ ما بین الدهر و زمان
ان الدهر هو عدد الاشیاء الدایمهْْ، و الزمان هو عدد الاشیاء الزمانیهْْ، و هذان العدادن یعدّان > ...<[2] اعنی الحیوهْْ و الحرکهْْ؛ فان کل عاد اما ان یعد جزءاً و اما ان یعد الکل معاً. فان کان هذا علی ما قلنا ان
_________________________________
[1]. با توجه به قبل و بعد این قسمتِ محو شده، به آسانی می‌توان آن را بدین شکل بازسازی کرد: > و اما ان ان یکون الشیء صورهْْ فقط فیکون انیته صورهْْ غیر هیولانیهْْ<.
[2]. در اینجا دو واژه است که مبهم است. آنچه که به طور مبهم به چشم می‌آید این است: > الاشیا فقط<.
_________________________________
الشی الذی یعد الکل هو الدهر و الشی الذی یعد الاجزا جزءاً بعد جز‌ءٍ هو الزمان. فقد استبان الآن و صح ان العدد اثنان فقط احدهما تعد الاشیاء الدایمهْْ الروحانیهْْ و هو الدهر و الاخر یعدّ الاشیاء الجرمیهْْ الواقعهْْ تحت الزمان و هو الزمان.
فصل ]12[ فی ان الصورهْْ لیست فی الهیولی محمولهْْ
قال الحکیم ان الصورهْْ علهْْ وجود الهیولی بالفعل؛ و ذلک لا یمکن ان تکون الهیولی ثابتاً قائماً بلاصورهْْ، فاما الشی المحرّک فقد یمکن ان تکون الهیولی ثابتاً موجوداً بالفعل من غیر ان یکون هو فیه. فان کان ذلک کذلک فلیس اذاً الصورهْْ فی الهیولی محمولهْْ لانه لایمکن ان تکون الهیولی ثابتهْْ موجوداً بالفعل دونها. فکرّ ناس علی الحکیم فقالوا ان کان هذا کما ذکر الحکیم و لم تکن الاجرام ثابتهْْ قایمهْْ موجودهْْ الّا بالاعراض لئن] = لأنّ[ کل جرم لایکون موجوداً الا مع شکل من الاشکال و مع لون من الالوان، کانت اذاً الالوان و الاشکال لیست فی الاجرام محمولهْْ و هذا باطل قد امر الحکیم بذلک الالوان و الاشکال هی اعراض محمولهْْ فی الاجرام. و نقول انه لایکتفی الشی بان لایکون محمولاً اذا کان معیناً علی ثبات حامله و وجوده فقط بل ینبغی له ان یکون مع ذلک ایضاً لحامله کالجزء فانه اذا کان علی هذه الصفهْْ لم یکن فیه محمولاً البتّهْْ. فان کان هذا هکذا و کانت الصورهْْ فی الهیولی کالجزء للجوهر و للهیولی و انا مبین ذلک و ملخصه فقلئل انه بحق علی من فحص عن شی من الاشیاء أ محمول هو ام غیرمحمول، ان یعمد عل قراین ذلک الشی الذی یفحص عنه، فیفحص کیف هو معه. اقول انه ینبغی لمن قال: ان البیاض من الجرم محمول هو، ان یعمد الی جرم من الاجرام التی البیاض فیها موجود؛ فثبت ان البیاض فیه لیس کالجزء، و لانه قد یمکن ان یکون ذلک الجرم بلا بیاض، فاذا اثبت ذلک کان مثبتاً ایضاً ان البیاض فی الجرم محمول لا محالهْْ. و کذلک یجوز ان یفعل من فحص عن الصورهْْ کیف هی فی الاشیاء أمحمولهْْ ام لا، و ذلک ان نعمد الی ذلک الشی الذی فیه الصورهْْ، فیفحص عنه فلنفحص عن ذلک الآن کیف تکون الصورهْْ فی الهیولی؛ فنقول انا اذا ما اخذنا الهیولی وحده و فحصنا عنه ما هو و کیف هو لم تکن حینئذ الصورهْْ موجودهْْ لأنّ الهیولی فی المرتبهْْ قبل الصورهْْ، فلذلک لاتبحث کیف تکون الصورهْْ فی الهیولی. فاما اذا اخذنا هما جمیعاً کالجوهر، اقول الهیولی و الصورهْْ فان اجتماعهما هو الجوهر، ثم فحصنا حینئذ کیف تکون الصورهْْ فی الهیولی، قلنا انها لیست محمولهْْ فیه بل هی جزء للجوهر؛ و ذلک انا اذا ما جعلنا الصورهْْ محمولهْْ فی الهیولی لا تبطل الجوهر عند تعلیق الصورهْْ للهیولی، کما لاتبطل الاجرام اذا ما فارقتها الاعراض الواقعهْْ علیها. و علی هذه الصفهْْ یکون کل جوهر مکوّن من هیولی و صورهْْ. اقول ان صورهْْ ذلک الجوهر لیست محمولهْْ فی هیولی بل هی حرکهْْ، اعنی للهیولی کالنفس فانها فی الجوهر الانسانی الذی هی فیه کالجزء فان کانت کالجزء فلیست اذاً فیه محمولهْْ البتهْْ. فان کان هذا هکذا لم تکن اذاً النفس و لا صورهْْ من الصور فی شی من الاشیاء محمولهْْ البتهْْ. فان قال قایل ان البیاض جزء للجرم الابیض و هو محمول فی الجرم و ان کان معیناً علی ثبات الجرم و وجوده و کذلک الصورهْْ جزء للجوهر المرکب من هیولی و صورهْْ و هی المحمولهْْ فی الهیولی و ان کانت معینهْْ علی ثباته و وجوده، فنجیب نحن و نقول انه قد یجب علی من فحص عن الشیء کیف هو فی الشی، اذ المحمول امر غیر ذلک، ان تبدأ فیفحص اولاً عن الشیء الحامل الموجود بالفعل ام لا؛ فانه لا یمکن ان یکون الشیء محمولاً لا علی شیء، فان لم یمکن ان تکون الحامل موجوداً بالفعل دون المحمول و کان الشی المحمول من الاشیاء المحمولهْْ المعینهْْ علی وجود حواملها، فحص عنه ایضاً؛ فان کان الشی انما هو معین علی ثبات حامله و وجوده فقط لا علی ان یکون جوهراً من الجواهر، و کان متغیراً مستحیلاً من غیر ان یفسد حامله، کان هذا لشی محمولاً لا محالهْْ. و ان کان الشی لیس هو معیناً علی ثبات حامله و وجوده فقط]63ـ الف[ بل هو ایضاً معین علی ان یکون > ...< و استحال لم یبق حامله علی الحال التی هو علیها بل تفسدو > ...< و فسد محمولاً فیه فلذلک نقول ان علم > ...< له علی ان یکون نحویّاً لانه لایفسد الانسان فرّاق النحو فاما النفس فلیست > ...< علی ان یکون انساناً و جوهراً من الجواهر لا علی ان یکون کیفیهْْ او کمیهْْ او فی موضع او فی نعت من النعوت، فعلی هذه الصفات تکون الصور الطبیعیه فی کل شی من الاشیاء مرکباً، المرکّبهْْ من هیولی و صورهْْ، انما هو الشی الذی هو بصورته و بها ینعت؛ فلذلک صارت الصورهْْ لیست محمولهْْ فی الهیولی؛ لانها هی و الهیولی جزء ان للجوهر المرکّب منهما. و لیست ایضاً الصورهْْ فی الهیولی واحدهْْ اذا لم یکن کالجوهر، اقول الهیولی و الصورهْْ فان اجتماعهما هو الجوهر، ثم فحصنا حینئذ کیف تکون الصورهْْ فی الهیولی، قلنا انها لیست محمولهْْ فیه بل هی جزء للجوهر؛ و ذلک انا اذا ما جعلنا الصورهْْ محمولهْْ فی الهیولی لا تبطل الجوهر عند تعلیق الصورهْْ للهیولی، کما لاتبطل الاجرام اذا ما فارقتها الاعراض الواقعهْْ علیها. و علی هذه الصفهْْ یکون کل جوهر مکوّن من هیولی و صورهْْ. اقول ان صورهْْ ذلک الجوهر لیست محمولهْْ فی هیولی بل هی حرکهْْ، اعنی للهیولی کالنفس فانها فی الجوهر الانسانی الذی هی فیه کالجزء فان کانت کالجزء فلیست اذاً فیه محمولهْْ البتهْْ. فان کان هذا هکذا لم تکن اذاً النفس و لا صورهْْ من الصور فی شی من الاشیاء محمولهْْ البتهْْ. فان قال قایل ان البیاض جزء للجرم الابیض و هو محمول فی الجرم و ان کان معیناً علی ثبات الجرم و وجوده و کذلک الصورهْْ جزء للجوهر المرکب من هیولی و صورهْْ و هی المحمولهْْ فی الهیولی و ان کانت معینهْْ علی ثباته و وجوده، فنجیب نحن و نقول انه قد یجب علی من فحص عن الشیء کیف هو فی الشی، اذ المحمول امر غیر ذلک، ان تبدأ فیفحص اولاً عن الشیء الحامل الموجود بالفعل ام لا؛ فانه لا یمکن ان یکون الشیء محمولاً لا علی شیء، فان لم یمکن ان تکون الحامل موجوداً بالفعل دون المحمول و کان الشی المحمول من الاشیاء المحمولهْْ المعینهْْ علی وجود حواملها، فحص عنه ایضاً؛ فان کان الشی انما هو معین علی ثبات حامله و وجوده فقط لا علی ان یکون جوهراً من الجواهر، و کان متغیراً مستحیلاً من غیر ان یفسد حامله، کان هذا لشی محمولاً لا محالهْْ. و ان کان الشی لیس هو معیناً علی ثبات حامله و وجوده فقط]63ـ الف[ بل هو ایضاً معین علی ان یکون > ...< و استحال لم یبق حامله علی الحال التی هو علیها بل تفسدو > ...< و فسد محمولاً فیه فلذلک نقول ان علم > ...< له علی ان یکون نحویّاً لانه لایفسد الانسان فرّاق النحو فاما النفس فلیست > ...< علی ان یکون انساناً و جوهراً من الجواهر لا علی ان یکون کیفیهْْ او کمیهْْ او فی موضع او فی نعت من النعوت، فعلی هذه الصفات تکون الصور الطبیعیه فی کل شی من الاشیاء مرکباً، المرکّبهْْ من هیولی و صورهْْ، انما هو الشی الذی هو بصورته و بها ینعت؛ فلذلک صارت الصورهْْ لیست محمولهْْ فی الهیولی؛ لانها هی و الهیولی جزء ان للجوهر المرکّب منهما. و لیست ایضاً الصورهْْ فی الهیولی واحدهْْ اذا لم یکن کالجوهر، اقول الهیولی و الصورهْْ فان اجتماعهما هو الجوهر، ثم فحصنا حینئذ کیف تکون الصورهْْ فی الهیولی، قلنا انها لیست محمولهْْ فیه بل هی جزء للجوهر؛ و ذلک انا اذا ما جعلنا الصورهْْ محمولهْْ فی الهیولی لا تبطل الجوهر عند تعلیق الصورهْْ للهیولی، کما لاتبطل الاجرام اذا ما فارقتها الاعراض الواقعهْْ علیها. و علی هذه الصفهْْ یکون کل جوهر مکوّن من هیولی و صورهْْ. اقول ان صورهْْ ذلک الجوهر لیست محمولهْْ فی هیولی بل هی حرکهْْ، اعنی للهیولی کالنفس فانها فی الجوهر الانسانی الذی هی فیه کالجزء فان کانت کالجزء فلیست اذاً فیه محمولهْْ البتهْْ. فان کان هذا هکذا لم تکن اذاً النفس و لا صورهْْ من الصور فی شی من الاشیاء محمولهْْ البتهْْ. فان قال قایل ان البیاض جزء للجرم الابیض و هو محمول فی الجرم و ان کان معیناً علی ثبات الجرم و وجوده و کذلک الصورهْْ جزء للجوهر المرکب من هیولی و صورهْْ و هی المحمولهْْ فی الهیولی و ان کانت معینهْْ علی ثباته و وجوده، فنجیب نحن و نقول انه قد یجب علی من فحص عن الشیء کیف هو فی الشی، اذ المحمول امر غیر ذلک، ان تبدأ فیفحص اولاً عن الشیء الحامل الموجود بالفعل ام لا؛ فانه لا یمکن ان یکون الشیء محمولاً لا علی شیء، فان لم یمکن ان تکون الحامل موجوداً بالفعل دون المحمول و کان الشی المحمول من الاشیاء المحمولهْْ المعینهْْ علی وجود حواملها، فحص عنه ایضاً؛ فان کان الشی انما هو معین علی ثبات حامله و وجوده فقط لا علی ان یکون جوهراً من الجواهر، و کان متغیراً مستحیلاً من غیر ان یفسد حامله، کان هذا لشی محمولاً لا محالهْْ. و ان کان الشی لیس هو معیناً علی ثبات حامله و وجوده فقط]63ـ الف[ بل هو ایضاً معین علی ان یکون > ...< و استحال لم یبق حامله علی الحال التی هو علیها بل تفسدو > ...< و فسد محمولاً فیه فلذلک نقول ان علم > ...< له علی ان یکون نحویّاً لانه لایفسد الانسان فرّاق النحو فاما النفس فلیست > ...< علی ان یکون انساناً و جوهراً من الجواهر لا علی ان یکون کیفیهْْ او کمیهْْ او فی موضع او فی نعت من النعوت، فعلی هذه الصفات تکون الصور الطبیعیه فی کل شی من الاشیاء مرکباً، المرکّبهْْ من هیولی و صورهْْ، انما هو الشی الذی هو بصورته و بها ینعت؛ فلذلک صارت الصورهْْ لیست محمولهْْ فی الهیولی؛ لانها هی و الهیولی جزء ان للجوهر المرکّب منهما. و لیست ایضاً الصورهْْ فی الهیولی واحدهْْ اذا لم یکن
الجوهر؛ لأنّ الهیولی وحده لایمکن ان یکون حاملاً لشیء اذا عدم الصورهْْ، فاذا اجتمع الصورهْْ و الهیولی کانا شیئاً واحداً حاملاً لجمیع الاشیاء. و نقول ایضاً ان الحامل و المحمول یختلفان فان الحامل ممکن ان یکون دون المحمول، کقولنا و انه و ان کان لا یمکن ان یکون شمع بغیر شکل؛ فانه قد یمکن ان یکون بغیر هدا الشکل الذی هو علیه الآن. و المحمول لایمکن ان یثبت اذا فارقه حامله؛ فامّا الهیولی و الصورهْْ فانه لایمکن ان یکون احدهما دون الآخر البتهْْ؛ لانهما من جههْْ المضاف و المضاف هو ان لایکون واحداً قبل الآخر بل یکونان جمیعاً و کذلک حدّ الحکیم المضاف فی کتاب النعوت، فقال: ان المضاف هو الاشیاء التی وحدانیتها واحد و لیس واحد منهما قبل الآخر فی الزمان. فان قال قایل انه قد نستطیع ان نقول فی الهیولی کما قلنا فی الشمع، و ذلک انه لایمکن ان یکون الشمع بلا شکل و قد یمکن ان تکون الهیولی بلاهذه الصورهْْ التی هو هیولی؛ کما ممکن ]= یمکن[ ان یکون الشمع بغیر هذا الشکل الّذی هو علیه الآن، قلنا انه لیس ذلک علی ما ذکرت؛ لانه لایمکن ان تکون هذه الصورهْْ فی غیر هذا الهیولی الذی هو علیها الآن؛ لانها اذا ما فارقت فسد الهیولی و باد النفس فانها لایمکن ان تکون فی جرم من الاجرام الا فی الجرم الانسانی الذی هی فیه الآن، و هی له کالجزء فاذا فارقته النفس باد الجرم و فسد، و ان تصور النفس فی الجرم بالشی المحمول هی کالجزء منه. فاما الاشکال فقد یمکن ان تکون کل شکل منها فی ای جرم کان من غیر ان یکون محدوداً فی جرم واحد؛ و نقول ایضاً ان فی الانسان نفساً و لوناً و لیس هما فیه علی نوع واحد؛ و ذلک ان النفس فیه کالجزء و لانه انما هو انسان بالنفس و حیث تکون هذه النفس فذلک انسان، و لیس الشکل و اللون بالانسان علی هذه الصفهْْ و ذلک انه لیس کل شیء فیه هذا اللون او هذا الشکل انساناً فلذلک صار اللون و الشکل فی الانسان محمولین بل هی جزء له؛ و هذا القول یلیق بجمیع الصور الطبیعیهْْ. فقد استبان الآن و صح ان الصورهْْ لیست فی الهیولی محمولهْْ، بل هی فیه کالجزء. فاقول ان الصورهْْ و الهیولی جمیعاً جزء ان للجوهر باقاویل مقنعهْْ مستقصاهْْ.
فصل ]13[ ]فی انّ کل مکوّن یستحیل من عدمه و من ضدّه معاً[[1]
ان کان العدم غیرالضد فکیف اذا مااستحال الشیء المکوّن من عدم مستحیل من ضدّه ایضاً معاً، کما قال الحکیم فی کتاب الکون و الفساد؛ انا نرید ان نعلم فیما صار الشیء المکوَّن یستحیل من عدم و یستحیل من ضدّه معه ایضاً؛ اذ کان العدم غیر الضد، فان الضدّ هو صورهْْ مّا و العدم هو فقد الصورهْْ. فنقول انّ علهْْ‌ ذلک هو هیولی الذی جمیع الجواهر الواقعهْْ تحت الکون و الفساد؛ اقول ان الهیولی، الحامل لجمیع الجواهر الواقعهْْ تحت الکون و الفساد، هو واحد و هو الاشیاء کلها بالقوه. اعنی انه یقوی ان یقبل جمیع الاشیاء و تستحیل الیها؛ فلذلک قیل ان الهیولی هو الاشیاء کلها من غیر ان یکون هو بذاته و جوهره شیئاً منها بالفعل، اعنی شیئاً من الاشیاء الّتی تقبل و تستحیل الیها، بل هو مفارق مع الاشیاء لجوهره فامّا فی انیته ] و[ شخصیته هو ملازم لها غیر مفارق. اقول ان الهیولی لا تتغیر من الاشیاء کلها البتهْْ، و تعاقب الاشیاء فیه تعاقباً دائماً؛ فلا یخلوا ان یکون فیه بعض الاشیاء بالفعل. و یکون هو حینئذ موجوداً بالفعل و لا یمکن ایضاً ان یکون شیئاً من الصّور الکاینهْْ من الهیولی دون الهیولی موجوداً و لا یمکن ایضاً ان تکون الهیولی موجودهْْ دون صورهْْ مّا، بل هما غیر مفترق بعضها من بعض و لا یوجد احدهما دون الآخر. فان کان هذا علی ما وصفنا رجعنا فقلنا ان کان الهیولی قابلاً لجمیع الصور کما ذکرنا آنفا، کانت لا محالهْْ ]63ـ ب[ الصور التی لیست > ...< لذلک اذا ما استحال الهیولی الی بعض الصور قیل انه استحال > ...< انه لم تکن فیه قوهْْ قبول تلک الصورهْْ لما استحال الیها و انّما صارت > ...< ذلک انه لو کانت الصورهْْ فی الهیولی بالفعل لم تکن الهیولی عدیماً لها و لو لم تکن الهیولی > ...< استحال الیها البتهْْ؛ فعلی هذه الصفهْْ قیل ان کل مکوّن انما یکون من عدمه و من استحالهْْ الحامل له الیه. فلذلک صار اسطقس کل مکوّن و بدؤه هو العدم عرض یعرض. و ذلک ان الهیولی المستحیلهْْ الی الشی المکوّن هو اسطقس؛ و ذلک ان الشی حقا لأنَّ عدم الشی المکوَّن هو فی الهیولی اولاً، فعلی هذه الجههْْ یقال ان الشی یستحیل الی عدمه؛ شبه الحارّ، فانه یکون من الحارّ لا
_________________________________
[1]. این عنوان در نسخه خطی نیامده است و فقط به واژة فصل بسنده شده است، ما این عنوان را با توجه به مطالبی که در این فصل آمده است برگزیدیم.
_________________________________
من لاحلوّ؛ لأنّ لاحارّ یدل علی الحارّ بالقوّه. اقول الشی یستحیل من عدم الحرارهْْ بعینها و لا یستحیل من الحلوّ بالقوَه الی الحرارهْْ بالفعل، و لا من عدم الحلاوهْْ الی الحرارهْْ، بل یستحیل الشیء من الحرارهْْ بالقوَه الی الحرارهْْ بالفعل و من عدم الشیء الی وجوده. فعلی هذه الصفهْْ یستحیل الهیولی من عدم الشی الی وجوده و من القوّهْْ الی الفعل. و نقولایضاً ان الهیولی تتصور بصور متضادّهْْ، غیر انه مایقبل الاضداد مرّهْْ بعد مرّهْْ لاجملهْْ. فامّا صورهْْ الاجرام الاولی المتضادّهْْ الملموسهْْ الکاینهْْ فی الهیولی هی انیهْْ من حرارهْْ و برودهْْ و رطوبهْْ و یبوسهْْ؛ و هذه الصورهْْ هی التی تحد‌ّ و تمیّز الاجرام الاولی المتوسطهْْ الواقعهْْ تحت الکون و الفساد. فان کان هذا علی ما ذکرنا و کان الهیولی قابلاً لهذه الصور المتضاده، کان الهیولی لا محالهْْ مع بعض هذه الصور او مع کلّها دائماً. فتکون الهیولی اذاً لم تکن فیه بعض هذه الصور المتضادّهْْ و عدم ذلک فی ضدّ تلک الصورهْْ؛ فتکون حینئذٍ الهیولی فی عدم تلک الصورهْْ هی الآن فیه اضطراراً. اقول ان الهیولی اذا کان فی ضدّ الحرارهْْ و کان فی عدمها ایضاً و لایزال ثابتاً قائماً فی عدم الصورهْْ ماد ام ثابتاً قائماً فی ضدّها؛ فان کان هذا علی ما وضعنا فان وجود ضد الشی مفارق لوجود عدم الشی، فمن الاضطرار اذا ما استحال الشی من عدمه الی وجوده ان یستحیل ایضاً من ضدّ صورته الی وجودها. و اقول ان الشی اذا ما کان فی الشی الحامل یکون علّهْْ کون عدم ضد ذلک التی فی الحامل، کقولنا ان الحرارهْْ اذا ما کانت فی بعض الاجرام کانت علهْْ عدم البرودهْْ فی ذلک الجرم و کانت علهْْ عدم وجود ضدّها فیها ایضاً. فقد استبان الآن و صح ان کل مکوّن یستحیل من عدمه و من ضدّه معاً و ان کان العدم غیرالضد با قاویل صحیحهْْ مستقصاه.
فصل ]14[ فی العالم و ایّ اجزائه تحتاج فی ثباته و دوامه الی تدبیر اجزاء اخری و ایّ اجزائه لا تحتاج الی تدبیر اجزاء اخری
ان للعالم هویهْْ و شرحاً، و هویهْْ لا یفوقها غایهْْ من الغایات. فنرید ان نعلم ایّ اجزاء العالم تحتاج الی تدبیر اجزاء اخری فی ثبات شرحها و قوامها و ایّ اجزائه لا تحتاج فی ثباتها و دوامها الی تدبیر اجزاء اخری. فنقول ان کل مدبر اما ان یکون مدبراً لحدیث ]= لحدوث[ الشیء، اقول انه یحدث انیهْْ الشیء، و اما ان یکون مدبراً لتحسین هویهْْ الشی و تربیته. اقول انه یحسن الشیء و یربیه و یصیّره غایهْْ فی الحسن و الکمال، فان کان ذلک کذالک رجعنا فقلنا ان للعالم کلّه مدبراً علی الجهتین جمیعاً. اقول محدثا و مزّیناً و مکملاً کما ذکرالحکیم فی کتابه الذی یدعی کتاب التدبیر، غیر انه ما کان فی العالم من جزء شریف غیر واقع تحت الکون و الفساد، بل هو دایم علی حالهْْ واحدهْْ و حرکهْْ واحدهْْ شوقاً الی الاقتدا بالفاعل الاوّل؛ شبه الاجرام السماویهْْ، فانها لا تحتاج فی ثبات ذلک الی تدبیر جزء من اجزاء العالم. اقول فی تحسینه ]فی تحسینها[ و حفظها و دوامها؛ فذلک ان المدبّر الاوّل هو مدبرها، اقول انه محدثها و مزیّنها و مکملها و هو حافظ انیتها و کما لها و دوامها، و ما کان من العالم واقعاً تحت الکون و الفساد فانه یحتاج الی تدبیر اجزاء بعض العالم فی حفظ انیته و کما له و دوامه؛ شبه الاجرام المستحیلهْْ المتضادهْْ. اقول ان الاجرام السماویهْْ هی مدبرّهْْ هذه الاجرام المستحیلهْْ و هی شرح استحالتها و دوام صورها لحرکتها الدایمهْْ و مانعهْْ لها من الزوال، غیر ان حفظها و ثباتها و دوامها یکون فی الصورهْْ لا بالعدد. فان کان هذا علی ما وصفنا رجعنا فقلنا للعالم جزء ان: احدهما غیر مکوّن من شیءٍ آخر و لا واقع تحت الفساد دایم الحر کهْْ لایستحیل و لا یتغیر و لا یحتاج الی تدبیر جزء آخر من اجزاء العالم، اقول فی ]64ـ الف[ تحسین نظمه و حفظه علی حالهْْ >...< علی حالهْْ دائماً فالجزء الاخر مکوّن واقع تحت >...< و دوامه الی تدبیر بعض اجزاء العالم و هی الاجرام السماویهْْ من غیر ان تحتاج الیها >...< الاوّل هو علهْْ حدوث هویهْْ اجزاء العالم کلها کما ذکر الحکیم فی کتاب العلل. و نقول ایضاً ان کلّ جزء من اجزاء العالم کانت هویته و صورته معاً و لم تکن صورته من استحالهْْ صورهْْ اخری، فذلک الحرکات من الفاعل الاوّل بلا توسط و هو مدبر ذلک الجزء ایضا و حافظه دائماً علی حالهْْ و هی الاجرام الاولی الشریفهْْ السماویهْْ، و کل جزء من اجزاء العالم لم تکن صورته مع هویته مع ان ما کانت باستحالهْْ من صورهْْ اخری و هی مستحیلهْْ الی صورهْْ اخری ایضاً فذلک الجزء کوَّنه الفاعل الاوّل، الا انه انما کان منه بتوسط الطبیعهْْ و الطبیعهْْ هی القیمهْْ علیه. اقول انها تربّیه و تحفظ نظامه علی حالهْْ دائماً لا تدعه یزول عن حاله. و انما اعنی بالطبیعهْْ الاجرام الاولی السماویهْْ و ذلک ان الطبیعهْْ هی بدؤ حرکهْْ الاجرام کمال قال الحکیم و بدؤ حرکهْْ الاجرام المستحیلهْْ و علتها هی الاجرام الشریفهْْ السماویهْْ. فقد استبان الآن و صحّ ان اجرام العالم تحتاج فی ثباتها و حفظها و تربیتها و دوامها الی تدبیر اجزاء اخری من اجزاء العالم و ایّ اجزائه لاتحتاج فی تربیتها وثباتها ودوامها الی تدبیر اجزاء اخری البتهْْ.
فصل ]15[ فی القوّهْْ الآتیهْْ[1] من حرکهْْ الجرم الشریف الی الاجرام الواقعهْْ تحت الکون و الفساد
انا نرید ان نفحص عن القوّهْْ الکائنهْْ فی الاجرام المبسوطهْْ المستحیلهْْ التی نسمیها طبیعهْْ، و انها بدؤ حرکهْْ کل جرم طبیعی و سکونه ام هی بعینها. فنقول ان کل جرم من الاجرام المبسوطهْْ ایضاً صار بالفعل جرما علی الحال الّتی هو علیها من قبل قوّهْْ الجرم الاوّل الشریف و حرکته، و سنذکر کیف کان ذ لک فی المستأنف. فاما الآن فنقول ان من الاجرام ما هو مبسوط، و منها ما هو مرکب. و ان الجرم الاوّل یفیض علی الاجرام المبسوطهْْ قوّته اوّلاً ثم بعد ذلک علی الاجرام المرکّبهْْ، الا انه ما کان من الاجرام المبسوطهْْ قریباً منه مجاوراً له کان فیض قوته علیه اکثر و ما کان منها بعیداً منه کان فیض قوته علیها اقل و منه ابعد. و نقول ایضاً ان لهذه القوّهْْ الشریفهْْ صار کل واحد من الاجرام المبسوطهْْ علی الحال التی هو علیها الآن، اقول ان لهذه القوّهْْ کانت حرکات هذه الاجرام الی مواضعها الملایمهْْ لها و بهذه الحرکات یصیر کل واحد منها الی تمامه و کماله کما ذکر الحکیم فی کتاب السما (و العالم) فی المقالهْْ الرابعهْْ. فان کان هذا علی ما وصفنا رجعنا فقلنا: ان فی الاجرام المبسوطهْْ المستحیلهْْ قوّتین، احدهما من الجرم الاوّل و الاخری من ذاتها. و فی الاجرام المرکبهْْ قوی ثلاث اولها من الجرم الاوّل الشریف و الثانی من الاجرام المبسوطهْْ المستحیلهْْ و الثالث من ذاتها. و نقول ان الاجرام المرکبّه افضل و اکرم من الاجرام المبسوطهْْ المستحیلهْْ، و ان کانت منها؛ و ذلک ان منها ما هو نامی و منها ما هو حیوانی و منها ما هو ذو عقل و منطق و لیس فی الاجرام الاولی المستحیلهْْ هذه القوی. و انما کانت هذه القوی فی الاجرام المرکّبهْْ من الجرم الاوّل الشریف و ذلک انّ الاجرام المرکبهْْ تکون من مزاج الاجرام المبسوطهْْ المستحیلهْْ فاذا ما تزاوج بعضها ببعض افاض ذلک الجرم علیها من قوّته ایضاً، فیحدث فی الجرم المرکّب ما لم یکن فی الاشیاء التی کانت منها. و انّما یکون اختلاف الاجرام المرکبهْْ علی نحو اختلاف القوّهْْ الکاینهْْ من الجرم الاوّل الشریف بالاکثر و الاقل. و
_________________________________
[1]. در متن نسخه خطی «الاتیهْْ» آمده است.
_________________________________
انما تختلف تلک القوّهْْ ایضاً علی نحو اختلاف مزاج اجرام المبسوطهْْ المستحیلهْْ، الا ان ذلک لایکون الا بشرح[1] و طمس. اقول ان النامی یکون اولاً ثم الحیوان ثم ذو العقل و المنطق. و قد لخّص الحکیم کیف یکون ذلک فی کتاب النفس. اقول کیف یکون الجرم النامی اولا من مزاج الاسطقسات و القوّهْْ الشریفهْْ ثم الجرم الحیوانی بعده ذو الحس ثم الجرم ذو العقل و النطق ملحضا مستقصی'' فانّه ذلک هناک ان الاجرام الکاینهْْ تحت فلک القمر المبسوطهْْ هی کالهیولی للاجرام السماویهْْ الشریفهْْ فی کون الاجرام الکاملهْْ ذوات الانفس، یعنی بقوله هذا ان الاستطقسات الاربع اذا ما اضیفت الی الاجرام المرکّبهْْ کانت لها کالهیولی الاولی لا کیفیهْْ لها و لا شکل؛ لانه لیس فیها شیء ممّا یکون البتهْْ. فتکون الاجرام السماویهْْ هی المصوّرهْْ للصور فیها بحرکتها المحتلفهْْ و بقوتها الشریفهْْ الآتیهْْ منها الیها.]64ـ ب[ فتکون الاجرام >...< المستحیلهْْ الکائنهْْ تحت فلک القمر علی هیولانیهْْ >...< اولاً من تلک الاجرام الشریفهْْ ثم یحدث الکون من مزاجها >...< صور الا سطقسات علی نحو قربها و بعدها من الاجرام السماویهْْ، و ذلک ما کان منها قریباً من الاجرام الشریفهْْ کان فیه من قوّتها اکثرو و کانت صورته حارهْْ یا بسهْْ، و کان کثیر الحرکهْْ. و هذا الجرم المصوّر بهذه الصورهْْ هو اوّل الاجرام الواقعهْْ تحت الکون و الفساد القابلهْْ للآثار؛ و ما کانت منها بعیداً لم تکن قوّتها فیه الّا قلیلاً ضعیفاً و کانت صورته باردهْْ یا بسهْْ. فان کان ذلک کذلک رجعنا فقلنا: ان الاجرام السماویهْْ الشریفهْْ هی علّهْْ تضاد صور الاجرام المستحیلهْْ المبسوطهْْ تقبل صورهْْ و اثراً ضدّ صورهْْ صاحبه علی نحو قربه و بعده من فلک البروج الذی یسیر فیه الشمس و القمر و سایر النجوم المتحیرهْْ؛ و ذلک انّ الاجرام التی تحت فلک القمر المبسوطهْْ هی کالهیولی لها کما قلنا آنفا. فامّا ما کان منها قریباً منه کانت حرکته مستویهْْ کثیرهْْ و صورهْْ حارّهْْ یا بسهْْ. فیکون اذاً الجرم الاوّل السماوی الشریف علهْْ لهذه الصورهْْ اعنی الحرارهْْ و الیبوسهْْ التی بها تکون النار ناراً، و یکون بعد ذلک ایضاً علهْْ صورهْْ الحرارهْْ و الرطوبهْْ التی بها یکون الهوی هوا، و یکون ایضاً علهْْ الرطوبهْْ و البرودهْْ التی بها یکون الماء ماء و یکون ایضا علهْْ صورهْْ الیبوسهْْ و البرودهْْ التی بها یکون الارض ارضاً. و هذه الصورهْْ الاولی الکائنهْْ من الجرم
_________________________________
[1]. ممکن است «سرح» درست باشد.
_________________________________
السماوی الشریف فی الهیولی و هی صورهْْ للاجرام الاولی و هی علّهْْ تضاد جواهرها و طبایعها، کما ذکر الحکیم فی کتابه الّذی یدعی بعد الطبیعهْْ و لخص ذلک ها هنا تلخیصاً مقنعاً فامّا الاجرام المرکّبهْْ الکائنهْْ من مزاج الاسطقسات و استحالتها فانها]قائماً؟[ صارت من اجل ما فیها من کثرهْْ القوی المختلفهْْ، و صار اختلاف صورها من اختلاف قوی السماویهْْ التی صارت منها عند کونها من مزاج الاسطقسات و استحالتها. و نرجع نقول بقول مختصر انه ما کان من الاجرام الاولی المستحیلهْْ قریباً من جرم الاول السماوی الشریف، کان منه بالفعل اکثر من الانفعال و قبول الآثار؛ و ما کان منه بعیداً کان فیه الانفعال و قبول الآثار اکثر من الفعل و التأثیر. فقد استبان الآن وصحّ انه قد یصل من الجرم الاوّل قوّهْْ الی هذه الاجرام المبسوطهْْ المستحیلهْْ الواقعهْْ تحت الکون و الفساد؛ و انها علهْْ صورهْْ الاجرام المتضادهْْ و انها غیر القوهْْ التی فی الاجرام المبسوطهْْ الاولی با قاویل صحیحهْْ مقنعهْْ.
فصل ]16[ فی الکون
قال الحکیم انه یمکن شیء من لا شی و قد ایضاً لا یکون شیء من شیء بل کل تکوّن انما یکون من لا شی. قال الاسکندر: ان قول الحکیم هذا مستغلق جدّاً، غامض ینقض بعضه بعضاً فیما یظن الظان؛ و ذلک انه لایمکن شیء من لا شیء؛ و کیف قال ان کل تکون لا یکون من شیء قبلْ، یکون من لا شی، فکیف قال ایضاً انه لایمکن ان یکون شیء. من لا شی و نرید ان نعلم الآن ما معنی قوله انه لایمکن ان یکون شیء من لا شیء و قوله انه لا ینبغی شیء من شیء البتهْْ. فنقول ان الحکیم قد اصاب فی قوله انه لا یمکن ان یکون شیئاً من لا شیء، یعنی بذلک الا ضداد، و انها انما تکون بعضها من بعض، باستحالهْْ بعضها من بعض، و کذلک تکون سایر الاشیاء بعضها من بعض اقول انها یستحیل بعضها الی بعض و ینتقل الیه، فلذلک قال الحکیم انه لا یکون شی من لا شی لأنّ الکون لایتکوّن الّا باستحالهْْ و الاستحالهْْ لاتکون الّا من شی موجود. فنقول ایضا ان الاشیاء کلّها الطبیعیهْْ کاینهْْ من هیولی و صورهْْ لم یکن احدهما فی الشیء المرکب قبل الآخر. اقول انه لم تکن الهیولی قبل الصورهْْ و لا الصورهْْ قبل الهیولی، لکنهما کانا معاً فی حدوث الشی تمامه و کماله. فان کان ذلک کذلک لم یکن اذاً ان یکون شی من لا شی بالفعل و لا من شی بالقوّه. فان قال قایل ان الحکیم قد ذکر فی مواضع اخر کثیرهْْ ان الشیء یکون من الشیء بالقوّه، قلنا ان ذلک یکون کما نقول ان الشیء یکون من عدم الشی المکون موجود و انما یبید و یبطل عند حدوث صورهْْ الشی. و علی هذه الصفهْْ تکون الاشیاء الکائنهْْ من الطبیعهْْ. اقول ان الطبیعهْْ تفعل الشی من عدمه و عدم ذلک الشی موجود غیر ان السنبلهْْ تکون من الحّبهْْ و النّار من الهوی، و الحبهْْ هی سنبلهْْ بالقوّه؛ و کذلک الهوی هو نار بالقوّه فاذا استحالت الحبّهْْ و صارت سنبلهْْ فانّ القوّهْْ تبطل حینئذٍ و لا تبقی ]65ـ الف[ الحبّهْْ حبهْْ علی حالها، و کذلک >...< کانت السنبلهْْ اذاً سنبلهْْ و لا سنبلهْْ، و النار ناراً و لا نار معاً >...< کل مکوّن انما تکون بحکم الشی و حدوث شیء آخرلم یکن >...< شی بالفعل، فقد اصاب فی قوله: انه لایمکن ان یکون شی من لا شی البتهْْ. فنقول ایضاً ان الحکیم قد اصاب فی قوله: ان کل مکون انما یکون من لا شیء یعنی بذلک ان الصورهْْ الجزئیهْْ هی الواقعهْْ تحت الکون و الفساد شبه بیاض العقعق و سواد الغراب و صورهْْ اللحم والعظم و شکل المثلث و المربّع؛ فانّ هذه الصور و جمیع الصور الشبیههْْ بها لم تکن موجودهْْ قبل کونها، لا بالقوّهْْ و لا بالفعل؛ و لست اعنی انها لم تکن من جههْْ الهیولی متهئیهْْ لقبول الصور کلها، لکنی اعنی ان تمام صورهْْ کل شخص من الاشخاص المستحیلهْْ و کما له لم یکن موجوداً البتهْْ قبل ان تکون. اقول ان الصور الجزئیهْْ لم تستحیل من حامل الی حامل و لا من موضوع الی موضوع، و لم تکن فی ذاتها موجودهْْ البتهْْ بغیر حامل؛ فانها لو کانت کذلک لکونت (= لکانت) روحانیهْْ غیر هیولانیهْْ، و لیست ایضاً فی الفاعل الاول ثابتهْْ دایمهْْ قایمهْْ؛ بل هو محدثها بتوسط الطبیعهْْ. و لا هی ایضاً فی الهیولی موجودهْْ ثابتهْْ، فانه لو کانت کذلک لکان الشی الواحد بالقوّهْْ و بالفعل معاً. فان کان هذا علی ما وصفنا، کان اذاً کل مکوّن من لاشیء، کما قال الحکیم ان الصورهْْ الجزئیهْْ هی الواقعهْْ تحت الکون و الحدوث و لیست بذاتها موجودهْْ لا فی الهیولی و لا فی الطبیعه و لا فی الفاعل الاول. و انما قیل ان فی الهیولی جمیع الصور بالقوّهْْ ای انه قابل حامل لجمیع الصور، قوی علی جمیع ذلک. و قیل ان الفاعل الاول جمع الصور، ای انه فاعل لجمیع الصور، و علی هذه الجههْْ یقال: انّ الشی قبل ان یکون ممکناً یکون: ای انه فی قدرهْْ الفاعل الاوّل. اقول انه قادر ان یفعل الشی و هو حینئذ لا شیء البتهْْ؛ و ذلک انّ الامکان یکون علی جهتین: احدهما فی قدرهْْ الفاعل و الاخری فی قبول الهیولی. اقول ان الفاعل یقدر علی ان یحدث الشی و تقدر الهیولی ان یقبل حدوث الشی، کقولنا انه یمکن ان یکون سریر، و انما عنینا بالامکان ها هنا قدرهْْ النجّار، ای انه قادر ان یعفل صورهْْ السّریر و یحدثها التی لیست موجودهْْ البتهْْ. و یکون الامکان ایضاً فی الخشب کالهیولی؛ فانه یمکن ان تقبل الخشب صورهْْ السریر. فان کان هذا علی هذا کان امکان کون الشی فی الفاعل و الهیولی کما و صفنا، و لا یکون فی شیء الا بهما جمیعاً، غیر ان الطبیعهْْ لا یفعل الا الصورهْْ فقط. فاما الاوّل الحامل للصورهْْ اعنی الهیولی فان الطبیعهْْ لا تقدر علی فعله و احداثه، و اما الفاعل الاوّل فانه فاعل الصورهْْ و الهیولی معا، فلذلک یقال ان الهیولی موجودهْْ بالقوهْْ، ای انه موجود فی قدرهْْ الفاعل لا فی ذته. و نقول ایضاً ان کل ما کان من الفاعل الاول بلا توسط الطبیعهْْ کان قبل کونه ممکنا ان یکون. انما نضیف الامکان الی الفاعل الاوّل ای انه قادر ای یحدث الشیء لا من شیء؛ فان کان هذا علی ما وصفنا رجعنا فقلنا ان کل ما کوّنت الطبیعهْْ او الفاعل الاوّل فانما یکون لا من شی البتهْْ، الا ان الطبیعهْْ تحدث صورهْْ الشی فقط؛ فاما الفاعل الاوّل فانه یحدث صورهْْ الشی و هیولاه جمیعاً کقول الحکیم. فقد استبان الآن و اتضح قول الحکیم انه لایمکن ان یکون شیء من لا شیء البتهْْ، و قوله ایضاً انه لا یکون شی من شی بل کل تکوّن انما یکون من لا شیء البتهْْ.
فصل ] 17 [ فی العلهْْ الاولی و المعلول الاوّل
کل ما کان من علهْْ لا تتحرک فذلک الشی کان بلا استحالهْْ و بلا تغیّر، و کل ما کان من علهْْ متحرکهْْ فذلک الشی کان باستحالهْْ و تغیّر. اقول ان کل ما تکون کان من العلّهْْ الاولی فذلک کان من غیر استحالهْْ من شیء آخر قبله، بل انما کان من لاشی‌ء و کل تکوّن کان من العلّهْْ الثانیهْْ اعنی الطبیعهْْ فذلک لم یکن من شیء، انما کان من استحالهْْ شی آخر قبله. فان کان هذا علی هذا رجعنا فقلنا انه ان کانت العلّهْْ ساکنهْْ غیر متحرکهْْ، کان الشی المکوَّن منها ایضاً مستحیلاً متغیّراً. اقول انه اذا ما کان حدوث انیهْْ الشی بحرکهْْ و استحالهْْ کانت الانیهْْ ایضا بعینها مستحیلهْْ متغیرهْْ و لم یثبت علی حال واحدهْْ، فان لم تستحیل و لم تتغیّر و کانت علی حال واحدهْْ کان ذلک الشی افضل و اشرف من علته المتحرکهْْ ]65ـ ب[ و هذا محال غیر ممکن. >...< وضعنا رجعنا فقلنا ان المعلول الکائن من العلّهْْ الساکنهْْ >...< یکون علی حال و احدهْْ دایمهْْ شبیههْْ بالعلهْْ التی کان منها و ان المعلول الکاین من العلهْْ المتحرکهْْ >...< من استحالهْْ شی آخر کان قبله و هو ایضاً متحرّک مستحیل و لا تثبت علی حال واحدهْْ شبیههْْ بالعلهْْ التی کان منها. فقد استبان الآن و صحّ ان العلل علّتان علهْْ ساکنهْْ و علهْْ متحرکهْْ و ان ما کان من العلهْْ الساکنهْْ کان ساکناً ایضاً غیر متحرک و لا منتقل ایضاً شبه الهیولی الاولی، و انّ ما کان من العلهْْ المتحرکهْْ کان متحرکاً ایضاً مستحیلاً منتقلاً شبه الهیولی الثانیهْْ و هی الجواهر التی تحت الکون و الفساد.
فصل [18] فی العلهْْ الاولی
کل قوّهْْ اما ان تکون تامهْْ و اما ان تکون ناقصهْْ؛ فامّا القوهْْ التامهْْ فشبه القوّهْْ الفاعلهْْ؛ فانها تفعل اشیاء تامّهْْ کاملهْْ. و ان کانت تفعل ذلک فبالاحری ان تکون هی تامّهْْ کاملهْْ اتمّ و اکمل من سایر الاشیاء الّتی اکملتها هی. و امّا القوّهْْ الناقصهْْ فشبه القوّهْْ الّتی تقدر علی ان تفعل شیئاً الا باخر هو مثلها بالفعل، فتحتاج الی المتمّم المکمّل المکوّن فهی تامهْْ کاملهْْ بالفعل مثل الکتاب من الکاتب التام التعلّم. و ان کان هذا علی هذا رجعنا فقلنا ان القوّهْْ التامهْْ هی القوّهْْ الفاعلهْْ لجمیع الاشیاء التی لا تحتاج الی آخر فاعل بالفعل لیصیّرها (لیغیّرها؟) الی الفعل و العمل و هی العلهْْ الاولی. و القوّهْْ الناقصهْْ هی الّتی لا تقوی علی الفعل الّا بفعل آخر بالفعل یظهر فعلها، و هی القوّهْْ الثانیهْْ اعنی الطبیعهْْ فانها لا تفعل شیئاً من الاشیاء الّا بحرکهْْ و الحرکهْْ فیها من العلّهْْ الاولی. فقد صحّ الآن ان القوی قوّتان احدهما القوّهْْ الفاعلهْْ التی لا تحتاج فی ظهور فعلها الی فعل آخر و القوّهْْ الثانیهْْ التی تحتاج فی ظهور فعلها الی فاعل آخر علی ما وصفنا.
فصل [19] فی العلّهْْ الاولی
کل قوّهْْ اما ان تکون متناهیهْْ و اما ان تکون غیر متناهیهْْ. فاما القوهْْ المتناهیهْْ فانما کانت من القوهْْ التی لاتتناهی و اما القوهْْ التی لا تتناهی فانما کانت من لا نهایهْْ المرسلهْْ الاولی؛ و ذلک انّ القوّهْْ الزمانیهْْ اعنی المکوّنهْْ فی الزمان هی متناهیهْْ قد عدمت لانهایهْْ. فاما القوّهْْ التی لم تکن فی زمان فانها لا تتناهی، غیر ان لا نهایهْْ فیها زمانیهْْ. اقول انها لا یتناهی الزمان، فاما القوّهْْ الاولی و هی لا نهایهْْ حقا و منها یثبت لا نهایهْْ فی الاشیاء التی لا تتناهی و هی علهْْ کل لا نهایهْْ.
فصل ]20 [ فی الکون
کل مکوّن انما یکون من قوّتین؛ و ذلک انه ینبغی للمکوَّن ان لا یکون[1] له قوّهْْ قابلهْْ للکون و ان یکون الفاعل قویاً علی الفعل و ان کان کل فعل انما یظهر من قوّهْْ فاعله. فان کان هذا علی ما وصفنا کان لا محالهْْ کل مکوّن انما یکون من قوّتین علی ما قلنا الّا انّ احدهما تکون تامهْْ و الاخری ناقصهْْ تکون متهیئهْْ للفعل و ذلک انه ان لم یکن للفاعل قوّهْْ یفعل بها لم یستطع ان یفعل شیئاً آخر البتهْْ، و ان لم تکن للمکوّن قوّهْْ متهئیهْْ لقبول الفعل فیها لم یستطع ان یکوَّن البتهْْ فان الفاعل انما یفعل الشی الّذی فیه قوّهْْ الانفعال لا فی الاشیاء کلّها، و لا فی الشی الّذی لا ینفعل منه البتهْْ.
فصل ]21 [فی الجرم و لا جرم و فی الکون
کل جرم من شأنه الانفعال و کل لاجرم من شأنه الفعل. اما احدهما[2] فهو فی ذاته ضعیف و امّا الآخر فهو فی ذاته غیرمنفعل و لا قابل للتأثیر، غیر انّ لاجرم ربما یفعل[3] من اجل ایصاله للجرم و الجرم ربما فعل من اجل ایصاله مع لاجرم. امّا الجرم فهو متجزیء فقط فلذلک صار منفعلاً قابلاً للآثار متجزئاً الی ما لا نهایهْْ له. فامّا لاجرم فانه مبسوط لا ینفعل و لا یقبل الآثار؛ و ذلک انّ الشی الّذی لا جرم له لا یقبل التجزیهْْ و اما ما لا ترکیب له لایقبل الاستحالهْْ. فان کان هذا علی ما وصفنا لم یکن شیء من الاشیاء فاعلاً الا الشی الذی لا جرم له فقط؛ اذ کان الجرم لایفعل شیئاً بل لأنّ ما یقبل
_________________________________
[1]. گرچه در نسخه دست‌نویس، لایکون آمده است، اما ظاهراً یکون درست است.
[2]. منظور همان اوّلهما است.
[3]. در متن «یفعل» آمده است، اما ظاهراً «ینفعل» درست است.
_________________________________
الانفعال و التجزیهْْ فقط. فان قال قائل انا قد نری اجراماً کثیرهًْْ منفعلهًْْ قلنا ان لکل فاعل قوّهْْ ینفعل بها، فان الفی جرم فاعل فلیس یفعل بانه جرم، لکن بالقوّهْْ التی فیه؛ و ذلک ان کل جرم لا کیفیهْْ له و لاقوّهْْ فانه جرم و انما کانت القوّهْْ فیه باستفادته، فاذا ما فعل فانّما یفعل بالقوّهْْ التی استفادها، و علی هذه الصفهْْ تکون الاشیاء التی لاجرم لها، اقول انها تستفید الانفعال من قبل طبیعهْْ الاجرام التی هی فیها و یقبل التجزیهْْ و ان کانت فی جواهرها لا تتجزی و لا تقبل الانفعال و الآثار. فقد صحّ الآن انّ الاجرام لا تفعل شیئاً الّا بالقوّهْْ الّتی فیها الّتی لیست با جرام و انها انما تفعل و تقبل الآثار فقط فانّ الاشیاء الّتی لیست با جرام انما تقبل الانفعال و التجزیهْْ للاجرام التی فیها ]66ـ الف[ و انما من شأنه الفعل و التإثیر >...<.
فصل ]22[ ]فی انّ[ کلّ عالم یعلم ذاته و هو واحد فقط بالعدد
اقول >... واحد عالم و معلوم معاً؛ لانه لیس و قته معلوم آخر لیرید هو ان یعلم >... هو المعلوم و العالم معاً و امّا سایر الاشیاء ذوات العلم فکل واحد منها یعلم ذاته و یعلم مافوقه و هو معلوم ایضاً. اقول انه یعلم مافوقه و یعلم ما تحته. و ان کان ذلک کذلک رجعنا فقلنا ان کل عالم اما ان یعلم ذاته و اما ان یعلم مافوقه واما ان یعلم ما تحته؛ فان هو علم ما تحته کان راجعاً الی ما هو ادنی منه لانه انما علم شیئاً محسوساً لا شیئاً عقلیاً مثله. اقول انه انما یعلم علله و العلل عقلیهْْ لا حسیهْْ فیکون حینئذ علمه به ایضاً علماً عقلیاً، فان العقل انما یعلم ما یلیق به و یشبهه، و انه ان علم ما فوقه علم ذاته ایضاً؛ و ذلک انه اذا علم مافوقه علم انه علّته من العلل و علم ایضاً علهْْ ای الاشیاء هو، فان جهل الاشیاء المعلولهْْ جهل ایضاً علّتها. فمن علم علّهْْ الاشیاء المعلولهْْ و کان هو واحداً من تلک الاشیاء کان عالماً بالعلهْْ التی فوقه و علم ایضاً انه انما کان منها. فان کان ذلک کذلک کان اذاً الّذی یعلم ما فوقه عالماً بذاته ایضاً و ان کان الذی یعلم ذاته فقط هو العالم و المعلوم معاً لانه لیس فوقه شی آخر یرید ان یعلمه فلذلک صار هو العالم و المعلوم، فاما سایر الاشیاء فکل واحد منها یعلم ما فیه من المعلوم و یعلم ما فوقه فلایکون هو حینئذ هو العالم و المعلوم کما قلنا فی العالم الاوّل. فان کان ذلک کذلک کان اذاً فی العلم معلوم و فی المعلوم علم، الّا ان احدهما هو المعلوم من ذاته، اقول انه العالم بذاته و انه عالم و معلوم کشی واحد، و اما الآخر اعنی المعلوم واحداً الّا ان المعلوم المرسل غیرالمعلوم الذی فی العالم اعنی بذلک العلم الاوّل المرسل هو معلوم ایضاً و لیس المعلوم هناک غیر العالم؛ لانّه
مفرد مرسل لیس فوقه معلوم آخر، فامّا ما بعده من الاشیاء العالمهْْ فانها تعلم و تعلم، اقول انها تعلم
ما فوقها و تعلم ما تحتها، فلایکون فیها العلم و المعلوم شیئاً واحداً مثل ما کان العلم المرسل. فقد صح الآن انّ ها هنا علم[1] یعلم ذاته و یعلم ما فوقه و لیس العلم و المعلوم فیه کشیءٍ واحد لانه انما یعلم مافوقه و یعلم ما تحته و ان ها هنا علماً آخر فقط یعلم ذاته و هو العالم و المعلوم معاً کشیءٍ واحد و هو العلم الاول المرسل.
فصل ]23 [فی العلهْْ الاولی
کل ما کان مجهول عند بعض ذوی العلم کان عند فوقه منهم معلوماً ایضاً، و لیس کل ما کان معلوماً عند بعض ذوی العلم کان عند من تحته منهم معلوماً ایضاً؛ و ذلک انه و ان کان العلم سبباً فی جمیع صور ذوی العلم فانه قدیغیب عن بعضها علم مّا و یعلمهم بعضها و قد یعلم بعضها ایضاً علماً مّا و یخفی علی بعضها بذلک. فان ذلک کذلک رجعنا فقلنا ان کل ما کان معلوماً عند بعض ذوی العلم کان ذلک الشی معلوماً ایضاً عند من تحته منهم ایضاً. و نقول ان کان نظم ذی علم اذا علم شیئاً من الاشیاء کان ذلک الشی معلوماً ایضاً عند نظم آخر ذی علم فوق ذلک النظم بألفاظه، و ما کان معلوماً عند بعض النظم ذی العلم بالفاظ ا قتیس کان معلوماً تحت ذلک النطم؛ فلا تزال الاشیاء تعرف عند بعض ذوی العلم و تغیب عند بعضهم الی ان تاتی الی العالم[2] الاوّل الا علی، فیکون الاشیاء کلها عنده معلومهْْ و معروفهْْ لا یغیب عند شی منها البتهْْ. و لیس علمه بالاشیاء بصفهْْ من الصفات، کسایر الاشیاء ذوات العلم، بل یعلم الاشیاء بذاته[3] فقط و هو العالم الاوّل التامّ الکامل. و هو علهْْ. کل علهْْ
_________________________________
[1]. احتمالاً «عالم» به جای «علم» درست باشد.
[2]. در نسخة خطی «العلم»آمده است.
[3]. در نسخة خطی «بانّه» آمده است.
_________________________________
فقد صح الآن ان بعض الاشیاء معلوم عند بعض ذوی العلم و یغیب عن بعضهم فلا تزال الاشیاء کذلک تعلم و تغیب حتی تنتهی الی العالم الاول فیکون کلّها عنده معلومهْْ معروفهْْ فیبطل حینئذ الغیب و یسقط.
فصل ]24[ فی العلهْْ الاولی و المعلول الاوّل
ان کل حامل یقوی علی حمل اشیاء کثیرهْْ فانما یحدث عن علّهْْ کلیهْْ کاملهْْ.فکل علهْْ کثیرهْْ المعلولات و هی اعم و اقوی و اقرب الی العلّهْْ القصوی من العلّهْْ الّتی معلولاتها قلیلهْْ یسیرهْْ.فان کان هذا علی ما وصفناه و کان الحامل الاوّل یقوی علی حمل جمیع الاشیاء و الفاعل الاوّل قوّی علی فعل الاشیاء کلها فلا محالهْْ اذاً ان الفاعل الاول هو فاعل و محدث للحامل الاوّل اعنی الهیولی القابل ]66ـ ب[ لجیمع الاشیاء، فقد استبان >... کلّها و انه معقول موضوع و انّ الفاعل الاوّل فَعَلَه و هو فاعل جمیع (الاشیاء کلها).[1]
فصل ]25 [فی العلهْْ الاولی[2]
انّ کل کلیهْْ فهی هویهْْ ایضاً و لیس کل هویهْْ کلیهْْ. اما ان تکون الهویهْْ و الکلیهْْ شیئاً واحداً و اما ان تکون احدهما قبل الآخر. فنرید ان نفحص عن ذلک فنقول الجزء هویهْْ و لیس هو بذاته کلّی، فلیس اذاً الهویهْْ و الکل شیئاً واحداً؛ فان کانا شیئاً واحداً لم یکن الجزء هویهْْ البتهْْ، اذ کان الکل وحده هویهْْ. فان لم یکن الجزء هویهْْ لم یکن الکل هویهْْ ایضاً؛ لأنّ کل کلّی انّما یسمّی کلیاً لحال الاجزاء الّا انه ربما کان قبلها و ربما کان فیها. فاذا لم یکن الجزء لم یکن الکل البتهْْ و ان کان الکل قبل الهویهْْ کان کل هویهْْ کلّاً ایضاً معاً. فان کان ذلک کذالک لم یکن الجزء هویهْْ البتهْْ و هذا محال غیرممکن؛ و ذلک ان کان الکل انما هو کلّی للاجزاء و کان الجزء ایضاً للکل جزءاً. و ان کان هذا علی ما وصفنا کان لا محالهْْ کل کلی هویهْْ ایضا و لیس کل هویهْْ کلاً کما ذکرنا آنفاً. فقد استبان الآن مما ذکرنا و صح ان
_________________________________
[1]. آنچه که در بین دوهلال آمده است، پیشنهاد ما است، این قسمت از متن محو شده است و جای آن سفید است.
[2]. این قسمت از متن تقریباً محو شده است، از آنچه که باقی مانده است، به این نتیجه رسیدیم که باید آغاز فصل باشد.
_________________________________
الهویهْْ الاولی ارفع و اعم من الکلیهْْ؛ اذ کانت الهویهْْ واقعهْْ علی اشیاء اکثر و الکلیهْْ واقعهْْ علی اشیاء اقل و العلّهْْ التی تعم اشیاء کثیرهْْ هی افضل و اعم من العلّهْْ التی تعمّ الاشیاء قلیلهْْ. و ان کان ذلک کذلک کانت لامحالهْْ علهْْ الاولی هویهْْ فقط لا تخالطها شیء من الکیفیات.
فصل ] 26[فی العلّهْْ الاولی
کل صورهْْ هی کل ایضاً و لیس کل کل صورهْْ؛ لأنّ الشخص هو کل و لیس هو صورهْْ و الصورهْْ. هی الّتی تتصل فی اشخاص کثیرهْْ فان کان ذلک کذلک کان اذاً الکل غیر الصورهْْ و کان احدهما محیطاً بأشیاء اکثر و الآخر محیطاً باشیاء اقل. فقد استبان الآن مماذکرنا و صح ان الکل متوسط بین الهویهْْ و بین الصورهْْ فان کان ذلک کذلک کان کل صورهْْ هویهْْ ایضاً و لم تکن کل هویهْْ صورهْْ؛ و ذلک ان کل صورهْْ هیولانیهْْ مّا صورهْْ و لیس کل هویهْْ لصورهْْ مّا هویهْْ، فلذلک صار العدم داخلاً بالهویهْْ. اقول ان عدم فعل الطبیعهْْ هو هویهْْ مّا ایضاً من غیر ان تکون صور البتهْْ. و انما صار العدم داخلاً فی الهویهْْ لحال قوهْْ الهویهْْ الاولی؛ فانها تقوی علی احداث عدم صورهْْ الشی. فقد استبان الآن وصح ان العلهْْ الاولی هی هویهْْ فقط لا تخالطها شیء من الصفات البتهْْ کما بینّا و اوضحنا.
تمّ ما استخرجه الاسکندر الافرودسی من کتاب ارسطو طالیس الحکیم الیونانی.
والحمدلله و سلام علی عباده الذین اصطفی.